پەکەکە رایگەیاند، کۆنگرەی 12ی پارتەکەیان ئەنجامدا و چەند بڕیارێکی مێژووییان دا، بانگەوازیشی کردووە، "بە شێوەیەکی دروست پارێزگاری لە شەهیدەکانمان و هەموو بەهاکانی دیموکراتی و نەتەوەیی خەباتی مەزنی 52 ساڵە بکەن، بژین و بژیێنن".

پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) راگەیەنراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، لە رۆژانی 5 تا 7ی ئەم مانگەدا 12یەم کۆنگرەی خۆیان لە ناوچەکانی پاراستنی مەدیا "بە سەرکەوتوویی" ئەنجام داوە و بەپێی راگەیەنراوەکە، "نوێنەرانی بوارەکانی کار بەشدار بوون و لە دوو ناوچەی جیاواز و لەیەک کاتدا ئەنجامیان داوە".

لە راگەیەنراوەکەدا هاتووە: پەکەکە لەسەر بانگەوازی رێبەر عەبدوڵڵا ئۆجەلان کۆبووەوە، کۆنگرەکە سەرەتا بە حەسرەت و رێزەوە سڵاوی لە رێبەر ئاپۆ کرد، هەروەها گۆشەنیگا و پێشنیارەکانی رێبەر عەبدوڵڵا ئۆجەلانی بۆ کۆنگرەکە خوێندەوە و هەڵسەنگاند، راپۆرتی کورتی کۆمیتەی ناوەندیی پەکەکەش لە کۆنگرەکەدا خوێنرایەوە و گفتوگۆی لەسەر کرا.

 

بڕیاری گرنگ و مێژویی دراون

بەپێی راگەیەنراوەکە، لە کۆنگرەکەدا بڕیاری گرنگ و مێژوویی دراون.

 

پارێزگاریی لە خەباتی 52 ساڵە بکەن، بژین و بژیەنن

پەکەکە مانگی ئایاری بە مانگی شەهیدان ناوهێناوە و دەڵێت لەم مانگەدا کۆنگرە بەڕێوەچووە، دەشڵێت، "بە رێز و خۆشەویستی و مەینەتەوە یادی شەهیدانی قارەمانی خەباتی مێژوویی 52 ساڵەمان کردەوە، بانگەوازیش لە گەلی نیشتمانپەروەر و هەموو هێزە سۆسیالیست و دیموکراتییەکان دەکەین، بە شێوەیەکی دروست پارێزگاری لە شەهیدانمان و هەموو بەهاکانی دیموکراتی و نەتەوەیی خەباتی مەزنی 52 ساڵە بکەن، بژین و بژیێنن".

پەکەکە هەر لە کۆنگرەکەدا یادی سری سورەیا ئۆندەری کردووەتەوە و نووسیویەتی، "شەهید سری سورەیا ئۆندەر لە ئامادەکاریدا یەکێک بووە لەو کەسایەتییانەی کە ماندووبوونێکی زۆری دیتووە بۆ سەرخستنی ئامانجی کۆمەڵگەی دیموکراتی و ئاشتی، ئەم پیاوە بەڕێزە کە ١٢ ساڵ هاوڕێیەتی رێبەر ئاپۆی کردووە، بانگەوازی لە هەموو کەسێک کردووە کە بە هاوکاری کار بکەن".

 

لە نزیکترین کاتدا دەرئەنجامەکانی کۆنگرە رادەگەیەنین 

لەبارەی راگەیاندنی بڕیارەکانی کۆنگرەکەشەوە پەکەکە ئاماژەی بەوەکردووە، دەرئەنجامی کۆنگرەکە و زانیاری و بەڵگەنامەکان، دوای یەکخستنی ئەنجامەکانی هەردوو ناوچەی کۆبوونەوەکە، لە نزیکترین کاتدا بۆ رای گشتی رادەگەیەنین".

ئەوەش لە کاتێکدایە، دوای ١٠ ساڵ لە رێگریی دەسەڵاتدارانی توركیا، رۆژی ٢٨ی ١٢ی ساڵی رابردوو، رێگە درا وەفدێكی پەرلەمانتارانی پارتی یەكسانی و دیموكراسی 'دەم پارتی' بۆ دیدار لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان بچنە دوورگەی ئیمڕاڵی و لەگەڵیدا کۆببنەوە، کە کۆبوونەوەکەش سێ سەعاتی خایاند.

لە کۆتایی ساڵی رابردوو و سەرەتای ئەمساڵەوە پرسی ئاشتی لە باکوری کوردستان و تورکیا سەری هەڵداوەتەوە و چەند جارێک وەفدی ئیمڕاڵی سەردانی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیکراوی پەکەکەیان کرد، لە رۆژی 27ی شوباتدا وەفدەکە پەیامێکی مێژووییان لەلایەن ئۆجەلانەوە بڵاوکردەوە و لە پەیامەکەدا عەبدوڵا ئۆجەلان رایگەیاندبوو: بانگەوازی چەکدانان دەکەم و بەرپرسیارێتییەکەی دەگرمە ئەستۆ. پێویستە پەکەکە گۆنگرە ببەستێت و خۆی هەڵبوەشێنێتەوە.

لە راپرسییەكدا نیوەی دانیشتوانی كەرتی غەززە ئامادەن شارەكەیان بەجێبهێڵن، وڵاتانی ئەوروپاش نیگەرانن لە گەمارۆكانی ئیسرائیل لە سەر كەرتی غەززە، سەرۆك وەزیرانی فەلەستینیش برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد هەڵوێستی هەبێت بۆ چارەسەری رەوشی مرۆیی لە كەرتی غەززە.

حكومەتی فەلەستین بە رەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و لە راپرسییەكیشدا نیوەی دانیشتوانی كەرتەكە ئامادەن غەززە بەجێبهێڵن و روو لە وڵاتێكی تر بكەن.

محەمەد مستەفا سەرۆك وەزیرانی فەلەستین لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا بەرەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد دەستبەجێ میكانیزمەكانیان كارا بكەن بۆ چارەسەركردنی رەوشی كەرتی غەززە.

وتیشی، برسیكردن وەك چەكێك بەكاردێت و پێویستە هەموو وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەپێی پابەندبوونەكانیان و یاسا مرۆییە نێودەوڵەتییەكان، رێكاری بەپەلە بگرنەبەر و دان بە كارەسات و برسییەتیدا بنێن.

یەكێتی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەبارەی ئەو میكانیزمە نوێیەی ئیسرائیل بەنیازە بیگرێتەبەر بۆ دابەشكردنی هاوكارییەكان و جەختیشیكردەوە، ئیسرائیل وەك دەسەڵاتی داگیركەر بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان دەبێت پابەند بێت بەوەی یارمەتییە مرۆییەكان دەگەنە زیانلێكەوتووان و ئاوارەكان، بەپێویستیشی دەزانێت ئاگربەستی دەستبەجێ جێبەجێ بكرێت و سەرجەم بارمتەكانیش بەپەلە ئازاد بكرێن.

ناوەندی فەلەستینی بۆ توێژینەوە سیاسی و روپێوییەكانیش راپرسییەكی لەبارەی خواستی فەلەستینییەكان بۆ بەجێهێشتنی غەززە ئەنجامداوە و بەپێی ئەو راپرسییە 49%ی بەشداربووانی راپرسییەكە ئامادەن داواكاری پێشكەشی ئیسرائیل بكەن تا هاوكارییان بكات لە رێی دەروازەكان و فڕۆكەخانەكانی ئیسرائیلەوە غەززە بەجێبهێڵن.

