ئابووری
عەتوان عەتوانی، سەرۆکی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ھەفتەی داھاتوو ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق کۆدەبێتەوە و لە کۆبوونەوەکەدا ھەمواری یاسایی بوودجەی ساڵی ٢٠٢٤ دەخرێتەروو و تاوتوێی ئەو بڕگە و ماددانەی یاساکە دەکرێت، کە پێویستییان بە ھەموارکردنەوەیە.
ئەوەشی خستەڕوو، ھەفتەی داھاتوو ئەنجومەنی وەزیران دوای کۆبوونەوەکە ھەمواری یاسای بوودجەی ساڵی ٢٠٢٤ رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران دەکات بۆ پێداچوونەوە و دواتر پەسەندکردنی.
وەزیری وزەی تورکیا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، لە سەرەتای مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردووەوە، بۆرییەکانی نەوت ئامادەن بۆ دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان، بەڵام تائێستا ھەناردەکردنە دەستی پێنەکردووەتەوە.
وتیشی، لە ئێستادا ھیچ بەربەستێکی تەکنیکی و ھونەری لەبەردەم ئەو پڕۆسەیە نییە، بەڵام ناکۆکییەکانی نێوان ھەرێم و عێراق ھۆکارن بۆ راگرتنی ھەناردەی نەوت تا ئەم ساتە.
جەختیشی کردەوە لەوەی، ئەوان ھانی ھەرێم و بەغداد دەدەن بۆ ئەوەی کێشە ھەڵپەسێردراوەکانی نێوانیان چارەسەر بکەن و ھەناردەکردنەوەی نەوت دەستپێبکەنەوە، بۆ ئەو مەبەستەش لە پەیوەندی بەردەوامدان.
تورکیا لە ٢٥ی ئاداری ساڵی رابردووەوە لەسەر بڕیارێکی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی کە بارەگاکەی لە پاریسە، ھەناردەی نەوتی ھەرێمی راگرت.
ئاژانسی بلومبێرگ بڵاویکردەوە، ئەمڕۆ بە کاریگەری کەمبوونەوەی نەوت لە کۆگاکانی ئەمریکا، نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت بە نزیکەی ٢٪ بەرزبووەوە و گەیشتە نزیکەی ٧٨ دۆلار، نرخی بەرمیلێک نەوتی تەکساسیش بە ٧٢ دۆلار مامەڵەی پێوەکراوە.
پەیمانگای پترۆلی ئەمریکیش بڵاویکردەوە، کۆگاکانی وڵاتەکەی ٥.٢ ملیۆن بەرمیل نەوت لە ھەفتەی رابردوودا کەمیکردووە، ئەوەش ھۆکار بووە بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھاندا.
ئاژانسی زانیارییەکانی وزەش پێشبینییەکانی خۆی بڵاوکردووەتەوە و رایگەیاندووە، خواستی جیھانی لەمساڵدا ١٢٠ ھەزار بەرمیل لە رۆژێکدا تێدەپەڕێنێت، پێشبینیشی کردووە نرخی نەوتی برێنت لە مانگی ئاداری داھاتوودا بگاتە ٨٥ دۆلار.
ئیدارەی زانیاری وزەی ئەمریکا رایگەیاند، ھەفتەی رابردوو لە نۆ وڵاتەوە نەوتیان ھاوردە کردووە کە رۆژانە ٥.٩٠٩ ملیۆن بەرمیل بووە و ھاوردەکردنی نەوتیش بە بەراورد بە ھەفتەی پێشووتر یەک ملیۆن و ٣٧ بەرمیلی رۆژانە زیادیکردووە و کەنەداش لە پلەی یەکەمی ئەو وڵاتانەدایە کە زۆرترین نەوتی بۆ ئەمریکا ھەناردە کردووە کە رۆژانە ٣.٧٩٦ ملیۆن بەرمیل بووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ھەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا لە ھەفتەی رابردوودا رۆژانە ٢٣٩ ھەزار بەرمیل بووە و پێش سعودیە کەوتووە کە رۆژانە ١٣٩ ھەزار بەرمیل نەوتی بۆ ئەمریکا ھەناردە کردووە.
ئاژانسی ھەواڵی رۆیتەرز لە سەرچاوەیەکی بەرپرسەوە بڵاویکردەوە، بازرگانی نەوتی نێوان چین و ئێران وەستاوە، دوای ئەوەی تاران داوای بەرزکردنەوەی نرخی فرۆشتنی نەوتی لە چین کردووە کە گەورەترین ھاوردەکاری نەوتە لە جیھاندا.
