عیراق
بەپێی راگەیەندراوێکی نوسینگەکەی، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق دوای کۆتایی ھاتنی لوتکەی عەرەبی-چینی بۆ ھاوکاری و گەشەپێدان کە لەشاری ریاز پایتەختی سعودیە بەڕێوەچوو، پێش گەڕانەوەی بۆ عێراق، لەگەڵ محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە کۆبووەوە و جەختیانکردوەتەوە لەسەر کاراکردنەوەی ئەنجومەنی ھەماھەنگی عێراقی-سعودی لەگەڵ جێبەجێکردنی لێکتێگەیشتن و رێککەوتنەکانی نێوانیان.
لەو کۆبوونەوەیەدا سودانی لوتکەی عەرەبی-چینی بەگرنگ وەسفکردووە و ئامادەیی عێراقیشی دەربڕیوە بۆ بەرەوپێشبردنی پەیوەندییەکان لەگەڵ سعودیە بە تایبەتیش لە بوارەکانی ئابووری و وەبەرھێنان، لە بەرامبەریشدا جێنشینی سعودیە رایگەیاندوە، دەیانەوێت پەیوەندییەکانیان لەگەڵ عێراق بەردەوام بێت بە ئامانجی زیادکردنی ھاوکارییەکانی نێوانیان و بەھێزکردنی پەیوەندییەکان لەسەرجەم بوارەکاندا.
ئەمرۆ ١٠ی کانونی یەکەم پێنج ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر راگەیاندنی سەرکەوتن بەسەر گروپی تیرۆریستی داعش، بەو بۆنەیەوە سەرۆک وەزیرانی عێراق لە پەیامێکدا رایگەیاند، ١٠ی کانونی یەکەم وەک ناونیشانێکی عێراقی دەمێنێتەوە بۆ ئازایەتی و قوربانیدان بە پلەی نایاب، سوپاس بۆ مەرجەعیەتی باڵا و فەتواکەی، نەمری بۆ ھەموو ئەوانەی ئەم سەرکەوتنەیان دروستکرد، پیرۆز بێت ئەو خوێنە پاکەی ژیانی گەڕاندەوە بۆ عێراق و عێراقییەکانیان.
سودانی راشیگەیاندوە، یادی رۆژی سەرکەوتن پاڵنەرە بۆ بونیادنانی عێراق وخزمەتکردنی گەل.
دادوەر حەیدەر حەنون سەرۆکی دەستەی دەستپاکی عێراق لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ تیمی پسپۆڕانی حکومی تایبەت بە جێبەجێکردنی ھەردوو رێککەوتنی نێودەوڵەتی و عەرەبی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی رایگەیاند، لەساڵانی رابردوودا پارەیەکی زۆری عێراق بە شێوەیەکی نایاسایی براونەتە دەرەوەی وڵات، ئێستا بۆ گەڕاندنەوەیان پێویستە فشار لەسەر وڵاتان دروست بکرێت بە مەبەستی گەڕاندنەوەی ئەو پارانە لەگەڵ رادەستکردنەوەی سەرجەم تۆمەتباران لە عێراق ھەڵاتوون لەلایەن یاساوە داواکراون.
وتیشی، لە داھاتوویەکی نزیکدا وەفدێک بۆ سەردانی ھەموو ئەو وڵاتە پێکدەھێنن کە پارەی عێراقیان لێیە و داڵدەی تۆمەتباران و داواکراوانیان داوە، بۆئەوەی ھاوکاری عێراق بکەن و رێککەوتنی تایبەت بە روبەڕووبوونەوەی گەندەڵی جێبەجێ بکەن.
روانگەی عێراقی بۆ مافەکانی مرۆڤ بڵاویکردەوە، لە پێنج ساڵی رابردوودا ١١ ھەزار خێزان رێکخراوەکەیان لە رفاندنی ئەندامێکی خێزانەکانیان ئاگادارکردووەتەوە، راشیگەیاند، لە ھەشت ساڵی رابردوودا گرووپی تیرۆریستی داعش لە عێراق چالاکبووە و لە ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٧ یەک لەسەر سێی خاکی عێراقی داگیرکردووە، بەشێکی ئەو کەسانەش لەو ماوەیەدا بێسەروشوێنبوون.
پێشتر لیژنەی خاچی سووری نێودەوڵەتی بڵاویکردەوە، عێراق لە ریزی پێشەوەی ئەو وڵاتانەدایە، کە لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا زۆرترین حاڵەتی رفاندن و بێسەروشوێنبوونی ھاووڵاتیانیان تێدا تۆمار کراوە.