بەریتانیا و ئیسپانیا و نەرویژ و ئێرلەنداش لە راگەیەنراوێكدا گۆڕانكاریكردن لە جوگرافیا و دیمۆگرافیای غەززەیان رەتكردووەتەوە و بە پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانیان وەسفیانكردووە، دەشڵێن، ئۆپراسیۆنی نوێی سەربازیی لە كەرتی غەززە دەبێتەهۆی دروستبوونی كارەساتی نوێ بۆ خەڵكی مەدەنی لەو شارە و ژیانی بارمتەكانیش دەخاتە مەترسییەوە.

لین جیان وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی دژی ئۆپراسیۆنە سەربازییە بەردەوامەكانی ئیسرائیلە لە كەرتی غەززە و پێی وایە رەچاوی مافی مرۆڤ لەو ناوچەیەدا ناكرێت و هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر بوونەتە قوربانی ململانێكان.

ئیال زامیر سەرۆك ئەركانی سوپای ئیسرائیلیش رایگەیاند، لە ئێستادا سوپا چووەتە قۆناغی دووەمەوە كە یەكلاكەرەوەیە دژی بزوتنەوەی حەماس و لەناوی دەبەن.

رۆژی دووشەممە حكومەتی ئیسرائیل پلانی فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكانی لە غەززە پەسەند كرد و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش وتی، دانیشتوانی غەززە رادەگوازن و كار لەسەر جێبەجێكردنی پلانی سەرۆكی ئەمریكا دەكەن بۆ دەكردنی دانیشتووانی غەززە.

3ی ئایاری هەموو ساڵێك رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەرییە، لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر گیانی رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.

لە رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریدا، رێكخراوی رۆژنامەنوسانی بێسنور دەڵێت، لاوازبوونی ئابووری میدیا، مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر ئازادی ڕۆژنامەگەری.

لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.

رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنوور لە راپۆرتێكدا دەڵێت، فشاری ئابووری لەسەر رۆژنامەنووسان كە چەندین شێوەی هەیە و زۆرجار بە كەم سەیر دەكرێت، بەڵام میدیاكان لە نێوان دەستەبەركردنی سەربەخۆیی خۆیان و هەوڵدان بۆ پاراستنی توانای ئابووری خۆیان گیریان خواردووە، چونكە بەبێ سەربەخۆیی ئابووری، ناتوانرێت چاپەمەنی ئازاد هەبێت.

پەیامنێرانی بێسنوور دەڵێت، كاتێك میدیاكان لە روی ئابوورییەوە لاواز دەبن، وایان لێدێت بكەونە بەر تەماحی بەرژەوەندیخوازەكان و وەك بوكەڵەیەك دەبن.

لە كۆی 180 وڵات كە لەلایەن رۆژنامەنووسانی بێ سنوورەوە شیكارییان بۆ كراوە، میدیاكان ناتوانن لە 160 وڵاتدا سەقامگیری دارایی بەدەست بهێنن، بەپێی ئەو زانیاریانەی كە رێكخراوەكە لە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانیدا وەریگرتووە.

ترەمپ لە دوای دەستبەكاربوونی، دەستبەجێ پارەی ئاژانسی ئەمریكای بۆ میدیای جیهانی بڕی، ئەوەش وایكرد زیاتر لە 400 ملیۆن كەس لە دەستگەیشتن بە زانیارییە متمانەپێكراوەكانی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئازادی ئەوروپا لە سەرانسەری جیهان بێبەش بن.

دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ لە 15ی ئاداری رابردوو، زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا دەركران، لە 83 ساڵی رابردووشدا ئەوە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد، بەو شێوەیە كپ دەكرێت.

لەبارەی باڵادەستبوونی پلاتفۆڕمەكانیش لە سۆشیاڵ میدیا و كۆنترۆڵكردنی رێكلامە بازرگانییەكان، كە ئەوەش وایكردووە داهاتی میدیاكان لاواز ببێت، دەڵێت، تەنها لە ساڵی 2024دا كۆی خەرجییەكانی ریكلام لە سۆشیاڵ میدیاكان گەیشتووەتە 24 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، ئەوەش بەراورد بە ساڵی 2023 بەرێژەی 14% زیادیكردووە.

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا هێشتا مەترسیدارترین ناوچەی جیهانن بۆ رۆژنامەنوسان، بەجۆرێك لە كۆی 32 وڵاتی كیشوەری ئاسیا و زەریای هێمن، 20 وڵات دابەزینی پێوەرە ئابوورییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانییان لەمساڵدا بەخۆیانەوە بینیوە.

وەك نیاز پاكی بەرانبەر واشنتۆن، تاران ئامادەیی نیشاندا دەستبەرداری بەرهەمهێنانی ئەو مووشەكانە بێت كە كڵاوەی ئەتۆمی هەڵدەگرن، لەگەڵ فرۆشتنی بەشێك لەو یۆرانیۆمەی بە روسیا و ئەمریكا كە چەند ساڵێكە بەرهەمی هێناوە.

لە كاتێكدا خولی چوارهەمی دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا بۆ كاتێكی نادیار دواخراوە، واشنتۆن بەردەوامە لە سەپاندنی سزاكان بەسەر دامەزراوە ئابوورییەكانی تاران دا، لەگەڵ ئەوەشدا باس لە رێككەوتنی 25 ساڵەی هەردوو وڵات دەكرێت سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەكە.

وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، لە كاتێكدا كۆماری ئیسلامیی ئێران پابەندبوونی خۆی بە درێژەدان بە دانوستانەكان لەگەڵ واشنتۆن دووپاتدەكاتەوە، بەڵام سیاسەتی هەڕەشە و فشار خستنەسەر دامەزراوەكان لەلایەن ئەمریكاوە، بە تەواوی پێچەوانەی بنەماكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان و یاسا نێودەوڵەتییەكانە.

دەشڵێت، لە ماوەی سێ خولی دانوستاندا، دانوستانكارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەڵوێست و داواكارییە رەواكانی گەلی ئێرانیان خستووەتە بەردەم ئەمریكا، هەوڵی جددیشیان دا بۆ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێكی دادپەروەرانە.

رۆژی پێنجشەممە سەرۆكی ئەمریكا هەڕەشەی سەپاندنی سزای بەسەر كڕیارانی نەوت و پترۆ كیمیایی ئێران كرد، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دواخستنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی تاران و واشنتۆن كە بڕیار بوو رۆژی شەممە لە رۆما بەڕێوەبچێت.

ئاژانسی ڕۆیتەرز لە زاری سەرچاوە ئاگادارەكانەوە بڵاویكردەوە، رەنگە رێككەوتنی ئەتۆمی چاوەڕوانكراوی نێوان ئێران و ئەمریكا جیاوازییەكی بەرچاوی لەگەڵ ڕێككەوتنی ساڵی 2015دا نەبێت كە دۆناڵد ترەمپ لە ساڵی 2018 لە یەكەمین خوولی سەرۆكایەتی خۆیدا لێی كشایەوە.

سەرچاوەكان ئاشكرایان كردووە، ترەمپ ڕێككەوتنێكی 25 ساڵەی خستووەتە بەردەم ئێران بەبێ ئەوەی بەرنامە ئەتۆمییەكە هەڵبوەشێنێتەوە.

بەپێی ئەو مەرجانەی كە باس دەكرێن، ئێران كۆگاكانی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەرێژەی 60% كەمدەكاتەوە و قەبارەی كۆگاكانی ئەم مادەیە سنووردار دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا وێستگە ئەتۆمییەكانی دەخاتە ژێر چاودێری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم، ئەوەش لە بەرامبەر سوككردنی سزاكان لەسەری لەلایەن ئەمریكاوە.

بەگوێرەی راپۆرتەكەی رۆیتەرز، ئێران وەك نیشانەی نیازپاكی پێشنیاری ئەوەی كردووە ئەو مووشەكانە دروست نەكات كە توانای هەڵگرتنی كڵاوەی ئەتۆمییان هەبێت. هەروەها ئامادەی نیشانداوە بەشێك لەو یۆرانیۆمە پیتێنراوەی كە بەرهەمی هێناوە، بە روسیا و ئەمریكای بفرۆشێت.

نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاند، لە ماوەی ساڵێكدا نرخی خۆراك بە رێژەی 7.6% بەرزبووەتەوە و بەرزبوونەوەی نرخیش بەردەوامە، بەتایبەت نرخی گۆشت و دانەوێڵە.

لە راپۆرتێكدا، رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی ناسراو بە فاو ئاماژەی بەوە كردووە، لە مانگی نیسانی رابردوەوە نرخی خۆراك لە جیهاندا بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە بەتایبەت نرخی دانەوێڵە و گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنیەكان كە بەوتەی خۆی رەنگدانەوەی بەردەوامی فشارەكانە لەسەر ئاسایشی خۆراكی جیهانی.

بەپێی پێوەرەكانی رێكخراوی فاو، لە مانگی نیساندا نرخی سەبەتەیەك كاڵای خۆراكی سەرەتایی، بە ڕێژەی 1% بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە 128.3 خاڵ، لە كاتێكدا لە مانگی ئاداردا 127.1 خاڵ بووە، ئەوەش بەراورد بە هەمان مانگی ساڵی رابردوو، نرخەكە بۆ 7.6% بەرزبووەتەوە.

رێكخراوی فاو رونیكردوەتەوە، نرخی دانەوێڵە بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، ئەوەش بەهۆی دابین نەكردنی رێژەی پێویست لە ئەنجامی لاوازی بەرهەمهێنان بەتایبەت روسیا و ئوسترالیا و گۆڕانی كەشوهەوا لە وڵاتانی ئاسیا بۆ بەرهەمهێنانی برنج.

کۆمپانیایەکی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی بەریتانی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئاشکرا کرد باسی لەوە کردووە، هۆکاری تەقینەوەکە بە هەڵە مامەڵەکردن بووە لەگەڵ بارێکی سوتەمەنیدا.

کۆمپانیای "ئەمبرێی" بەریتانی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی راپۆرتێکی لەبارەی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئێرانەوە بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، بارێکی سوتەمەنی تایبەت بە موشەک لە چینەوە گەیشتووەتە بەندەرەکە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، تەقینەوەکەش لە ئەنجامی هەڵە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو بارەدا روویداوە، کە تایبەت بووە بە سوتەمەنی رەق بۆ موشەکی بالیستی.

دوێنێ شەممە، ژمارەیەك تەقینەوەی گەورە لە بەندەر رەجایی لە شاری بەندەر عەباس سەر بە پارێزگای هورموزگان رویدا و بەهۆیەوە تاوەکو ئێستا 25 کەس گیانیان لەدەستداوە و هەزار و 86 کەسیش بریندار بوون، تاوەکو دێت ژمارەی قوربانییەکانیش روو لە زیادبوون دەکات.

رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکیش ئەوەی خستووەتە روو، سوتەمەنییەکان لە چینەوە هاوردەی بەندەر عەباس کراون.

ئەگەرچی دەسەڵاتدارانی ئێران کۆنتڕۆڵکردنی ئاگرەکەیان راگەیاندووە، بەڵام باس لەوە دەکەن، هێشتا دوکەڵێکی زۆر و رەش ناوچەکەی داپۆشیوە و کارکردنی تیمەکانی قورس کردووە.

دۆزینەوەی چەند شوێنەوارێکی نوێ لە ئیلامی رۆژهەڵاتی کوردستان، مێژوویەکی نوێ بۆ مێژووی کشتوکاڵ لە ناوچە کوردییەکان دەنووسێتەوە، کە ئەو شوێنەوارانە دەری دەخەن، زیاتر لە 11 هەزار ساڵە کشتوکاڵ لەو ناوچەیەدا کراوە.

لە تەپۆلكەی چۆغاگۆلان لە ناوچەی گۆلان سەر بە شاری مێهران لە پارێزگای ئیلام شوێنەواریی مێژویی دۆزراوەتەوە كە دەیسەلمێنێت ژیانی كشتوكاڵی و نیشتەجێبوون لەو ناوچەیە تەمەنی بۆ زیاتر لە 11 هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە.

حوججەت دارابی سەرپەرشتیاری تیمی شوێنەوارناسان رایگەیاندووە، دوای 45 رۆژ كنە و پشكنین لە تەپۆڵكەی چۆغاگۆلان چەند شەوێنەوارێكیان دۆزیوەتەوە كە دەریدەخەن مرۆڤەكانی ئەو ناوچەیە هەر زوو دەستیان بە چاندنی دانەوێڵە كردووە و دەستبەرداری ژیانی كۆچەریی بوون و شوێنی نیشتەجێبوونیان دروست كردووە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، لەپاڵ ئەوەشدا بەپێی شوێنەوارەکە، گەچ بەکارهێنراوە و کەرستەی بینازاسی دۆزراوەتەوە، لەو بارەیەوە دارابی ئەوەی خستووەتە روو، هەوڵ دەدەن ئەو دۆزینەوە نوێیە لە ئاستی جیهانیدا تۆمار بکەن.

 

مێژووی زیاتر لە 11 هەزارەی کشتوکاڵ لە خاکی کوردستان و خەرابڕەشک - گرێ ناڤۆکێ "گۆبەکلیتەپە"

دۆزینەوەی کشتوکاڵ و تەمەنی زیاتر لە 11 هەزار ساڵەی لە خاکی کوردستاندا نوێ نییە، لە شوێنەواری مێژوویی گرێ ناڤۆکێی باکوری کوردستان کە ناوە تورکییەکەی "گۆبەکلیتەپە"یە، چەندین ئاماژەی کشتوکاڵکردن و کاری هەرەوەزی لەلایەن مرۆڤەکانی ئەو سەردەمەوە دۆزراونەتەوە.

 

خاڵی سفری ژیان یان دەستپێکی مێژوو

خەرابڕەشک - گرێ ناڤۆکێ و بە تورکی گۆبەکلیتەپە، ئەو شوێنەوارەیە کە دەکەوێتە دامێنی زنجیرەچیای تۆرۆس لە شاری رحای باکووری کوردستان "ئورفا"، خەرابڕەشک مێژوویەکی 12 هەزار ساڵەی هەیە، بۆیە پێی دەوترێت "خاڵی دەستپێکی مێژوو"، بە رەحاش دەوترێت "خاڵی سفری ژیان".

ئەگەرچی خەرابڕەشک لە ساڵی 1963دا دۆزراوەتەوە، بەڵام لە ساڵی 1994دا دەست کراوەبە توێژینەوە و هەڵکۆڵین تیایدا، کە تەنها لەو 31 ساڵەدا، توانراوە چەندین شوێنەواری گرنگی لێ بدۆزرێتەوە کە سەرجەمیان بە کۆنترین لە مێژوودا ناودەبرێن، گرنگترینیشیان، بوونی ساڵنامە و کشتوکاڵ و پەرتسگا و سیمبولی چەندین زیندەوەر بووە.

یونسکۆ لە ساڵی 2018دا خەرابڕەشکی وەک میراتی جیهانی تۆمار کرد و ئاماژەی بەوەکرد، یەکێکە لە کۆنترین مۆنۆمێنتی هونەریی تەلارسازی لە جیهاندا.

لەبارەی گۆبەکلیتەپەوە پ. د. نەجمی کاروڵ سەرۆکی تیمی شوێنەوارناسی گۆبەکلیتەپە رایگەیاندووە، ماوەی جەندین ساڵە لێکۆڵینەوە لەم شوێنە مێژووییەدا بەردەوامە، بەڵام هێشتا نەگەیشتوونەتە چەند بەشێکی شوێنەکە، پێویستە کارکردن و هەڵکۆڵینەکان بە وردی ئەنجام بدرێن، بۆیە رەنگە هەڵکۆڵینی بەشێکی شوێنەکانی زیاتر لە 100 ساڵ بخایەنێت.