ئاژانسی بلومبێرگی ئەمریکیش دەڵێت، بەھۆی بەھێزبوونەوەی رۆڵی جیۆسیاسی وڵاتەکەیەوە، ئێران سەرەڕای سزاکانی ئەمریکا و رۆژئاوا، توانیویەتی ھەناردەی نەوت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبکاتەوە.
ھەناردەی نەوتی ئێران ١٠٪ی خواستی چین بۆ بەکارھێنانی سوتەمەنی پڕدەکاتەوە، لە ١٠ ساڵی رابردوشدا ھەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین بۆ بەرزترین ئاست زیادیکردووە و رۆژانە زیاتر لە ٩٠٠ ھەزار بەرمیل نەوتی ئێران ھەناردەی ئەو وڵاتە دەکرێت.
بەیانی ئەمڕۆ نرخی ھەر بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت ١ دۆلار بەرزبوویەوە و گەیشتە ٧٨ دۆلار و ٤٠ سەنت، ھاوکات نەوتی خاوی تەکساس ١.١٤ دۆلار بەرزبوویەوە و گەیشتە ٧٢ دۆلار و ٥٣ سەنت بۆ ھەر بەرمیلێک.
فراوانبوونی ململانێکان لە غەززە دەتوانێت ببێتە ھۆی داخستنی ڕێڕەوی ئاوی گرنگ بۆ گواستنەوەی کەلوپەلی نەوت، وەک دەریای سوور و گەرووی ھورمز لە کەنداو، بەوەش نرخی نەوت بەڕێژەیەکی بەرچاو بەرزدەبێتەوە.
بەپێی ئاژانسی رۆیتەرز، نرخی ھەر بەرمیلێک نەوتی برێنت کە پێوەرێکی جیھانییە لەکاتی داخستنی بۆرسەی جیھانی لە ٧٧ دۆلاردا جێگیربوو، پێش ئەوەی بەھۆی سەری ساڵەوە بۆرسە و بازاڕە داراییەکان دابخرێن.
ھەروەھا نرخی نەوتی خاوی ئەمریکا بە ٧١ دۆلار و ٥٥ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
نرخی نەوتی برێنت لە ٢٤ی ئەیلولی ئەمساڵدا بەرزترین ئاستی تۆمارکرد و ھەر بەرمیلێکی بە زیات لە ٩٥ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا، نزمترین ئاستیشی لە ١٢ی ئازاردا بوو کە بۆ ٧٣ دۆلار دابەزی.
ھەروەھا نرخی نەوتی خاوی ئەمریکا لە ٢٤ی ئەیلولدا گەیشتە بەرزترین ئاست لەماوەی ئەمساڵدا کاتێک نرخی ھەر بەرمیلێک گەیشتە سەروی ٩٥ دۆلار، نزمترین ئاستیشی لە ٣٠ نیساندا بوو کە بە ٦٣ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا.
یەکێتی توێژینەوەی وزەی جیھانی بڵاویکردووەتەوە، لەسەر ئاستی ١٠ وڵاتی عەرەبی بەرھەمھێنەری نەوت، سعودیە خاوەنی یەک ترلیۆن و ٧٥٤ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوە و لە پلەی یەکەمدایە و دوای ئەویش عێراق لە پلەی دووەمدایە کە لە ئێستادا زیاتر لە ١٤٥ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوە.
راشیگەیاندووە، حکومەتی ئیمارات لە رێگەی گرتنەبەری چەندین رێکارو رێوشوێن بۆ پەرپێدانی کەرتی نەوتی وڵاتەکەی توانیویەتی بگاتە پلەی سێیەمی وڵاتانی عەرەبی لە یەدەگی نەوتدا کە ئێستا خاوەنی ١١٣ ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوە.
ھەر بەپێی ئامارەکە کوەیت چوارەم و لیبیا پێنجەم و قەتەر شەشەم و جەزائیر حەوتەم و عومان ھەشتەم و میسر نۆیەم و یەمەن بە پلەی دەیەم دێن لە یەدەگە نەوتی خاودا.
محەمەد رەزا فرزین، پارێزگاری بانکی ناوەندی ئێران بە ئاژانسی مھریی ئێرانی راگەیاند، چەند مانگێکە بانکی ناوەندی تاوتوێی ئاڵوگۆڕی بازرگانی دەکات بە دراوی نیشتیمانی لەگەڵ عێراق و ئەفغانستان، تا بازرگانانی ئەو دوو وڵاتە بتوانن پارەی کاڵاکانی ئێران بە دراوی نیشتیمانی ئێران خەرج بکەن.
