وەزارەتی بەرگریی تورکیا لە راگەیەندراوێکدا ئاشکرایکرد، ئەفسەرێکیان بە ناوی محەمەد دومان بە پلەی موقەدەم لە ھێزی کۆماندۆی سوپای تورکیا، بەھۆی تەقینەوەی بۆمبێکی چێندراو لە ناوچەکانی ئۆپراسیۆنی چڕنووک-قووفڵ لە "باکوری عێراق" کوژراوە.

کوژرانی ئەو ئەفسەرەی سوپای تورکیا لە کاتێکدایە، کە تورکیا لە ٢٠ی ئەم مانگەوە ئۆپراسیۆنێکی نوێی ئاسمانی لە ھەرێمی کوردستان و رۆژئاوای کوردستان دەستپێکردووە و رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتەش چەندینجار ھەڕەشەی ئەنجاندانی ئۆپراسیۆنی زەمینی لە ناوچەکانی کۆبانێ و تەل تەمر و مەنبج کردووە.

سەرچاوەیەک لە حکومەتی عێراق بڵاویکردەوە، لە چوارچێوەی پلانی ئەمنی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق و بەڵێنەکانی عێراق بۆ پاراستنی ئاسایشی سنور، یەکەمین کاروانی ھێزەکانی پاسەوانی سنور، گەیشتوونەتە سەر سنورەکانی ھەرێمی کوردستان و ئێران.

وتیشی، ئامانجی بڵاوبوونەوەی ھێزەکانی پاسەوانی سنور، کۆتاییھێنانە بە پێکدادانەکانی نێوان پارتە کوردییەکان و سوپاکانی ئێران و تورکیا، ھەروەھا بۆ رێگریکردنە لە ھێرشی زەمنی سوپای ئێران لە خاکی عێراق دژی پارتە کوردییە ئۆپۆزسیۆنەکان.

لە لایەکی ترەوە مەھدی تەقی ئامرلی ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، عێراق رێکاری تری ھەیە بۆ پاراستنی سەروەریی خاکەکەی، لەوانە جێگیرکردنی سیستمی بەرگریی ئاسمانی لەسەر سنورەکان و لەئێستاشدا عێراق چاوەڕانی گەیشتنی کاروانێکی تری ئەو سیستەمەیە لە فەڕەنساوە.

خالید شوانی وەزیرانی دادی عێراق رایگەیاند، لەسەر بنەمای بڕیار و رێنماییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، سەرجەم رێکارە کارگێڕی و داراییەکانیان تەواوکردووە بە مەبەستی دامەزارندنی فەرمانبەرە گرێبەستەکانیان بە ھەمیشەیی بۆ ئەو فەرمانبەرانەی دوو ساڵ یان زیاتر خزمەتیان ھەیە لەگەڵ جێبەجێکردنی سەرجەم داواکارییەکانیان.

وتیشی، بە وردی چاودێری تەواوکردنی جێبەجێکردنی سەرجەم بڕیار و رێنماییەکانی وەزارەتی دارایی دەکەن تایبەت بە دامەزراندنی فەرمانبەری گرێبەست بەشێوەی ھەمیشەیی.

ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا کە نوری مالکی سەرۆکایەتی دەکات لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند، گفتوگۆی نێوان ھەرێم و بەغداد لەبارەی دۆسێی نەوت و پشکی ھەرێمی کوردستان لە بودجەی ٢٠٢٣ و ھەوڵدانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرجەم سەرچاوەکانی داھات، دوو ھۆکاری سەرەکی دواکەوتنی پرۆژەیاسای بودجەی گشتی ساڵی ٢٠٢٣ی عێراق.

ئاماژەی بەوەشکردوە، پێویستە ھەرێمی کوردستان پابەندی ھەموو ئەو ئەرکانە بێت کە بەپێی یاسا و دەستوری عێراقی دەکەوێتە ئەستۆی و لە بەرامبەریشدا پێویستە حکومەتی عێراق پابەندی ئەرکەکانی بێت، چونکە لە ئێستادا کار بۆ ئەوە دەکرێت نەوت تەنھا لە چوارچێوەی دەسەڵاتی دەوڵەتدا ھەناردە بکرێت.