لە رۆژی جیھانی روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی، د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عێراق لە تویتێکدا جەختی کردەوە لەسەر بەرپرسیارێتی ھەماھەنگی نێوان دامەزراوەکانی دەوڵەت بۆ بەھێزکردنی دەزگاکانی چاودێری و دادوەری، لەپێناو ریشەکێشکردنی گەندەڵی، کە دیاردەیەکی مەترسیدارە و کاریگەری خراپی ھەیە لەسەر گەشەی ئابوری.
دەشڵێت، بۆ ئەم مەبەستە دەرکردنی یاسا گرنگ و پێویستە، لەپێناو پتەوکردنی ئابوری نیشتمانی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی.
ھاوکات محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاند، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە ئەولەویاتی حکومەتە، چونکە ھۆکاری یەکەمە بۆ شکستی دەوڵەت لە بە ئەنجامگەیاندنی ئەرکەکانی. جەختیشی کردەوە لە ھەوڵەکان بۆ گەڕانەوەی پارە بەتاڵانبراوەکان و دەستگیرکردنی داواکراوان
ئیدارەی کۆمپانیای ھێڵی ئاسمانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، ئەو زانیاریانەی باس لە پێشکەشکردنی گۆشتی بەراز دەکەن لەنێو گەشتە ئاسمانییەکان بۆ وڵاتان و بە پێچەوانە بە تایبەت ئەڵمانیا، دوورن لە راستییەوە.
لە راگەیەندراوەکەدا ئەوەش خراوەتەڕوو، ئەو ژەمە خواردنانەی لە گەشتەکانی چوون و گەڕانەوە دەدرێن بە گەشتیاران بە رێککەوتن لەگەڵ کۆمپانیاکان دەکرێت و شەریعەتی ئیسلام لەبەرچاو دەگیرێت.
کۆمپانیای ھێڵی ئاسمانی عێراق وتیشی، ئەو وێنانەی بڵاوبوونەتەوە و دەوترا گۆشتی بەراز پێشکەشی گەشتیاران کراوە، راست نین و لۆگۆی کۆمپانیاکەیانی پێوە نییە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بەڵگەنەویستە کە گۆڕانکاریی سیستەماتیکی لەوپەڕی پێویستیدایە بۆ داھاتووی عێراق، بەدڵنیاییشەوە ھەوڵەکانی حکومەت لەدژی گەندەڵی روبەڕووی ئاسەنگ دەبێتەوە لەلایەن ئەو کەسانەی زیانیان پێدەگات، بۆیە پێویستە ھەمووان شەڕی لێپێچینەوە و شەفافیەت و سەروەری یاسا بکەن بۆئەوەی بتوانرێت سیستمێک دروست بکرێت کە پێویستییەکانی کۆمەڵگا دابین بکات لەبری خزمەتکردنی توێژێکی داخراو کە بایەخیان بۆ بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان زۆر کەمە.
نوسراوێکی رەسمی فەرماندەیی ئۆپراسیۆنەکانی بەغداد بڵاوکراوەتەوە و تێیدا بڕیاردراوە بە بڵاوکردنەوەی ٣٦٠٠ سەرباز لە ھەردوو بەری رەسافە و کەرخی بەغداد، جەختیشکراوەتەوە لەوەی ئەو ھێزانە نابێت چەکیان پێبێت و تەنھا ئامێری پەیوەندییان پێدەبێت بۆ ئاگاداکردنەوەی ھێزەکانی تر لە رەوشەکە.
ھاوکات نوسراوەکە ئاڕاستەی فەرماندەیی و پۆلیسی بەغداد و ھاتووچۆ و ئۆپراسیۆنەکانی پاراستنی یاسا و نوسینگەی سەرۆک وەزیرانی عێراق و فەرماندە سەربازییەکان کراوە.
ئەوەش لە کاتێکدایە رۆژی چوارشەممە لە شاری ناسریە خۆپیشاندان بۆ داواکردنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەکان و دەستلەکارکێشانەوەی پارێزگار بەرێوەچوو و بەھۆیەوە زیاتر لە ٢٠ خۆپیشاندەر کوژران و برینداربوون. محەمەد شیاع سودانی فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانیش فەرمانیکرد بە رەوانەکردنی لیژنەیەکی ئەمنی باڵا بۆ ناسریە بەمەبەستی لێکۆڵینەوە.
