جیهان
لە ئاکامی شەپۆلێکی بەھێزی بارانبارینی بەخوڕ لەسەرانسەری ژاپۆندا لافا و دروستبوو، بەھۆیەوە کەسێک گیانیلەدەستدا و دوو کەسیش بێسەروشوێنبوون و سەدان ھەزار کەسیش بێماڵوحاڵبوون، ھەزاران ماڵیش تۆڕی کارەبایان بچڕاوە، بۆ چەند سەعاتێکیش ھێڵی شەمەندۆفێر راگیرا.
بەپێی سەرچاوەکانی ھەواڵ تیمێکی فریاگوزاری لە ناوچەی تۆیۆھاشی ناوەڕاستی ناوچەی ئایچی، کە بەرزترین ئاستی ئاگادارکردنەوەی چۆڵکردنی ناوچەکەی تیایدا راگەیەنرابوو، تەرمی پیاوێکی تەمەن ٦٠ ساڵیان دۆزیوەتەوە کە لەناو ئۆتۆمبێلەکەیدا خنکاوە.
ھاوکات بەرەبەیانی ئەمرۆش لە چەند ناوچەیەکی نزیک تۆکیۆی پایتەخت، ھۆشداریی بە ھاوڵاتیان دراوە لە بارەی مەترسی دووبارەبوونەوەی لافاو.
سەرچاوەکانی ھەواڵ ئاشکرایانکرد، لە نزیک شاری باڵاسور لە ویلایەتی ئۆدیشای ھیندستان، شەمەندەفەرێک لە رێڕەوی خۆی لایداوە و خۆی بە شەمەندەفەرێکی تردا کێشاوە.
سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن، لانی کەم ٥٠ کەس بەھۆی رووداوەکەوە گیانیان لەدەستداوە، بەڵام پێشبینی بەرزبوونەوەی ژمارەکە دەکرێت، ھەروەھا ٥٠٠ کەسی تریش بریندار بوون و رەوانە نەخۆشخانەکان کراون.
سەرجەم نەخۆشخانەکانی ئەو ناوچەی خراونەتە حاڵەتی ئامادە باشییەوە و زیاتر لە ٥٠٠ پۆلیس و کارمەندی فریاگوزاری و ٧٥ ئامبوڵانس رەوانەی شوێنی رووداوەکە کراون.
لەبارەی رووداوەکەوە ناریندرا مودی، سەرۆک وەزیرانی ھیندستان، تویتێکی بڵاوکردەوە و ھاوخەمی بۆ کەسوکاری قوربانییەکان دەربڕی و ھیوای چاکبوونەوەی خێرای بۆ بریندارەکان خواست، ھەروەھا وتی، لەگەڵ وەزیری ھێڵی ئاسنین گفتوگۆ لەبارەی رەوشەکەوە دەکات.
ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنیی ھێزەکانی پاراستنی گەل ھەپەگە بڵاویکردەوە، لەمانگی رابردوودا سوپای تورکیان ٥٨٠ ھێرشی ئاسمانی و زەمینی کردووەتە سەر بارەگاکانی پەکەکە و لە شەڕ و پێکدادانەکانیشدا ٥٤ سەربازی تورکیا کوژراون و ١٣ گەریلاش گیانیان لەدەستداوە.
ناوەندی ڕاگەیاندن و چاپەمەنیی ھێزەکانی پاراستنی گەل-ھەپەگە لە راگەیەندراوێکدا ئاماری شەڕی مانگی ئایاری ئەمساڵی بڵاوکردەوە.
ھەپەگە ئاشکراشیکردووە، ھەر لە مانگی ئایاری رابردوودا سوپای تورکیا ١٢٦ جار بە فڕۆکەی جەنگیی و ١١ جار بە ھێلیکۆپتەری ھێرشبەر و ٤٣٥ جاریش بە تۆپ و ھاوەن و تانک و ھەشت جاریش بە چەکی کیمیایی بارەگاکانی پەکەکەی بۆردوومان کردووە.
ئەمڕۆ یەکەمین کۆبوونەوەی خولی ٢٨ەمینی پەرلەمانی تورکیا بەڕێوەدەچێت و کاندیدە دەرچووەکان سوێندی یاسایی دەخۆن، ئەوانەشی بە ھەر ھۆکارێک ئەمڕۆ لە کۆبوونەوەکەدا ئامادە نابن، دەتوانن لە رۆژانی داھاتوو سوێند بخۆن.
کۆبوونەوەکە بە سەرۆکایەتی دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی مەھەپە دەبێت، کە بە تەمەنترین ئەندامە و بەشێوەی کاتی ئەو کارەی پێسپێردراوە.