دوو ساڵ بەر لە ئێستاش نووسینگەی راگەیاندنی زانکۆی ئیدینبرەی بەریتانی رایگەیاند، لە دۆزینەوەیەکی نوێدا لە شوێنەواری مێژوویی گۆبەکلیتەپەی باکوری کوردستان، ساڵنامەیەکیان دۆزیوەتەوە، کە دەتوانن بە کۆنترین ساڵنامەی مێژوو ناوی ببەن، کە تیایدا ساڵێک بە 365 رۆژ و 12 مانگ و 11 رۆژی زیادە دانراوە. لەوبارەیەشەوە مارتن سویتمانی توێژەری بەریتانی ئەوەی خستووەتە روو، لە دزۆینەوەکەدا ئەوەیان بینیوە سێ کۆمەڵە ستوون هەن، کە لە هەر کۆمەڵەیەکدا چەند ستوونێک لەشێوەی سیستمی خۆر، بە شێوەی بازنەیی بە دەوری دوو ستوونی دیکەدا دروستکراون، کە لەسەر ستوونەکانی کۆمەڵەکان هێما و سمبولی دیاریکردنی رۆژ و وەرز دەبینرێت.

لە گرنگترین ئەو هێمایانەی لە خەرابڕەشک هەن، کاری هەرەوەزی و کشتوکاڵ و هێمای تەلارسازی و وێنەی چەندین باڵندە و ئاژەڵ و پەلەوەر و خشکۆن، لە دیارترینی زیندەوەرەکانیش کۆمەڵەی شیردەرەکان و "کەو"ـە.

جگە لەوەش تۆمارکردنی رووداوی مێژوویی وەک بەرکەوتنی نەیزەک بە زەوی و گۆڕانی رەوتی ژیان لەو شوێنەوارەدا هەیە، کە لە ساڵی 2017دا توێژەران بڵاویانکردەوە، هێماکان روداوی فەلەکناسین وەک ئەوەی ئاماژە بەوە بدەن 13 هەزار ساڵ بەر لە ئێستا نەیزەک بەر زەوی کەوتووە و رەوتی ژیان گۆڕاوە.

 

خاکی ئەدەن

هەندێک سەرچاوەکان گریمانەیەک باس دەکەن و بە خاکی ئەدەن ناوی دەبەن، واتە خاکی ئادەم و حەوا، بەشێکیشیان بە خاکی پێگەمبەران ناوی دەبەن، چونکە کۆنترین پەرستگای لێ دۆزراوەتەوە، کە ئەمەیان گریمانە نییە و بەڵگەییە.

پەتای تای خوێنبەربوون، ئەو پەتایەی ئێستا یەخەی عیراقی گرتووە و بەپێی دوایین ئامارە رەسمییەکان، 14 حاڵەتی توشبوون و دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان بەهۆی پەتاکەوە تۆمار کراون.

پەتای تای خوێنبەربوون پەتایەکی ڤایرۆسییە، گواستراوەیە و بەهۆی ئاژەڵ و مێش و مەگەزەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، کە لەنێوان مرۆڤەکانیشدا درمە و دەگوازرێتەوە.

ئەگەر نەخۆشییەکە لە سەرەتادا دیاریبکرێت، ئەوا چارەسەرەکەی ئاسانتر دەبێت. بۆیە باشترین شت ئەوەیە هاووڵاتیان هۆشیار بن بەرامبەر بە نەخۆشییەکە و نیشانەکانی، هەروەها رێگاکانی خۆپاراستن لێی جێبەجێ بکەن.

بەپێچەوانەشەوە ئەگەر ماوەی دوو هەفتە و زیاتر بخایەنێت و هێشتا نەخۆشییەکە دیاری نەکرابێت و چارەسەری وەرنەگرتبێت، ئەگەری هەیە نیشانەکان توند ببن، بەتایبەت ئەگەر خوێن لەژێر پێستدا بڵاوببێتەوە ئەگەری گیانلەدەستدانی نەخۆشەکە هەیە.

رێژەی گیانلەدەستدان بە تای خوێنبەربوون لەنێوان 15٪ بۆ 30٪دایە.

هیچ پێکوتەیەکی دیاریکراوی نییە، نیشانەکانیشی لەرێگای پێدانی دەرمانی تایبەتەوە کەمدەکرێنەوە.

 

هۆکارەکانی توشبوون:

ئەم پەتایە لە رێگای بەرکەوتن بە ئاژەڵ و مێرووی هەڵگری ڤایرۆسەکەوە دەگات بە مرۆڤ، هەروەها بەشێوەیەکی زیاتر مێشوولە، گەنە، مشک و شەمشەمەکوێرە هۆکاری گواستنەوەین.

هەروەها بەهۆی سەربڕین و خواردنی گۆشتی ئاژەڵی توشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مۆڤ.

بەدەر لەو هۆکارانەی دیکە، لەنێوان مرۆڤەکانیشدا بەهۆی کارکردن و تێکەڵبوونی کەسانی توشبوو و بەکارهێنانی دەرزی و ئامێری کەسی توشبوو، یانیش پەیوەندی جەستەیی لەگەڵ کەسی توشبوودا، هەروەها کارکردن و مانەوە لەو شوێنانەی مشکیان تێدایە، لەگەڵ بەرکەوتن بە خوێن یان هەر شلەیەکی دیکەی کەسیتوشبوو، دەگوازرێتەوە و بڵاو دەبێتەوە.

 

نیشانە سەرەکییەکانی نەخۆشییەکە:

-دڵتێکەڵهاتن و هێڵنجدان و رشانەوە

-ئازاری جومگەکان

-سکچوون

-تا

-هیلکی و لاوازی

 

نیشانە توندەکان کە مەترسییان لەسەر ژیان هەیە:

-بێهۆشبوون

-ناڕێکی لە ئیشوکاری کۆئەندامی دەمار

-پەککەوتنی جگەر

-پەککەوتنی گورچیلە

-پەککەوتنی هەناسەدان

-خوێنبەربوونی ژێرپێست

 

باشترین رێگاکانی خۆپارێزی:

-داپۆشینی گۆشت لەناو دەفری سەرقەپاتدا.

-بەباشی پاککردنەوەی سەتڵی خۆڵ و خاشاک و باشترە ئەگەر ئەو سەتڵانە سەریان هەبێت.

-دانانی پەردەی گونجاو بۆ دەرگا و پەنجەرەکان کە مێروو و خشۆکەکان پێیدا تێپەڕ نەبن.

-بەباشی کوڵاندنی گۆشت و خۆراکەکانی دیکە.

-بڕینی لقوپۆپی زیادەی دارەکان و دوورخستنەوەی گژوگیا لە ماڵەکان.

-دوورخستنەوەی دار و خشت و کەرەستەی کەڵەکەبوو لە ماڵەکان، کە لانیکەم 40 مەتر و زیاتر.

-پاراستنی پاکوخاوێنی جەستەیی و زوو زوو شۆردنی دەستەکان.

-بڕینی چیمەنی ماڵەکان.

-پێویستە هەر ئاژەڵێک کە سەر دەبڕدرێت قڕتێکەرەکان و گەنەی لەسەرنەبێت و تەنها لە کوشتارگەکاندا ئاژەڵ سەرببڕدێت، بۆئەوەی پشکنینی پێش سەربڕین و دوای سەربڕینیشی بۆ بکرێت.

-نابێت بەهیچ جۆرێک ئاژەڵ لەناو ماڵ و گەڕەکەکاندا سەر ببڕدڕێت.