لیوا سەعد مەعن بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەکانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق رایگەیاند، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیران سەردانی وەزارەتی ناوخۆی کردووە و ئامانج لە سەردانەکەشی پشتیگیریکردن و پێدانی دەسەڵاتی تەواو بووە بە ھێزە ئەمنییەکان بۆ روبەڕوبوونەوەی ھەموو کارێکی نایاسایی و ئەو کەسانەی لە یاسا دەرچوون.

وتیشی، سەرۆک وەزیرانی عێراق دەسەڵاتی تەواوی داوەتە وەزارەتی ناوخۆ بۆ دەستگیرکردنی ھەموو ئەوانەی لە دۆسێکانی گەندەڵی و ماددە ھۆشبەرەکان تێوەگلاون ھەر کەسێک بن و لە ھەر پلە و پێگەیەکیشدا بن، بە مەرجێک دادوەر فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ دەرکردبێت.

بە پێی راگەیەنراوێکی فەرمانگەی راگەیاندنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ھەردوو لیژنەی تەندروستی خوێندنی باڵا لە کۆبوونەوەیەکدا رێککەوتوون لە سەر ئامادەکردنی پرۆژەی یاسایەک تایبەت بەوەی کە ناوەندی پاراستن لە تیشک سەر بە وەزارەتی ژینگە، دەستەی عێراقی بۆ کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە تیشکدەرەوەکان سەر بە ئەنجومەنی وەزیران، دەستەی چاودێری نیشتیمانی بۆ قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی و کیمیایی و بایۆلۆجی، لە چوارچێوەی یەک دەستە یان فەرمانگەیەک یەکبخرێن.

ئاماژە بەوەش کراوە، ھەر لە پرۆژەی یاساکەدا حکومەتی عێراق پابەند دەکرێت بە خەرجکردنی دەرماڵەی مەترسی بە رێژەی ٥٠%ی مووچەی بنەڕەتی بۆ سەرجەم ئەو فەرمانبەرانەی لە ناوەند و دامەزراوەکانی تیشک کار دەکەن.

دەستەی دەستپاکی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، دوای لێکۆڵینەوەو بەدواداچوونی ورد و کۆکردنەوەی بەڵگەی پێویست و باوەڕپێکراو، بۆیان دەرکەوتووە زۆرترین گەندەڵی ھەیە لە گرێبەستەکانی تایبەت بە دابینکردنی خۆراک بۆ گرتووخانەکانی عێراق، راشیگەیاندووە، لیژنەیەکی تایبەتیان پێکھێناوە بۆ ئاشکراکردنی سەرجەم راستییەکانی تایبەت بەو دۆسێیە.

دەستەی دەستپاکی عێراق دەڵێت، لیژنەکە بەبێ ئاگادارکردنەوەی پێشوەخت سەردانی سەرجەم ئەو دامەزراوانە دەکات کە پەیوەندییان بەگرێبەستەکانی تایبەت بە دابینکردنی خۆراک بۆ گرتووخانەکان ھەیە، جەختیشیکردووەتەوە، بەپێی زانیاری و بەڵگەکان ئەو خۆراکانەی لە گرتووخانەکان دەدرێنە بەندکراوان، لەئاستی ئەو پارەیە نییە کە حکومەت بۆ ئەو مەبەستە خەرجی دەکات.

فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد لە راگەیەندراوێکدا رایگەیاند، شەوی رابردوو فڕۆکەیەکی سەر بە ھێڵی ئاسمانی عێراق ، لەکاتی بەڕێکەوتنی بەرەو سعودیە تایەیەکی تەقیوە و بەھۆیەوە گەشتێک ھەڵوەشێنراوەتەوە و گەشتیارەکانیش بەسەلامەتی گەڕێنراونەتەوە بۆ ناو فڕۆکەخانە و بۆ ماوەی دوو سەعات گەشتەکان راگیراون.