ھاوکات ئەردۆغان ئامادەی دەستپێکردنی کۆبوونەوەی پەرلەمان و سوێندخواردنی کاندیدە دەرچووەکان دەبێت.
بڕیارە رۆژی شەممەش، ئەردۆغان وەک سەرۆک کۆماری تورکیا سوێندی یاسایی بخوات و کابینەی نوێی حکومەتەکەی رابگەیەنێت، رۆژی دواتریش ئەندامانی کابینەکەی لە بەردەم پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن و حکومەتی نوێ دەستبەکاردەبێت.
ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم رایگەیاندووە، بەپێی بەدواداچوون و ئەو بەڵگانەی دەستیان کەوتووە، رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆم لەلایەن ئێرانەوە ٢٣ ھێندە لەئاستی رێگەپێدراو بەپێی رێککەوتنی ئەتۆمییەکەی ساڵی ٢٠١٥ زیاتربووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، یۆرانیۆمی پیتێنراوی عەمبارکراویش لەلایەن ئێرانەوە گەیشتووەتە چوار ھەزار و ٧٤٤.٥ کیلۆگرام لەکاتێکدا بەپێی رێککەوتنە ئەمییەکە بۆی ھەیە ٢٠٢.٨ کیلۆگرام یۆرانیۆمی پیتێنراو عەمبار بکات.
ئاژانسی ئەنادۆڵی تورکی لە زاری سەرچاوەیەکی وەزارەتی بەرگری ئەمریکاوە بڵاویکردووەتەوە، ماوەی چەند ساڵێکە ناوبەناو ھێرشی جیاجیا لە رێگەی مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە لە ناو خاکی سوریا دەکرێتەسەر ھێزەکانی ئەمریکا، ئەمەش ئیدارەی کۆشکی سپی و وەزارەتی بەرگری نیگەران کردووە و بڕیاریانداوە لە رێگەی سیستمی مووشەکیی ھیمارسەوە توانای بەرگری ھێزەکانی ئەمریکا لە سوریا بەھێزتر بکەن.
بەوتەی سەرچاوەکە لە ئێستادا دوو سیستمی مووشەکیی ھیمارس گەیشتووەتە دەست ھێزەکانی ئەمریکا و یەکێکیان لە کێڵگەی نەوتی عومەر، ئەویتریشیان لە کونکۆ تایبەت بە بەرھەمھێنانی غاز جێگیرکراوە کە لە یەک کاتدا توانای ئاراستەکردنی شەش مووشەکی ھەیەو تا دووری ٨٠ کیلۆمەتریش زۆر بە وردی ئامانجەکەی دەپێکێت.
ھەریەک لە پارتی دیموکراتی گەلان "ھەدەپە"، پارتی چەپی سەوز ئەنجامی یەکەم کۆبونەوەی خۆیان لە دوای ھەڵبژاردنەکانی تورکیا بڵاوکردەوە و لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەیان بۆ ئەوەکرد، لە دژی رژێمی تورکیا کە دوژمنی رەنج، ئاشتی، ئازادی و دیموکراسییە ھەنگاوێک بەرەو دواوە نانێین و تێکۆشانیان فراوانتر دەکەن، پێویستە کەس گومانی لەوە نەبێت، چونکە بێگومان خەبات و تێکۆشان فراوانتر دەکەن.
لەبەشێکی تری راگەیەندراوەکەدا ھاتووە، پێویستە بێ ورە و چاوترسێن نەبن و لە داھاتوودا تابلۆی نوێ، بۆ پێکھاتەکان و دەزگاکان و گەل بە فراوانی شی دەکەبنەوە و ئەنجامی پێویست لەبەرچاو بگرن.
دەمیرتاش لە تویتەر ئاماژەی بە بەشێک لە قسەکانی کردووە کە سبەینێ لە (ئارتی گەرچێک) بڵاودەبێتەوە و تیایدا لە ناخی دڵەوە داوای لێبوردن لە گەلەکەی دەکات کە نەیتوانیوە سیاسەتێکی شایستە بخاتەڕوو، بەڵێنیشدەدات بە کرداری کەموکوڕییەکان چارەسەر بکات.
دەمیرتاش دەشڵێت، سوپاسی ئەو کەسانە دەکات کە رەخنەی بونیادنەریان لێگرتووە و ھەوڵدەدات سودیان لێوەربگرێت.