ساڵی 2025 خراپترین ساڵی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی توركیایە، چونكە ژمارەیەكی زۆریان لە هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان لەلایەن گەریلا و هەسەدەوە تێكشكێنراون. بۆ پڕكردنەوەی ئەو شكستەش كە توركیا تووشی بووە، لە ئێستادا دەستیكردووە بە  دروستكردنی فڕۆكە بێفڕۆكەوانی نوێ بە ناوی "سوپەر شیمشەك".

دوای دوو ساڵ لە راگەیاندنی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی بایراكدار لەلایەن رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، لە 2021وە خراوەتە خزمەتی سەربازی و لە ماوەی چوار ساڵدا ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیانی كورد و رۆژنامەنوسان لە رێگەی ئەو فڕۆكەوە لە هەرێم و رۆژئاوا كراونەتە ئامانج.

بەڵام گۆڤاری فۆربێس-ی ئەمریكی، ساڵی 2025ی بە خراپترین ساڵی بایرەكداری ئاكنجی ناوهێناوە و لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە لە ئەمساڵ و كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، زۆرترین بایرەكدار لە كوردستان خراوەتەخوارە و تێكشكێنراون، هەروەها لە ئەفریقاش ژمارەیەك لەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە لە لایەن گروپێكی چەكداریی مالی تێكشكێنراون.

بایرەكداری ئاكنجی كە توركیا بە بەشێك لە شكۆی بەرگریی خۆی دەزانێت، فۆربێس بە ڕوونی ئاماژەی بەوەكردووە، دوای شەش ساڵ لە دروستكردنی دەركەوتووە خاڵە لاوازەكانی كەوتووەتە دەست هێزە كوردییەكان و ژمارەیەكی زۆریان خراونەتەخوارەوە كە نرخەكانیان زیاترە لە چوار ملیۆن دۆلار.

بەپێی زانیارییەكانی ئەو گۆڤارە ئەمریكییە، گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان – پەكەكە و هێزەكانی سوریای دیموكرات – هەسەدە دەستیان بە چەك یان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی تایبەت كەوتووە یان دروستیان كردووە كە بووەتە بەڵا بۆ سەر فرۆكەی بێفڕۆكەوانی بایرەكدار.

توركیا تا ساڵی 2023 زیاتر لە 500 بایرەكداری ئاكنجی دروست كردووە و جەختی لەوە كردوەتەوە كە بەهێزترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی وڵاتەكەیەتی كە هەناردەی ژمارەیەك وڵات كراوە، بەڵام تێكشانی ژمارەیەكی بەرچاویان ، جگە لە شكۆی تەكنەلۆژیا و بەرگریی توركیا، زیانی گەورەی ئابوریی جەنگی لێكەوتووەتەوە.
بۆ پڕكردنەوەی ئەو شكستەی تووشی بووە، پیشەسازیی وەزارەتی بەرگریی توركیا لە نوێترین هەنگاویدا دەستیكردووە بە دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی نوێ بە ناوی "سوپەر شیمشەك" و رایگەیاند كە ئامانجەكانی بەسەركەوتویی پێكاوە.

بەدروشمی "با زیاتر گرنگی بدەین بە پاراستنی تەندروستی مندڵانی تازەلەدایكبوو و ژنانی دوگیان"، رێكخراوی تەندروستی جیهانی یادی رۆژی جیهانی تەندروستی كردەوە.

رۆژی 7ی نیسانی هەموو ساڵێك لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بە رۆژی جیهانی تەندروستی ناسراوە، رێكخراوی تەندروستی جیهانیش ساڵانە پەیوەستی دەكات بە بەشێكی تایبەتی لە تەندروستی، بۆ ئەمساڵیش پاراستنی زیاتری منداڵانی تازە لەدایكبوو و دایكانی دووگیان لە جیهاندا  كردووەتە دروشمی ئەم رۆژە.

رێكخراوی یونیسێف و تیمێكی هاوبەشی ئاژانسەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش راپۆرتێكیان بڵاویكردووەتەوە، رایانگەیاندووە، لە دوای ساڵی 2023وە ژمارەی ئەو منداڵانەی ساڵانە لە جیهاندا گیانیان لەدەستداوە پێش پێنجەمین ساڵیادی لەدایكبوونیان، بۆ چوار ملیۆن 800 هەزار منداڵ لە ساڵێكدا كەمبووەتەوە كە پێشتر پێنج ملیۆن منداڵی تیدەپەڕاند.

ئاماژەیان بەوەشكردووە، مردنی منداڵان لە ساڵی 2000ەوە تائێستا بۆ زیاتر لە نیوە كەمیكردووە، هەر چەندە مردنی منداڵانی خوار تەمەن پێنج ساڵیش كەمیكردووە، بەڵام ئەو رێژەیەی ئێستاش هەر بەرزەو پێویستە كاری زیاتری لەسەر بكرێت، چونكە لە ئێستاشدا لە هەر 18 چركەیەكدا منداڵێكی تەمەن خوار پێنج ساڵان لە جیهاندا گیان لەدەستدەدات، كە هۆكاری زۆرینەیان هەوكردنی سییەكان و مەلاریا و سكچون و رشانەوەیە.

كاترین رۆسێل بەڕێوەبەری جێبەجێكاری یونیسێفیش رایگەیاند، ملیۆنان منداڵ لە ژیاندان بەهۆی پابەندبوونی خەڵكی و ئاوڕدانەوەیان لەو هۆشداریانەی لەلایەن رێكخراوەكانەوە بڵاودەكرێنەوە، وەك بەكارهێنانی ڤاكسینەكان، خواردنی خۆراكی باش و هەوڵدان بۆ دەستگەیشتن بە ئاوی پاك.

راشیگەیاند، هەرچەندە دەستكەوتی باش لەو بوارەدا بەدەستهاتووە، بەڵام ئەگەر  دایك و باوكان زیاتر وریا نەكرێنەوە بە تایبەتی لە شوێنە دوورەدەستەكان و وڵاتە هەژارەكان، ئەو دەستكەوتانەی كە بەزەحمەت بەدەست هێنراون، لەدەستدەدرێن.

بە پێی راپۆرتێكی رێكخراوی تەندروستی جیهانیش لەبارەی مردنی دایكان لە كاتی منداڵبووندا جیهانی شۆككردووە، چونكە بەپێی راپۆرتەكە لە هەر دوو خولەكێكدا ژنێكی دووگیان لە كاتی لە دایكبوونی منداڵەكەیدا بەهۆی ئاڵۆزییەكانی دووگیانی یان منداڵبوون گیانلە دەستدەدەن، ئەمەش یەكسانە بەمردنی 260 هەزار ژن ساڵانە لە جیهاندا.

رێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژەی بەوەشكردوە، سەرەڕای ئەو ئامارە شۆكهێنەرە، بەڵام  مردنی دایكان 40% لەسەر ئاستی جیهان لە نێوان ساڵانی 2000 بۆ 2023 كەمیكردووە، ئەمەش بە شێوەیەكی بەرچاو دەگەڕێتەوە بۆ باشتربوونی دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە تەندروستییە سەرەتاییەكان.

لە لایەكی ترەوە، تێدرۆس ئەدهانۆم بەڕێوەبەری گشتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاند، هۆشداریدا كەمكردنەوەی بودجەی مرۆیی بە تایبەتی لەلایەن ئەمریكاوە كاریگەریی ترسناكی لەسەر چاودێری تەندروستی لە زۆر شوێنی جیهان هەبووە، ئەوەش وایكردوە ئەو پێشكەوتنانەی لەو بوارانەدا بەدەستهاتووە، روو لە خاوبوونەوە و كەمبوونەوە بكات.