فەرمانگەی لێکۆڵینەوەکان لە دەستەی دەستپاکی بڵاویکردەوە، دادگای لێکۆڵینەوەی رومادی تایبەت بە دۆسیەکانی گەندەڵی چوار فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ سەرۆکی پێشووتری دیوانی وەقفی سونی دەرکرد.
تۆمەتەکانیش پەیوەستن سەرپێچیکردن و زیادەڕەویکردن لە کڕین و بەدەستھێنانی موڵک و کۆمەڵگەی نیشتەجێبوون بە جۆرێک تۆمەتبار زیاتر لە ھەزار دۆنم زەوی بە بەھای نزیکەی ١١٠ ملیار دینار کڕیوە.
ئەمڕۆ جینین پلاسخارت سەردانی شاری نەجەفی کرد و چاوی بە عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەکان کەوت، دوای کۆبوونەوەکەشیان جینین پلاسخارت رایگەیاند، باسیان لە گرنگی سیاسەتی حەکیمانەی عەلی سیستانی و پاڵپشتییەکانی بۆ پێکەوە ژیانی ئاشتیانە کردەوە و عەلی سیستانی جەختی لە پێکەوە ژیانی ئاشتیانەی ھەموو پێکھاتەکان لە عێراق کردەوە.
لە چەند ساڵی رابردوودا و دوای خۆپیشاندانەکانی تشرینی ٢٠١٩، جینین پلاسخارت چەند جارێک لە نەجەف سەردانی عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەکانی کرد، سەردانەکەی ئەمڕۆشی لە کاتێکدایە، نزیکەی ٤٠ رۆژە حکومەتی نوێی عێراق بە سەرۆکایەتیی محەمەد شیاع سودانی دەستبەکاربووە و پاڵپشتی ناوخۆی و نێودەوڵەتی بۆ سەرخستی ئەو کابینەیە ھەیە.
سودانی لە وتارێکدا بۆ رۆژنامەی شەرق لئەوسەت ئاماژەی بەوەکردووە، لوتکەی عەرەبی- چینی لە ریاز، لەکاتێکدایە جیھان روبەروی کۆمەڵێک گۆڕانکاری سیاسی و ئابوری گەورە بووەتەوە کە ھاوکاتە لەگەڵ تێپەڕبوونی عێراق بە قۆناغێکی سیاسی سەخت، لەبەرئەوە بەشداریکردنیان لە لوتکەکەدا دەکەنە دەرفەتێک بۆ خستنەرووی دیدگای نوێی حکومەتەکەی بۆ ئابوری، کە بوارێکی فراوان دەرەخسێنێت بۆ ھاوکاری و وەبەرھێنانی ھاوبەش بۆ سەرجەم وڵاتانی بەشداری لوتکەکە.
رونیشیکردەوە، ئیدارەیەکی نوێ بۆ ئابوری، میحوەری کاری حکومەتەکەیەتی و سورن لەسەر بونیادنانی ئابورییەکی عێراقی بەھێز کە توانای گۆڕانکاری جۆری ھەبێت و دەرفەتی گەورەی وەبەرھێنانی ھەمەجۆر بڕەخسێنێت بۆ وڵات کە سود لە توانایی و لێھاتوویی گەنجان وەربگرێت.
سەرۆک وەزیرانی عێراق ئاماژەی بە ھەماھەنگی ئابوری لەگەڵ چین کرد و رایگەیاند، عێراق دەیەوێت سود لە ئەزمونی سەرکەوتوویی ئەو وڵاتە وەربگرێت لە بواری بەرەنگاربوونەوەی ھەژاری و بەبیابانبوون و گۆڕانکارییەکانی ژینگە و گواستنەوە لە ئابوری دەوڵەت بۆ ئابوری بازاڕ، لوتکەی عەرەبی چینیش بانگەشەیەکی راشکاوانەیە بۆ تەواوکاری ئابوری و وەبەرھێنان لەنێوان عێراق و وڵاتانی دراوسێ.
بڕیارە سودانی بەشداری لوتکەکە بکات کە ٩ی ئەم مانگە لە ریاز بەڕێوەدەچیت و سەرۆکی چین و سەرۆک و سەرکردەی ١٦ وڵاتی عەرەبی بەشداردەبن.