ھاوکات بە پێی راگەیەنراوێکی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی نەجەف، تەمێکی چڕ پارێزگاکەی گرتووەتەوە و بەھۆی کەمبوونەوەی مەودای بینینیش بە ناچاری گەشتەکانی فڕۆکەخانەکە راگیراون.

بەرپرسانی فڕۆکەخانەکە پێشبینی دەکەن لە چەند کاتژمێری داھاتوودا گەشتەکان لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی نەجەف ئاسایی ببنەوە.

دەستەکە لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، دادگای دووی کەرخ فەرمانی دەرکردووە بۆ بانگھێشتکردنی ١٠ لێپرسراوی وەزارەتی کارەبا، کە لە نێویاندا وەزیرێک و چوار بریکاری پێشوو ھەن و تێوەگلاون لە پێشێلکاری لە یەکێک لە گرێبەستەکانی وەزارەتی کارەبا لەگەڵ وەزارەتی پیشەسازی و کانزاکاندا. 

ئەو دۆسیەیە ھاوکاتە لەگەڵ بەردەوامی لێکۆڵینەوەکانی لێپرسراوانی عێراق سەبارەت بە "دزی سەدە" کە بڕی زیاتر لە دوو ملیار دۆلار لە خەزێنەی دەوڵەت دزرا، تا ئێستاش تەنھا زیاتر لە ١٨٢ ملیار دیناری گەڕێندراوەتەوە. 

پێشتریش دەستەی دەستپاکی عێراق بڵاویکردەوە، دوو ھەزار و ٦٥٤ کەس لە وەزارەتی کارەبای عێراق تێوەگلاون بە دۆسیەی جۆراوجۆرەوە، کە حەوت وەزیر و ٥ بریکاری وەزیر و ١٢٧ بەڕێوەبەری گشتی و دوو ھەزار و ٤٢٢ کارمەندی ئاسایی تێدایە.

ئەحمەد ئەسەدی وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، پرۆژەیاسای خانەنشینی و بیمەی کۆمەڵایەتی بۆ کار، لەلایەن لیژنەی کاروکاروباری کۆمەڵایەتی ئەنجومەنی نوێنەران و بەھاوکاری کەسانی پسپۆڕ و شارەزایان بەشێوەیەکی زۆر ورد داڕێژراوە و کاریگەری زۆری دەبێت لەسەر کەمکردنەوەی ھەژاریی و خزمەتکردنی کەسانی کەمدەرامەت.

راشیگەیاندووە، ئەگەر ئەو پرۆژەیاسایە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کێشەی بۆ دروست نەبێت و وەک خۆی پەسەند بکرێت، زیاتر لە ٤٠٠ ھەزار ھەلی کار بۆ گەنجان و بێکاران دەڕەخسێنێت.

ئیدارەی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بەیانی ئەمڕۆ گەشتە ئاسمانییەکان بەھۆی خراپی کەش و ھەوا و کەمبوونەوەی ئاستی بینین راگیراوە، چونکە تەمێکی زۆر لە ئاسمانی بەغداد دروسا بووە. 

ئیدارەی فڕۆکەخانەکە لە راگەیەندراوەکەدا باسی لەوە کردووە، لە سەعات سێی بەیانی ئەمڕۆوە ئاستی بینین گەیشتووەتە ٤٠٠ مەتر، ھەر بۆیە گەشتەکان بەشێوەیەکی کاتی راگیراون. 

ئەسیر غەریری بە ئاژانسی ھەواڵی فەرمی عێراقی راگەیاند، وەزارەتی بازرگانی سورە لەسەر دابینکردنی یەدەگی ستراتیژی لەرێگەی دابینکردنی ئارد و ماددەکانی سەبەتەی خۆراک.