78 ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر لەسێدارەدانی قازی محەمەد دامەزرێنەری یەكەم كۆماری كوردستان، ئەو كۆمارەی یەكێكە لە گەورەترین رووداوەكانی مێژووی هاوچەرخی كورد، كەتیایدا بۆ یەكەمجار لەمێژووی نوێدا، كورد توانی كۆمارێكی سەربەخۆ دابمەزرێنێت، ئەگەرچی تەمەنی كۆمارەكە كەمبوو، بەڵام توانی فەرمانڕەوای ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی بكات و دامودەزگاكانی حكومەت دابمەزرێنێت و بە ئازادی گۆڤارو رۆژنامە دەربكات و هەوڵی بە كوردیكردنی خوێندن بدات.

قازی محەمەد كوڕی قازی عەلی لە یەكی ئایاری 1893 لە شاری مەهاباد لەدایكبووەو لەمنداڵییەوە خولیایەكی زۆری بۆ زانست و فێربوونی زمانەكان هەبووە، جگەلە فارسی و عەرەبی، ئینگلیزی و فەرەنسی و روسی زانیوەو كەسایەتییەكی كۆمەڵایەتی بووە، بەردەوام لەنێو زانایان و كەسایەتییە نیشتمانپەروەرو سەرۆك هۆزەكاندا بووە.

لە چلەكانی سەدەی رابردوو لەبەر گرنگیدانی بە زانست و مەعریفەی خەڵك بەرپرسیارێتی فەرمانگەی فەرهەنگ و ئەوقافی مەهابادی وەرگرتووە،  دوای مردنی باوكی بە قازی ( دادوەر)ی شار هەڵبژێردراوە، هەر لە سەردەمی ئەودا یەكەم قوتابخانەی كچان لە مەهاباد كراوەتەوە.

دوای سەرهەڵدانی راپەڕینێكی جەماوەری لە ساڵی 1941  و كۆنترۆڵكردنی زۆربەی ناوچە كوردییەكان ، لە شاری مەهاباد لیژنەیەك لە كەسایەتی و سەرۆك هۆزەكان دەسەڵاتی ناوچەكەیان گرتە دەست و پارتێكی سیاسی بەناوی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان ( ژێ‌ كاف) دامەزراو قازی محەمەد بەسكرتێری پارتەكە هەڵبژێردرا.

لە ئەیلولی 1945 قازی محەمەد و هاوڕێكانی بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سەردانی تەبرێزیان كردو لەگەڵ كونسوڵی یەكێتی سۆڤیەت كۆبوونەوە، لەوێش ئاگاداركرانەوە كە پارتی دیموكراتی ئازەربایجان دەستی بەسەر پارێزگای تەبرێزدا گرتووە، قازی محەمەدیش هەمان هەوڵەكانی دەستپێكردو دوای چەند مانگێك لە دامەزراندنی حزبی دیموكراتی كوردستان لەسەر بنەمای كۆمەڵەی ژیانەوە، لە رۆژی 22ی كانونی یەكەمی 1945 بەئامادەبوونی جەماوەرێكی زۆر و نوێنەرانی هەر چوارپارچەی كوردستان كۆماری كوردستانی راگەیاند و حكومەتێك لە سەرۆك وەزیران و 13 وەزارەت پێكهێنرا.

دوای 11 مانگ لە تەمەنی كۆمار لە 26ی ئاداری 1946 بەهۆی گوشاری ئەمریكاو رۆژئاوا، یەكێتی سۆڤیەت لە باكوری ئێران كشایەوەو سوپای حكومەتی پەهلەوی ئێران لە21ی ئاداری 1946 دەستی گرت بەسەر شاری تەبرێزدا و كۆماری ئازربایجانی رووخاند، دواتریش پەلاماری ناوچە كوردییەكانی داو لە 15ی كانوونی یەكەم دەستیگرت بەسەر شاری مەهاباددا، ئەوەش دوای ئەوەی قازی محەمەد لەنێوان پاراستنی گیانی خەڵك و بەرگریكردن لەكۆمارەكەی بڕیاری شەڕنەكردنی هەڵبژاردو رایگەیاند،(من خۆم فیدای خەڵكی دەكەم و هیچكات وەك سەرانی ئازربایجان ناكەم، تا وڵاتەكەم لە خوێندا شەڵاڵ بێت و هەزاران كەس بەكوشت بچن). دواجار لە دادگایەكی نادادپەروەرانی سەربازی، بەتاوانی گۆڕین و دەستكاریكردنی نەخشەی وڵاتی ئێران و راگەیاندنی سەربەخۆیی و سازكردنی نەخشەی كوردستانی گەورە‌ بە لكاندنی كوردستانی ئێران و عێراق و توركیا و سووریاو دانانی ئاڵای تایبەت بۆ كوردستان بەرەبەیانی رۆژی 31 ئاداری 1947 قازی محەمەد و سەدری قازی و سەیفی قازی لە مەیدانی چوارچرای شاری مەهاباد لەسێدارە دران.

دۆناڵد ترەمپ باجی زیاتر بەسەر هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل و دەرمان بۆ ئەمریكا دەسەپێنێت، وڵاتانی هەناردەكار نیگەرانن و دەڵێن، بێ وەڵام نابن.

دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، رێژەی  %25 باج لەسەر هەموو ئەو ئۆتۆمبێلانە زیاد دەكەن كە لە وڵاتانەوە هاوردە دەكرێت، هاوكات باجی سەر هاوردەكردنی دەرمان و داریش زیاد دەكات.
سەرۆكی ئەمریكا، هەر لە كاتی بانگەشەوە رایگەیاند، كە باجی زیاتر بەسەر هاوردەی وڵاتاندا بۆ ئەمریكا  دەسەپێنێت، هاوكات لە كاتی دەستبەكاربونیەوە بە چەند قۆناغێك دەستكردووە بە زیادكردنی ئەو باجانەوە ئەوەش كاردانەوەی نێودەوڵەتی و ناخۆیشی لێكەوتوەتەوە.
ترەمپ ئاماژەی بەوەداوە، باجە نوێكان لە 2ی نیسانەوە دەچێتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ئەو كۆمپانیانە ناگرێتەوە كە كارگەكانیان لە ناوخۆی ئەمریكادا كاردەكەن.

وەكو پاساوێكیش بۆ بڕیارەكەی وتی، ئەگەر لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا باجی لەسەر هاوردەكردنی پۆڵا نەسەپاندایە، ئێستا ئەو كەرتە لە ئەمریكا مایەپووچ دەبوو، بەڵام ئێستا گەشە دەكات.

لەبەرانبەردا حكومەتی ژاپۆن رایگەیاند، ئەو باجە زیادانەی ئەمریكا جێگەی نیگەرانییە و هۆشداریدا لەوەی كە كاریگەری لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی نێوان هەردولا و ئابووری جیهانیش دەبێت.

هاوكات ئۆرسۆلا ڤۆندەر لاین سەرۆكی كۆمسیۆنی یەكێتی ئەوروپا نیگەرانی لە بڕیارەكەی ترەمپ دەربڕی و رایگەیاند، لە گفتوگۆكدان بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوییەكانیان. 

لە لایەكی دیكەشەوە، لولا دا سیلڤا، سەرۆكی بەرازیل رایگەیاند، وڵاتەكەی ناتوانێت بێدەنگ  بێت لە بەرانبەر بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ، بۆیە ئەو رێگایە دەگرنەبەر كە پێیان وایە سودی بۆ وڵاتەكەی دەبێت.

هاوكات، كۆمەڵەی بەرهەمهێنەرانی ئۆتۆمبێلی ئەمریكی لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەوەی ئەو باجانەی كە لەلایەن دۆناڵد ترەمپەوە سەپێنراوە نابێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخ، ئاماژەیان بەوەشكردووە،  زۆر گرنگە ئەو باجانە بە شێوەیەك جێبەجێ بكرێن كە نرخەكان بۆ بەكاربەران بەرز نەبێتەوە.