ئەمڕۆ د. لەتیف رەشید بە سەرۆکایەتی وەفدێکی باڵا و یاوەری وەزیرانی ژینگە و تەندروستی و کارەبا و سەرچاوەکانی ئاو و بریکاری وەزیری نەوت، گەیشتە شاری بەسرە و لەلایەن ئەسعەد عیدانی پارێزگاری بەسرە و ژمارەیەک لێپرسراوی باڵای حکومی و سەربازیی پارێزگاکە پێشوازی لێکرا، مەبەست لە سەردانەکەشی لە نزیکەوە ئاگاداربوونە لە دۆخ و پێداویستی شارەکە.
لە دەستپێکی دیدار و کۆبوونەوەکانی لە بەسرە، سەرۆک کۆماری عێراق لەگەڵ فەرماندە سەربازی و ئەمنی و بەرێوەبەری گشتیی فەرمانگەکانی بەسرە و سەرۆک ھۆز و کەسایەتییەکانی بەسرە کۆبووەوە، ھەروەھا سەردانی خانەی بەساڵاچووان و نەخۆشخانەی تایبەت بە شێرپەنجە و زانکۆی شارەکەی کرد و لەگەڵ سەرۆکایەتیی زانکۆکە کۆبووەوە، ھەروەھا سەردانی دادگای تێھەڵچوونەوەی بەسرەشی کرد.
بانکی نێودەوڵەتی لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، بەپێی دواین ھەڵسەنگاندن و زانیارییەکان، ئابووری عێراق بەشێوەیەکی بەرچاو گەشەی کردووە بەتایبەتی لە نیوەی یەکەمی ئەساڵدا، بەشێوەیەک گەشەکردنەکە گەیشتووەتە ١٠.٥%، ئەمەش بەراورد بە ساڵی رابردوو رێژەکە زۆر بەرزبووەتەوە، چونکە لە ھەمان ماوەی ساڵی ٢٠٢١دا ئابووری عێراق بە رێژەی ٢.٨ % گەشەی کردبوو.
دەشڵێت، زیادبوونی بەرھەمھێنانی نەوت و ھەناردەکردنی و بەرزبوونەوەی بەھاکەشی لەبازاڕەکانی جیھان، ھۆکاری سەرەکی گەشەکردنی ئابووری عێراقە، ئەمە جگە لە گەشەکردن و بەرەوپێشچوونی بەرھەمی کەرتە نانەوتییەکانی عێراق.
فەرماندەیی ھێزە ئەمنییەکانی شاری ناسریە رایگەیاند، لەکاتێکدا خۆپیشاندەران رژابوونە سەر شەقامەکان بۆ داواکردنی پرۆژە خزمەتگوزارییەکان و دەستلەکارکێشانەوەی پارێزگار، شەڕ و پێکدانان لەنێوان خۆپیشاندەران و ھێزە ئەمنییەکان دروستبوو و بەھۆیەوە سێ خۆپیشاندەر کوژران و زیاتر لە ٢٠ خۆپیشاندەری تریش برینداربوون.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ھەر بەھۆی ئاڵۆزییەکانەوە ژمارەیەک لە ئەندامانی ھێزە ئەمنییەکانیش برینداربوون.
ھاوکات یەحیا رەسوڵ وتەبێژی فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی عێراق لە بەیاننامەیەکدا رایگەیاند، محەمەد شیاع سودانی فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکان فەرمانیکردووە بە رەوانەکردنی لیژنەیەکی ئەمنی باڵا بۆ ناسریە بەمەبەستی لێکۆڵینەوە لەکوژران و برینداربوونی خۆپیشاندەران.
لای خۆیەوە، شانەی میدیای ئەمنی عێراق رایگەیاند، وەزیری ناوخۆ فەرمانی لابردنی فەرماندەی پۆلیسی پارێزگاکەی دەرکردووە و کەسێکی دیکەی بۆ ئەو پۆستە دەستنیشانکردووە.
بەپێی بەرنامەی کاری دانیشتنەکە، ئەنجومەنی نوێنەران خوێندنەوەی یەکەم بۆ پرۆژە یاسای گەیاندن و زانیارییەکان و خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژە یاسای ھەمواری چوارەمی یاسای وەبەرھێنانی پیشەسازی لە ھەردوو کەرتی تایبەت و گشتی دەکات.
ھەروەھا راپۆرتی لیژنەی لێکۆڵینەوە لە زانیارییەکانی سەنتەری خۆپارێزی، لەبارەی ژەھراویبوونی پەین کە کۆمپانیای پەینی باشوور بەرھەمی ھێناوە، تاوتوێدەکرێت.