ئاماژەی بەوەشکردوە، پێشنیازەکە پەسەندکراوە و چەند بانکێکیش دەستیان کردووە بە وەرگرتنی پارەی بازرگانان بە دراوی نیشتیمانی، لە داھاتووشدا ھەموو بانکەکان دەتوانن بە تمەن پارەی کاڵا ھاوردەکراوەکان لە بازرگانانی عێراق و ئەفغانستان وەربگرن.
وەزارەتی نەوتی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، مانگی رابردوو ھەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ ١٠٢ ملیۆن و ٩٧٥ ھەزار و ٧٨٢ بەرمیل بەرزبۆتەوە، داھاتەکەشی گەیشتۆتە ھەشت ملیار و ٤٨١ ملیۆن و ٥٥٨ ھەزار دۆلار.
راشیگەیاند، کۆی گشتی بڕی ھەناردەکراوی نەوتی خاو بۆ مانگی تشرینی یەکەم لە کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بڕی ١٠١ملیۆن و ٧٦٤ ھەزار و ٦٢٠ بەرمیل بووە.
ئاماژەی بەوەشکرد، تێکڕای نرخی یەک بەرمیل (٨٢,٣٦٥) دۆلار بووە.
دوای چەندین رۆژ لە دابەزینی نرخی نەوت لە جیھاندا، بەرەبەیانی ئەمڕۆ، نرخی نەوتی خاوی برێنت بەڕێژەی نزیکەی ٠.٨٤% بەرزبووەوە و گەیشتە ٨٠.٦ دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک، ھەروەھا نرخی نەوتی خاوی ئەمریکیش بەڕێژەی ٠.٩% بەرزبووەوە و ھەر بەرمیلێک بە ٧٤.٥٣ دۆلار مامەڵەی پێوەکرا.
ھۆکاری بەرزبونەوەی نرخی نەوت بۆ گرژییەکانی دەریای سور دەگەڕێنرێتەوە، ئەوەش وایکردوە گواستنەوەی نەوت لەو دەریایەدا سنوردار بێت.
ئێوارەی ئەمڕۆ لە بازاڕەکانی ئاڵوگۆڕی دراو لە ھەرێمی کوردستان بەھای دۆلار بەرامبەر دینار دابەزینی بەرچاوی بەخۆوە بینی و بۆ ماوەیەک ١٠٠ دۆلار بە کەمتر لە ١٥٤ ھەزار دینار مامەڵەی پێوەکرا.
جەبار گۆران وتەبێژی بازاڕی دۆلارەکەی سلێمانی بە کوردسات نیوزی راگەیاند، ھۆکاری سەرەکی دابەزینی بەھای دۆلار کەمبوونەوەی خواستە لەسەر ئەو دراوە و ئەمڕۆ دۆلارێکی زۆر خرایە بازاڕەکانەوە و لەبەرامبەردا خواست لەسەر دینار بەرزبووەتەوە.
وتیشی، ھۆکارەکانی دیکەی دابەزینی بەھای دۆلار پەیوەندیدارن بە پێشبینی مامەڵەکاران بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانی بانکی ناوەندی لە ساڵی داھاتوودا بە ئامانجی بەرزکردنەوەی بەھای دینار لەناویاندا گۆڕینی سەرجەم مامەڵەکان بۆ دینار و مامەڵەی بازرگانی بە دینار و دراوەکانی دیکە لەگەڵ وڵاتاندا.
لەگەڵ کردنەوەی بازارەکانی ئاسیا نەوتی برێنت بەراورد بە دوێنی لە ٤% نرخەکەی لە دەستدا و بەرمیلێک نەوت بە ٧٢ دۆلار و ٨١ سەنت مامەڵەی پێوەکرا ، ھەروەھا بەرمیلێک نەوتی تەکساسیش بە ھەمانشێوە لە ٤% نرخەکەی لەدەستدا و بە ٦٨ دۆلار ٢١ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
نزمبوونەوەی نرخی نەوت لە کاتێکدایە، وڵاتانی ئەندام لە رێکخراوی ئۆپیک بە مەبەستی جێگیرکردنی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیھاندا، رێککەوتن لەسەر کەمکردنەوەی ھەناردەکردنی رۆژانەی نەوت. بەڵام ھۆکاری نزمبونەوەی نرخەکەی دەگەڕێتەوە بۆ رێژەی ھەڵئاوسان لە ئەمریکا، ئەوەش وا لە بانکی ناوەندی ئەمریکا دەکات رێژەی سوود دانەبەزێنێت.