ئەمە لەكاتێكدایە كە بەپێی ئامارەكان ساڵی رابردوو ئەمریكا سێ ملیۆن و 700 هەزار ئۆتۆمبێلی لە ژاپۆن و ئەوروپا و كۆریای باشوور هاوردە كردووە. 

دوای كاردانەوەكانیش لەبەرامبەر بڕیارە نوێكەی، دۆناڵد ترەمپ لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تروس سۆشیاڵەوە هەڕەشەی نوێی كرد و رایگەیاند، ئەگەر یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ كەنەدا دەست تێكەڵ بكات بۆ ئەوەی زیانی ئابوری بە ئەمریكا بگەیەنن، ئەوا باجی گەورەتر لەوەی ئێستا دەدەن و باجی زیاتر لەوەیان بەسەردا دەسەپێنن كە پلانیان بۆ داناوە.

بڕیارە رۆژی پێنج شەممە وەفدێكێ ئەمریكا بە سەرۆكایەتی  مایك واڵتز، ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی و ئۆشا ڤانس، هاوسەری جەی دی ڤانس، جێگری سەرۆكی ئەو وڵاتە  سەردانی گرینلاند بكەن، سەردانەكە لەكاتێكدایە كە لە 11 ی ئادار هەڵبژاردنی حكومەتی گرینلاند ئەنجامدرا و ئۆپۆزسیۆن سەركەوتنی بەدەستهێنا.

سەبارەت بە سەردانەكە میوت ئیگید سەرۆك وەزیرانی ماوە بەسەرچوی گرینلاند وتی دەبێت ڕێز لە یەكڕیزی و دیموكراسی بگیرێت بەبێ هیچ دەست تێوەردانێكی دەرەكی، ئەمریكییەكانیش بە ڕوونی ئاگاداركراونەتەوە كە ناتوانرێت هیچ كۆبوونەوەیەك ئەنجام بدرێت تا حكومەتی نوێ دەستبەكاردەبێت.

لەبەرانبەریشدا حكومەتی دانیمارك سەردانەكە بە نەشیاو ناودەبات چونكە لە كاتێكدایە كە حكومەتی گرینلاند پێكنەهێنراوە.

لای خۆیەوە دۆناڵد ترامپ سەرۆكی ئەمریكا لە كۆتایی كۆبوونەوەی بەرپرسانی ئیدارەكەی لە كۆشكی سپی سەبارەت بە سەردانەكە وتی ئەمە هەنگاوێكی دۆستانەیە نەك بێزاركەر، وتیشی سەردانەكە لەسەر بانگهێشتی گرینلاند ئەنجام دەدرێت.

لەدوای هەڵبژاردنی بە سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ بانگەشەی كڕینەوەی گرینلاندی كرد لە دانیمارك و ئاماژەی بەوەكرد ئەو دوورگەیە بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی و ئەو كانزا بەنرخانەی كە تێیدایە، گرنگی ستراتیژیی هەیە و خاوەندارێتی و كۆنترۆڵكردنی پێویستییەكی ڕەهایە بۆ ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا. لەهەمانكات نیگەرانی خۆی دەربری لە پەرەسەندنی هەژمونی چین و ڕوسیا لە ناوچەكەدا. هاوكات ترەمپ بەكارهێنانی هێزی سەربازی یان ئابووری بۆ ڕازیكردنی دانیمارك بۆ ڕادەستكردنی گرینلاند ڕەتنەكردەوە.

ئەمە لەكاتێكدایە دەسەڵاتدارانی گرینلاند هەر باسێكیان بۆ چوونە سەر ئەمریكا ڕەتدەكەنەوە و جەخت لەوەدەكەنەوە كە داهاتووی دوورگەكە تەنها لەلایەن دانیشتوانەكەیەوە دیاری دەكرێت.

هەروەها مێت فرێدرێكسن سەرۆك وەزیرانی دانیمارك ڕایگەیاند، گرینلاند بەشێكە لە شانشینی دانیمارك و زەوییەكانمان و بۆ فرۆشتن نییە.

گرینلاند، گەورەترین دوورگەی جیهانە و هەرێمێكی ئۆتۆنۆمیەو سەر بە دانیماركە ژمارەی دانیشتووانەكەی تەنها 57 هەزار كەسە.

لە دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا لە 31ی ئاداری 2024، تائێستا 13 سەرۆكی شارەوانی لە باكوری كوردستان و توركیا دوورخراونەتەوە و قەیوم لە شوێنەكانیان دانراوە.

وەزارەتی ناوخۆی توركیا بە بیانووی جیاجیا ژمارەیەكی زۆر لە سەرۆكی شارەوانییەكانی لە پۆستەكانیان دوور خستوەتەوە، هەندێكشیان بە تۆمەتی كاری سیاسی یاخود هاوكاریكردنی رێكخراوی قەدەغەكراو یان بوونی گەندەڵی دەستگیركردووە و سزای زیندانیكردنیان بەسەردا سەپێنراوە.

لە دوایین پێشهاتدا، رۆژی 19ی ئەم مانگە وەزارەتی ناوخۆی توركیا ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ و محەمەد موراد چەلیك سەرۆكی شارەوانی ناحیەی بەیلیكدوزو لە پۆستەكانیان دوورخستەوە، هەمان رۆژیش قەیوم بۆ شارەوانی شیشلی دانرا.

هەروەها رۆژی 3ی حوزەیرانی 2024 وەزارەتی ناوخۆی توركیا قەیومی لە شوێنی سەرۆكی شارەوانی هەكاری دانا و (محەمەد سیدیدك ئاكیش)ی سەرۆكی شارەوانی دەستگیركرد، لە 5ی حوزەیران سزای 19 ساڵ و 6 مانگ زیندانیكردنی بەسەردا سەپێنرا.

هاوكات ئەحمەد عوزێر، سەرۆكی شارەوانی جەهەپەی ئەسێنیورت، لە 30ی تشرینی یەكەمی 2024 بە تۆمەتی "ئەندامێتی ڕێكخراوێك"دەستگیركرا، جان ئاكسۆی جێگری پارێزگاری ئەستەنبوڵ لە 31ی تشرینی یەكەم وەك قەیوم لە شوێنەكەی دانرا.

لە رۆژی 4ی تشرینی دووەمی 2024یش پۆلیس هەڵیكوتایە سەر گەورەشارەوانی مێردین و شارەوانییەكانی ئێلح و خەلفەتی رەحا، قەیووم لە جێگەی سەرۆك شارەوانییەكان دانرا، 29ی مانگیش هاوسەرۆكی شارەوانی مكسی وان لە ئەركەكەی دوورخرایەوە و قەیوم لە جێگای دانرا، بە تۆمەتی پڕوپاگەندەی رێكخستن سزای سێ ساڵ و 11 مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.

هەروەها هاوسەرۆكانی شارەوانییەكانی ئاكدەنیزی مێرسین ( نوریە ئارسلان و هۆشیار ساریلدیز) لە 10ی كانوونی دووەمدا دەستگیر كران و دواتر زیندانی كران، لە 14ی مانگیش قەیوم لە شوێنیان دانرا.

هەروەها بە تۆمەتی “ئەندامبوون لە ڕێكخستن” لە 28ی كانوونی دووەم هاوسەرۆكی شارەوانی سێرت سزای شەش ساڵ و سێ مانگ زیندانی بەسەردا سەپینرا، وەزارەتی ناوخۆش قەیومی لە شوێنەكەی دانا.

هەروەها عەبدوڵا زەیدان هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی وان، بە تۆمەتی “یارمەتیدانی ڕێكخستن” دادگایی كرا و سێ ساڵ و نۆ مانگ سزای زیندانی بۆ بڕایەوە، لە 15ی شوباتی 2025 قەیووم لە شارەوانییەكە دانرا.

