جیهان
سەرۆکایەتی فەرمانگەی کۆچی سەر بە وەزارەتی ناوخۆی تورکیا رایگەیاند، لە ٢٨ی تشرینی یەکەم تا ٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢، دوو ھەزار و ١٠٦ کۆچبەری نایاساییان لەسەرتاسەری وڵات دیپۆرتکردووەتەوە، لەوانەش ٩٧٩ کۆچبەریان ئەفغانی بوون و ١١٦ پاکستانی و ھەزار و ١١ کۆچبەریش ھاووڵاتی وڵاتانی تر بوون.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، لە چوارچێوەی ئەو رێککارە توندانەی لە سنوورەکان گیراونەتەبەر، لە سەرەتای ئەمساڵ تا ئێستا ٢٤٦ ھەزار و ١٠٧ کۆچبەری نایاسایی رێگریان لێکراوە بچنە تورکیا. ھەروەھا ٥ ھەزار و ٣١٧ کۆچبەریش لەلایەن ھێزە ئەمنییەکانی تورکیاوە دەستگیرکراون.
ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنی ھێزەکانی پاراستنی گەل"ھەپەگە"رایگەیاند، رۆژی شەممە لە ھەرێمی زاپ چوار سەربازی سوپای تورکیا کوژراون، ھەروەھا ٢٧ جاریش بە فڕۆکە و سێ جار بە بۆمبی قەدەغەکراو ھێرشیان کراوەتەسەر.
ھاوکات وەزارەتی بەرگریی تورکیا رایگەیاندوە، لە ئەنجامی تەقینەوەی بۆمبێک لە ناوچەی ئۆپەراسیۆنی"چنگ -ھەورەتریشقە"دوو سەربازی سوپای تورکیا برینداربوون و دوای گواستنەوەیان بۆ نەخۆشخانە، یەکێکیان گیانی لەدەستداوە.
کۆشکی سپی ئەمریکا بڵاویکردوەتەوە، جەیک سۆلیڤان راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا رۆژی ھەینی بە سەردانی نھێنی گەیشتووەتە شاری کیێڤی پایتەخی ئۆکراین و لەگەڵ ڤۆلۆدیمیر زیلینسکی سەرۆک و وەزیری بەرگری و سەرۆک ئەرکانی سوپای ئۆکراین کۆبووەتەوە، جەختیشیکردووەتەوە کە ھاوکارییە سەربازیی و مرۆییەکانی ئەمریکا بۆ ئۆکراین بەردەوام دەبن بۆئەوەی بتوانێت بەرگری لە خۆی بکات.
کۆشکی سپی ئاشکراشیکردوە، راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا بە سەرۆکی ئۆکراینی راگەیاندووە لە داھاتوویەکی نزیکدا کاروانێکی تری ھاوکاری سەربازیی ئەمریکا بە بەھای ٤٠٠ ملیۆن دۆلار دەگاتە ئۆکراین کە ژمارەیەک تانک لە جۆری (تی ٧٢) و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و ٢٥٠ مووشەک لەجۆری ھاوک لە خۆدەگرێت.
ڤلادیمیر پوتن سەرۆکی روسیا رایگەیاند، بە درێژایی مێژوو ئۆکراین بەشێک بووە لە خاکی روسیا و لە یەک گەل پێکھاتوون، بەڵام ئەمریکا و وڵاتانی خۆرئاوا وەک چۆن لەسەدەکانی رابردوودا چەندین جار ھەوڵی ھەڵوەشاندندنەوە و دابەشکردنی خاکی روسیایان داوە و شکستیان ھێناوە، ئێستاش ھەمان ھەوڵ دەدەن، بەڵام پێویستە ئەو راستییە بزانن کە ھیچ کات لەو ھەوڵانەیاندا سەرکەوتوو نابن و شکست دەھێنن.
پوتن ئاماژەی بەوەشکرد، شەڕی نێوان روسیا و ئۆکراین شەڕی دوو وڵات نییە، بەڵکو شەڕی براکوژی و ناوخۆییە و شەڕێکە لە نێوان یەک گەلدا، ھۆکاری سەرھەڵدانیشی ئۆکراینە کە بەھۆی دژایەتیکردنی روسیا و چوونە ژێر دەسەڵاتی ئەمریکا و بەشێک لە وڵاتانی ئەوروپا ویستویەتی ئەو شەڕە لەگەڵ مۆسکۆ بکات.