وتیشی زیادکردنی ماددەکانی بەشەخۆراک چینی ھەژار و ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە چاودێری کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە، لیژنەیەکی تایبەتمەند کار لەسەر ئەو پرسە دەکات و راسپاردە لەو بارەیەوە بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان بەرزدەکاتەوە.
وەزیری بازرگانی عێراق جەختیکردەوە بڕینی بەشەخۆراکی ئەو کەسانە بەردەوام دەبێت کە موچەکانیان زیاترە لە یەک ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار دینار.

دەشڵێت دابەشکردنی بەشەخۆراک ھاوسەنگی و سەقامگیریی لە نرخی خۆراک لە بازاڕەکان دروستکردووە و بەردەوام بوونیشی رێگری دەکات لەبەرزبوونەوەی نرخ.

رێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵ "فاو" راپۆرتێکی لەسەر برسێتی و ئاسایشی خۆراک لە عێراقدا بڵاوکردەوە و رایگەیاند، نیشانەکانی برسێتی لەماوەی ساڵەکانی "٢٠١٩ و ٢٠٢٠ و٢٠٢١" کەمی کردووە و گەیشتووەتە ١٥.٩% لە کاتێکدا پێشوتر لە ١٧.٤% بووە.

"فاو" دەڵێت، سەرباری ئەو کەمبوونەوەیە، بەڵام ھێشتا رێژەی برسێتی لە عێراق بەراورد بە وڵاتانی تر بەرزە، چونکە لە ئێران رێژەی برسێتی ٤.١% لە تورکیا ٢.٥% و لە سعودیە٣.٧ و کوەیت ٢.٧%.

زریجاوی لە لێدوانێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، محەمەد شیاع سودانی لە سەرەتاوە لەگەڵ سەرجەم لایەنەکانی ناو ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت رێککەوتووە بۆ گۆڕینی ھەر وەزیرێک  ئەگەر سەرکەوتوو نەبێت لە ئەرکەکەیدا بە راوێژ لەگەڵ ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت.

رونیشیکردەوە، سودانی لەم ماوەیەدا دەتوانێت ھەر وەزیرێک لە حکومەتەکەی بگۆڕێت ئەگەر بڕوای بە رۆڵی ئەو وەزیرە نەبێت، لەبەرئەوەی سەرۆک وەزیران دەسەڵاتی تەواوەتی ھەیە و ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەتیش خواستێکی زۆری ھەیە حکومەتەکەی سودانی سەرکەوتوو بێت و ئەو تاقیکردنەوە سەختە تێپەڕێنێت.

لیوا خالید محنا وتەبێژی وەزارەتی ناوخۆی عێراق رایگەیاند، بازرگانانی ماددەی ھۆشبەر شێوازی جیاواز دەگرنەبەر بۆ قاچاخچێتی و ھێنانی ماددەی ھۆشبەر بۆ ناو وڵات، وەک بەکارھێنانی فڕۆکەی بێفرۆکەوان و شاردنەوەی لە نێو کەلوپەل. 

رونیشیکردەوە، ئەو ماددە ھۆشبەرەی دەھێنرێتە ناو وڵات لە ناوچەکانی نیشتەجێبوون بازرگانی پێوە دەکرێت، لەسەرەتای ئەمساڵیشەوە ١٤ ھەزار کەس بە تۆمەتی بارزگانی و بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەر دەستگیرکراون.

جەختیشی کردەوە، ماددەی ھۆشبەر بووەتە ھەڕەشە و پێویستی بە ھەوڵی جدییە بۆ کۆنترۆڵکردنی.

وەزارەتی تەندروستی عێراق رایگەیاند، لەمساڵدا چوار ھەزار و ٥٠٠ بەکارھێنەری ماددەی ھۆشبەر چارەسەریان بۆکراوە کە زۆرینەیان تەمەنییان لە نێوان ١٥ بۆ ٣٠ ساڵدایە.