لە 24ی شوباتی 2025 هاوسەرۆكی شارەوانی قاخزمانی سێرت بە تۆمەتی “ئەندامبوون لە ڕێكخستن” دادگایی كرا و شەش ساڵ و سێ مانگ سزای زیندانی بەسەردا سەپێنرا و قەیوم لە شوێنەكەی دانرا.

حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیاش بەتایبەت دەم پارتی و جەهەپە داوا لە دەسەڵاتدارانی توركیا دەكەن، دەستبەسەراگرتنی شارەوانییەكان رابگرێت، لەبەرئەوەی بە دەنگی خەڵك و بە هەڵبژاردن سەرۆكی شارەوانییەكانیان وەرگرتووە.

توركیا و ئیسرائیل بە دووڵاتی سودمەندبوو لە روخانی بەشار ئەسەد دادەنرێن، بەو پێیەی ئەو گۆڕانكارییە كاریگەری و هەژموونی ئێرانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمكردووەتەوە، بەڵام لە دوای شەڕی غەززەوە، ناكۆكییەكانی نێوان ئەنكەرە و تەلئەبیب گوازراوەتەوە بۆ سوریا كە لەسەر زیادبوون و سەپاندنی دەسەڵات و هەژموونیانە لەو وڵاتە.

بەپێی رۆژنامەی یەدیعوت ئەحرونوتی ئیسرائیلیش، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ تاوتوێكردنی رەوشی سوریا و زیادبوونی هەژموونی توركیا لەو وڵاتە، لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئەمنی وڵاتەكەی كۆدەبێتەوە و دەیەوێت بە هەر رێگەیەك بێت رێگری لە نزیكبوونەوەی توركیا و سوریا بكات، بۆیە ئێستا ناتانیاهو بە نیگەرانییەوە چاودێری نزیكبوونەوەی نێوان دەسەڵاتدرانی نوێی سوریا و حكومەتی توركیا دەكات.

ئاماژەی بەوەشكردوە، ناتیانیاهۆ بە روونی بە لێپرسراوانی وڵاتەكەی وتووە نیگەرانە لەوەی بەرەیەكی نوێی ئیسلامیی سوننە بە سەركردایەتی توركیا وەك جێگرەوەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێران، لە سوریا دروستببێتەوە و بەهەمان شێوە ببێتە هەڕەشەیەكی جددی بۆسەر ئیسرائیل بە تێپەڕبوونی كات، ئەوەش بەهۆی پشتیوانییە بەردەوامەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا بۆ دوژمنە سەرسەختەكانی ئیسرائیل وەك بزوتنەوەی حەماس.

ماڵپەری واڵی ئیسرائیلیش بڵاویكردووەتەوە، حكومەتی سوریا لە گفتوگۆدایە بۆئەوەی بنكەیەكی سەربازیی لە ناوچەی تەدمور سەر بە پارێزگای حومس لە بەرامبەر هاوكارییە ئابووری، سەربازیی و سیاسییەكان رادەستی توركیا بكات.

ماڵپەرەكە راشیگەیاندووە، بوونی سەربازیی توركیا لە رۆژهەڵاتی حومس، بووەتە مایەی نیگەرانییەكی جددی بۆ ئیسرائیل و بەهەموو شێوەیەك هەوڵ دەدات رێگری لەو رێككەوتنەی نێوان دیمەشق و ئەنكەرە بكات.

لە لایەكی تریشەوە یولی ئیدلشتاین سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە و بەرگری لە پەرلەمانی ئیسرائیل رایگەیاندووە، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا لە رەوشێكی خراپدایە، بەڵام هەمیشە ئەگەری تێكچوونی زیاتری هەیە.

رۆژنامەی ۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكیش دەڵێت، كێبڕكێی ئەو دوو وڵاتە بۆ ئەوەی دەسەڵاتیان لە سوریا زیاتر ببێت كارەكانی ئەمریكا قورستر دەكات، بەو پێیەی هەردوولایان هاوپەیمانی ئەو ئەمریكان و هەردووكیشیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێگە و كاریگەریی خۆیان هەیە.

ئەحمەد شەرع سەرۆكی سوریاش بۆ قۆناغی راگوزەر دەڵێت، هیچ گرنگییەك بە ململانێی نێوان توركیا و ئیسرائیل نادات، تەنها دەیەوێت سەرنجی لەسەر ئاوەدانكردنەوەی سوریا بێت، بەڵام لەگەڵ پێكهێنانی سوریای نوێدا لە دوای روخانی بەشار ئەسەد، توركیا وەك دەسەڵاتێكی باڵا دیمەشق دەركەوتووە.

جگە لە قەتەر كە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ توركیا هەیە، هاوبەشەكانی تری ئەمریكاش لە ناوچەكەدا بە هەمانشێوە وەك سعودیە و ئیمارات و بەحرەین و ئوردن نیگەرانن لەبارەی زیادبوونی كاریگەرییەكانی توركیا لە سوریای نوێدا و ترسی ئەوەشیان هەیە ئەو نزیكبوونەوەیەی ئەنكەرە و دیمەشق ئاسایشی وڵاتەكانیان تێكبدات.

پرۆژەیاسای دەستەی حەشدی شەعبی كە یەكێكە لەو پرۆژانەی مشتومڕی زۆری لەسەرە و حكومەت و ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەسەری ناكۆكن، جارێكی تر خراوەتەوە ناو كارنامەی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقەوە. 

تا ئێستا ئەنجومەنی نوێنەران چەند جارێك شكستیهێناوە لە داڕشتنی رەشنووسێك لەبارەی بڕگەكانی پرۆژەیاساكە، بە تایبەتی كە خانەنشینبوونی زیاتر لە سێ هەزار و 500 سەركردەی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، لەنێویاندا فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و ئەوانەی تەمەنی خانەنشینییان تێپەڕاندووە. 

بەهۆی ئەو پرۆژەیاسایەوە هەندێك هێزی دەسەڵاتداری ناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان، دانیشتنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بایكۆتكردووە و بەهۆیەوە نزیكەی دوو مانگە دانیشتنەكان پەكیانكەوتووە، لەسەر ئەوەش رێككەوتوون نەگەڕێنەوە بۆ دانیشتنەكان تا ئەو كاتەی مەرجەكانیان قبوڵ دەكرێت و یاساكە هەموار دەكرێتەوە. 

یەكێك لەو هەموارانەی هێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی دەیانەوێت لە پرۆژەیاساكەدا بكرێت ئەوەیە، دەسەڵات بدرێتە سەرۆك وەزیرانی عیراق، تەمەنی خانەنشینی بۆ سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و بەشێك لە سەركردەكانی تر بۆ پێنج ساڵ درێژ بكاتەوە.

كوتلەی سادیقونیش دەڵێت، پشتیوانی زۆرینەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە بۆ دیاریكردنی تەمەنی خانەنشینی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە یاسا نوێیەكەدا.

لە پرۆژەیاساكەدا، حەشدی شەعبی بەستراوەتەوە بە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە كە ئەركیان پارێزگاریكردنە لە سیستمی دەستوری و روبەڕوبوونەوەی تیرۆر.

ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساش بە سەرۆكایەتی نوری مالكی دەڵێت، رێككەوتنی سیاسی هەیە پرۆژەیاساكە لە دانیشتنەكانی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا تێبپەڕێنرێت.

بەپێی بودجەی ساڵی 2025ی عیراق، ژمارەی چەكدارانی حەشدی شەعبی بە 238 هەزار چەكدار خەمڵێندراوە و بڕی 2 ملیار و 88 ملیۆن دۆلاریان بۆ تەرخانكراوە.