ئیلینا لوبۆڤ راوێژکاری ئابوری باڵیۆزخانەی روسیا لە بەغداد رایگەیاند، بەغداد و مۆسکۆ سەرقاڵی ئامادەکارین بۆ ئیمزاکردنی یاداشتنامەیەکی لێکتێگەیشتن سەبارەت بە ھەماھەنگی ھەردوو وڵات لەبواری بەکارھێنانی ئاشتیانەی تەکنەلۆژیای ئەتۆمی ناپەیوەست بە وزە.
وتیشی، ھەردوو وڵات تاوتوێی ھەماھەنگی لە بواری خوێندن دەکەن بەتایبەت وەرگرتنی خوێندکارانی عێراق لە زانکۆ تایبەتمەندەکانی روسیا.
عێراق لە ساڵی ١٩٧٥ رێککەوتنێکی لە بواری بەکارھێنانی وزەی ئەتۆم لەگەڵ روسیا ئیمزاکردووە و دەیەوێت لەسەر بنەمای ھەمان رێککەوتندانوستانەکانیان بۆ بونیادنانی ھاوبەشی لە بواری ئەتۆمیدا دەستپێبکەنەوە.
ئەردۆغان لە دیدارێکدا لەگەڵ (یەنس ستۆڵتنبێرگ) ئەمینداری گشتی ناتۆ لە ئەنقەرە دووپاتیکردەوە، ھەماھەنگی و وادەی پەسەندکردنی ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ھاوپەیمانی ناتۆ ئەو ھەنگاوانە دیاری دەکەن کە پێویستە ھەردوو ولات بیانگرنەبەر.
جەختیشی کردەوە، تاوەکو ھەردوو وڵات مەرجەکانی تورکیا جێبەجێنەکەن نابنە ئەندامی ناتۆ.
تورکیا ھەردوو وڵات تۆمەتبار دەکات بە داڵدەدانی داواکراوان و لە مانگی ئایاری رابردوەوە ئاستەنگی بۆ بەئەندامبوونی ھەردوو وڵات لە ناتۆ دروستکردوە و بڕیاریشە رۆژی سێشەممە سەرۆک وەزیرانی سوید سەردانی ئەنقەرە بکات .
بایدن لە میانی ھەڵمەتەکانی بانگەی ھەڵبژاردنی نیوەیی کۆنگرێس کە ٨ی ئەم مانگە بەڕێوەدەچێت، لە شیکاگۆ قسەی بۆ لایەنگرانی کرد و گەشبینی خۆی پیشاندا بە سەرکەوتنی دیموکراتەکان، ھاوکات ھۆشداریدا لە سەرکەوتنی کۆمارییەکان و رایگەیاند، ئەگەر لە کۆنگرێس شکست بھێنن دوو ساڵی سەخت لەبەردەمیاندا دەبێت.
ھەروەھا بایدن دڵخۆشی خۆی پیشاندا کە وەک سەرۆک مافی ڤیتۆی ھەیە و دەتوانێت لە داھاتوودا ئاستەنگ بۆ ھەر یاسایەک دروستبکات کە کۆمارییەکان پەسەندی دەکەن، جەختیشی کردەوە، دیموکراسییەت لەبەردەم مەترسیدایە.
ریشی سوناک سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ رۆژنامەی تایمز رایگەیاندوە، ماوەی چەند ساڵێکە کێشە و گرفتی زۆر لە بەریتانیا سەریانھەڵداوە بەتایبەتیش لاوازبوونی کەرتی ئابوری کە بووەتەھۆی بەرزبونەوەی باج و نرخی خۆراک و پێداویستییەکانی رۆژانەی ھاوڵاتیان و نیگەرانییەکی زۆری لێکەوتووەتەوە.
وتیشی، لەگەڵ ئەوەی حکومەتی ئێستای بەریتانیا ھەموو ھەوڵێک دەدات بۆ چارەسەرکردنی کێشە کەڵەکەبووەکان، بەڵام بۆئەوەی راستگۆ بن لەگەڵ ھاوڵاتیانیان، بەڵێنی ئەوە نادەن ھەموو کێشەکان چارەسەر بکەن، جەختیشیکردەوە، سەرەتا ھەوڵی چارەسەرکردنی ئەو کێشانە دەدەن کە راستەوخۆ پەیوەندییان بە ژیانی رۆژانەی ھاوڵاتیانی بەریتانیاوە ھەیە.
حسین ئەمیر عەبدوڵاھیان وەزیری دەرەوەی ئێران لە لێدوانێکدا بۆ رۆژنامەنوسان رایگەیاند، ئەوەی لەلایەن رۆژئاواوە دەوترێت لەبارەی ناردنی مووشەک بۆ روسیا بەتەواوی ھەڵەیە، بەڵام چەند مانگێک پێش جەنگی ئۆکراین، ژمارەیەکی دیاریکراو فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان داوەتە روسیا.