ئەنتۆنی بلینکن، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، لەدرێژەی ھەوڵەکانیان بۆ پاراستنی ھاوڵاتییانی مەدەنی لە شەڕی کەرتی غەززە، واشنتۆن سزای قەدەغەکردنی گەشتکردن بۆ ئەمریکا بەسەر تەواوی ئەو کەسانە دەسەپێنێت، کە تێوەگلاون لە توندوتیژی بەرامبەر ھاوڵاتییانی مەدەنی لە کەناری رۆژئاوا و سزای دیکەشی بەدوادا دێت.
ئەوەشی خستەڕوو، سزاکە ئەو کەس و لایەنانەش دەگرێتەوە، کە ڕێگرن لە گەیشتنی ھاوکارییەکان بە ھاوڵاتییانی کەرتی غەززە و کەناری رۆژئاوا.
ھاوکات، ماڵپەڕی ئاکسیۆس، لە زاری چەند بەرپرسێکی ئەمریکاوە بڵاویکردووەتەوە، سزاکەی واشنتۆن دەرخەری نیگەرانی ئەو وڵاتە لە پەرەسەندنی توندوتیژی ئیسرائیلییەکان بەرامبەر ھاوڵاتییانی مەدەنی کەرتی غەززە و چاوەڕوانیش دەکرێت، دەیان ھاوڵاتی ئیسرائیلی ئەو سزایەی بەسەردا بسەپێندرێت.
پێگەی ھیلینک شیپینگ لە راپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، دانوستانەکانی ئەم دواییەی نێوان کۆمپانیای سۆمۆ و حکومەتی ھەرێم و کۆمپانیای ھێڵی نەوتی تورکی "بوتاش" بەرەوپێشچوونی تێدا بەدیھاتووە، کە سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان ئەنجامدراون.
لە راپۆرتەکەشدا ھاتووە، لەڕووی تیۆرییەوە دەتوانرێت ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان دەستپێبکاتەوە، بەڵام ھێشتا پێویستە چەند بابەتێکی سیاسی و بازرگانی چارەسەر بکرێت.
بەپێی ئەو راپۆرتە، پێویستە کۆمپانیای سۆمۆ رێککەوتن لەگەڵ ئەو بازرگانانەی نەوت ئەنجامبدات، کە پێشتر نەوتی خاویان لە کێڵگەکانی ھەرێم کڕیوە.
ھەروەھا پێویستە بابەتی یاسایی نێوان ئەنقەرە و بەغداد چارەسەر بکرێت و رەزامەندی بدرێت لەسەر مەرج و گومرگی داھاتوو ئەو بۆرییە نەوتییە.
خاڵی سێیەمیش ئەوەیە، دەبێت رێککەوتن بکرێت لەسەر چۆنێتی پێدانی داھاتی ھەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی عێراقەوە، لەو نەوتەی ھەناردە دەکرێت.
بەپێی کۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی کوردستان، زیانەکانی راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری رابردووەوە، گەیشتووەتە حەوت ملیار دۆلار.
کۆمپانیای سۆمۆ ئاماری نەوتی ھەناردەکراوی مانگی تشرینی یەکەمی ئەمساڵی بڵاوکردەوە و تیایدا ھاتووە، کۆمپانیا چینییەکان زۆرترین نەوتییان لە نەوتی ھەناردەکراوی عێراق کڕیوە و بەجۆرێک کە نۆ کۆمپانیای چینی لە نێوان ٣٨ کۆمپانیای جیھانیدا نەوتی عێراقیان کڕیوە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، کۆمپانیا ھیندییەکان بە پلەی دووەم دێن کە حەوت کۆمپانیا ھەستاون بە بارکردن و کڕینی نەوتی عێراق و کۆمپانیا ئەمریکییەکانیش بە پلەی سێیەم دێن.
سۆمۆ دەشڵێت، فرۆشتنی نەوتی عێراق پشت بە ستانداردە بنچینەییەکانی گرێبەست کردن لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە جیھانییە گەورەکان و مامناوەندییەکان دەبەستێت و دیارتریین کۆمپانیا کە نەوتی عێراق دەکڕین کۆمپانیای ئیندیلان ئۆیڵی ھیندی و کۆکازی کۆری و ئیکسۆن مۆبێلی ئەمریکی و ئاینی ئیتاڵی و شێڵی ھۆڵەندی- بەریتانین.