وتیشی، ئەگەر ئۆکراین بەڵگەی ھەیە روسیا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئێرانی لە ئۆکراین بەکارھێناوە با پێشکەشی بکەن، ئەگەر سەلمێنرا بێباک نابن لەو بابەتە، لەبەرئەوەی ھێشتا ئێران پابەندە بە ھەڵوێستەکان سەبارەت بە جەنگی ئۆکراین.
عەبدوڵاھیان راشیگەیاند، لەگەڵ وەزیری دەرەوەی ئۆکراین رێککەوتون بەڵگەکانیان پێشکەش بکەن، دوو ھەفتە لەمەوبەریش بڕیاربوو وەفدی ھەردوو وڵات لە وڵاتێکی ئەوروپی کۆببنەوە بەڵام وەفدی ئۆکراین ئامادەنەبوو.
ڤۆڵکێر تورک کۆمیسیاری نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ مافەکانی مرۆڤ رایگەیاند، ھەرچەندە لەمساڵانەی دواییدا کوشتنی رۆژنامەنووسان کەمبووەتەوە، بەڵام لە ماوەی ١٠ ساڵی رابردوودا، ٩٥٨ رۆژنامەنووس لە سەرانسەری جیھاندا کوژراون، کە ئەو ژمارەیەش جێگەی قبوڵکردن نییە، کۆمیسیاری نەتەوەیەکگرتووەکان راشیگەیاند، لە ١٠ ساڵی رابردوودا زیاتر لە ھەزار رۆژنامەنووس رووبەرووی زیندانیکردن بوونەتەوە و ٦٤ رۆژنامەنووسیش بێسەروشوێنن.
ھاوکات رێکخراوی یۆرۆمێد بۆ چاودێریکردنی مافەکانی مرۆڤ بڵاویکردەوە، وڵاتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا، کە لە ناویاندا عێراق و سوریا و میسر ھەن، لە مەترسیدارین وڵاتەکانن بۆ کارکردنی رۆژنامەنووسان.
پارتی گەلی کۆماری-جەھەپە، کە گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی تورکیایە رایگەیاند، لانی کەم ٢٠٠ ھەزار کەسی سوریا و عێراق و لیبیا و ئەفغانستان، بەشداری ھەڵبژاردنەکانی داھاتووی تورکیا دەکەن و دەنگ بۆ پارتی داد و گەشەپێدان-ئاکەپەی دەسەڵاتدار دەدەن.
جەھەپە راشیگەیاند، ھەوڵ دەدەن پڕۆژە یاسایەک لە پەرلەمان تێبپەڕێنن، بۆ رێگریکردن لە دەنگدانی ئەو کەسانەی بەم دواییە رەگەزنامەی تورکیایان بەدەستھێناوە، بەڵام تێپەڕینی ئەو پڕۆژە یاسایە ئاسان نابێت، چونکە ئاکەپە و مەھەپەی ھاوپەیمانی زۆرینەی پەرلەمانی تورکیایان بەدەستەوەیە.
بڕیاروایە ناوەڕاستی ساڵی داھاتوو ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی و پەرلەمانیی تورکیا بەڕێوەبچێت، بەپێی راپرسییەکانیش دەنگی پارتی داد و گەشەپێدان بە سەرۆکایەتیی رەجەب تەیب ئەردۆغان، بە رێژەیەکی بەرچاوو کەم دەبێتەوە.
رۆژنامەی دێر شبیگڵی ئەڵمانی بڵاویکردەوە، حکومەتی ئەڵمانیا و ھەشت وڵاتی تری یەکێتیی ئەوروپا پلان بۆ فراوانکردنی سزاکانی سەر ئێران دادەنێن، کە سزاکان ٣١ کۆمپانیا و کەسایەتی ئێرانی و ئەو کەس و دامەزراوانە دەگرێتەوە، کە تێوەگلاون لە سەرکەوتکردنی خۆپیشاندانەکانی ئێران، ھەروەھا بەپێی رۆژنامە ئەڵمانیاکە، سزاکان خۆیان لە بلۆککردنی سامانی ئەو کەس و کۆمپانیانە تاکو رێگری لە گەشتکردن دەبیننەوە و سەپاندنی سزاکەش لە رۆژی ١٤ی ئەم مانگە لە کۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی یەکێتیی ئەوروپا تاوتوێ دەکرێت.
رۆژی شەممە حسین ئەمیر عەبدوڵاھیان وەزیری دەرەوەی ئێران، بۆ یەکەمجار دانینا بەوەی وڵاتەکەی چەند مانگێک پێش جەنگی ئۆکراین، ژمارەیەکی دیاریکراو فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بە روسیا فرۆشتووە، پێش ئەوەش رۆبێرت مالی نێردەی ئەمریکا بۆ کاروباری ئێران رایگەیاند بوو، ھاوکارییەکانی ئێران بۆ روسیا بە بێ سزا تێناپەڕێت.
گۆڤاری فۆرن پۆلیسی لە راپۆرتێکدا ئاماژەی بەوەکرد، وڵاتانی رۆژئاوا وایدەبینن کە تورکیا بە ئەنقەست و بۆ رازیکردنی روسیا، بە ئەندامبوونی سوید و فینلەندا لە ناتۆ دوادەخات، ئاماژەی بەوەشکرد، دیبلۆماتکارانی ئەمریکا و ئەوروپا تاکو دێت بێزار دەبن لە پێداگیرییەکانی تورکیا.
فۆرن پۆلیسی دەشڵێت، ساردیی ئەنقەرە بەرامبەر بە فراوانبوونی ناتۆ، پەیوەستە بە کاریگەرییە ئابوورییەکانی مۆسکۆ لەسەر تورکیا، ھەروەھا درێژەکێشانی پڕۆسەی بە ئەندامبوونی سوید و فینلاندا لە ناتۆ، بیرۆکەی یەکگرتوویی ناتۆ دژی روسیا تێکدەدات.
مانگی ئایاری ئەمساڵ، سوید و فینلەندا داوای بە ئەندامبوونیان لە ناتۆ پێشکەش کرد، بەڵام سەرەڕای رازیبوونی سەرجەم ئەندامانی ناتۆ، بەھۆی مەرجەکانی تورکیا تائێستا ئەو دوو وڵاتە نەبوون بە ئەندامی ناتۆ، یەکێک لە مەرجەکانی تورکیا بۆ ئەو دوو وڵاتە، پەیوەست بە راگرتنی ھاوکارییەکانیان بۆ ھەسەدە و رادەستکردنەوەی داواکراوەکان.
بە پێی ئەو گرتە ڤیدیۆییانەی بڵاوکراوەتەوە لە شارەکانی رۆژھەڵاتی کوردستان بەتایبەت لە سنە و کرماشان و مەریوان و کامیاران و لاھیجان ورمێ و بیجار، خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکان بەردەوامبوون و خۆپیشاندەران ئاگریان لە شەقامەکاندا کردوەتەوە.
ھەروەھا لە شارەکانی تاران و تەبرێز و شیراز و قەزوین و ئەسفەھان، لە چلەی گیانلەدەستدانی چەند خۆپیشاندەرێک، ھاووڵاتیان بەردەوامییان بە ناڕەزاییەکان داوە و لە تاران ھێزە ئەمنییەکان تەقەیان لە خۆپیشاندەران کرد، لە شارەکانی قەزوین و ئەسفەھانیش خۆپیشاندەران ئاگریان لە ئۆتۆمبێلی ھێزە ئەمنییەکان و وێنە و بینا حکومییەکان بەردا.
خۆپیشاندانەکان و ناڕەزاییەکانی ئێران و رۆژھەڵاتی کوردستان لە ١٦ی مانگی رابردووەوە لە دژی گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی دەستیانپێکردووەو تائێستا لانیکەم ٢٩٨ کەس گیانیان لەدەستداوە کە ٤٧ منداڵ و ٢٤ ژنیان تێدایە و زیاتر لە ١٤ ھەزار کەسیش دەستگیرکراون.
راوێژکاری ئەڵمانیا بووە یەکەم سەرکردەی یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی گروپی حەوت لەدوای سێ ساڵ لە سەرھەڵدانی کۆرۆنا سەردانی چین دەکات و سەردانەکەشی ماوەی یەک رۆژ دەخایەنێت.
میدیاکانی حکومەتی چین بڵاویانکردەوە، راوێژکاری ئەڵمانیا و سەرۆکی چین لە بەیجین کۆبوونەتەوەو سەرۆکی چین رایگەیاندوە، چین و ئەڵمانیا وەک دوو دەوڵەتی خاوەن ھەژموون پێویستە لە کاتە سەخت و ئاڵۆزەکاندا پێکەوەکاربکەن لە پێناو ئاشتی جیھانی.
بڕیاریشە راوێژکاری ئەڵمانیا لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی چین کۆببێتەوە، ئامانجی سەردانەکەش بەھێزکردنی پەیوەندییە ئابورییەکانی ھەردوو وڵاتە.