ھاوسەرۆکی پێشووتری ھەدەپە راشیگەیاندووە، لەکاتێکدا وەک ھەموو ھاوڕێکانی لە زیندان بەخۆراگرییەوە بەردەوام دەبێت لە خەبات، بەڵام لەم قۆناغەدا واز لە چالاکی سیاسی دەھێنێت.
کارین جار بییەر، وتەبێژی کۆشکی سپی لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ماوەیەکی زۆرە ھەڵوێستی سەرۆک بایدن لەسەر پرسی فرۆشتنی فڕۆکەی ئێف ١٦ بە تورکیا روونە و ئەو بابەتە نەبەستراوەتەوە بە رەزامەندی ئەنقەرە لەسەر بەئەندامبوونی سوید لە ناتۆ.
وتیشی، بایدن و ئەردۆغان لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەیاندا پرسی بەئەندامبوونی سویدیان لە ناتۆ تاوتوێکردووە و بایدن خواستێکی زۆری ھەیە لە نزیکترین کاتدا سوید ببێتە ئەندامی ناتۆ.
لای خۆشییەوە، ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاندووە، سوید ھەنگاوی گرنگی ناوە بۆ چارەسەرکردنی ناڕەزاییەکانی تورکیا و ھانی ئەنقەرەیدا بە خێرایی رەزامەندی لەسەر بەئەندامبوونی سوید لە ناتۆ بدات.
وتیشی، ئەمریکا ھەوڵدەدات بەر لە لوتکەی ناتۆ لە ناوەڕاستی مانگی تەمموزی داھاتوو رێکارەکانی بەئەندامبوونی سوید لە ناتۆ تەواوببن.
ئاژانسی رەسمی کۆریای باکور بڵاویکردەوە، پیۆنگ یانگ مووشەکێکی تاقیکردەوە بە ناوی "شولیما_١" کە مانگێکی دەستکردی بۆ سیخوڕی و چاودێری سەربازی لەخۆدەگرت. راشیگەیاند، تاقیکردنەوەی مووشەکەکە شکستیھێناوە و بەھۆی کێشەی تەکنیکییەوە لە دەریای زەرد کەوتووەتەخوارەوە.
لە دوای ئەو تاقیکردنەوەیە، "ئادەم ھودج" وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا لە کۆشکی سپی رایگەیاند، ئەو ھەنگاوەی پیۆنگ یانگ پێشێلکارییەکی گەورەیە و ئاڵۆزییەکان و ناسەقامگیری ناوچەکە و دەرەوە زیاتر دەکات. وتیشی، "جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمریکا و تیمی ئاسایشی نەتەوەیی، ھەڵسەنگاندن بۆ رەوشەکە دەکەن لەگەڵ ھاوپەیمانەکانیان.
ھاوکات "ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس" سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ئیدانەی ھەڵدانی مانگی دەستکردنی لەلایەن کۆریای باکورەوە کرد. حکومەتی ژاپۆنیش رایگەیاند، کۆریای باکور یاساکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پێشێل دەکات.
سوپای کۆریای باشوریش رایگەیاند، کاردەکەن لەسەر کۆکردنەوەی پارچەکانی ئەو مووشەکە لە دووری ٢٠٠ کیلۆمەتر لە خۆرئاوای دوورگەی "ئیوچیونگ".
سەرۆکی تورکیا بە گاڵتەجاڕییەوە بە ئۆپۆزسیۆنی وڵاتەکەی دەڵێت، ئەگە بیانەوێت رکابەری بکەن پێویستیان بەوەیە زیاتر خۆیان رێکبخەنەوە.
رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا رایگەیاند، لە ھەڵبژاردنەکەی چەند رۆژی رابردوودا گەلی تورکیا سەلماندی کە داوای بەردەوامی گەشەسەندن و سەقامگیری دەکات، لەئێستاش بەدواوە بۆ پێشکەوتنی زیاتر لە ھەموو بوارەکاندا پێویستە تەنھا لە داھاتوو بڕوانن و ئاوڕ بۆ دواوە نەدەنەوە، پێویستە لایەنەکانیش لەوە تێبگەن کە سندوقی ھەڵبژاردن دیموکراتی دیاری دەکات.
ئەردۆغان بە گاڵتەجاڕییەوە باسی لە ئۆپۆزسیۆنی تورکیا کرد و وتی، ئەگەر لایەنەکانی ئۆپۆزسیۆن بیانەوێت لە پرۆسەیەکی دیموکراتیدا کێبڕکێ بکەن، پێویستە زیاتر خۆیان و پلانەکانیان رێکبخەنەوە، چونکە ئێستا زۆر لاوازن.
تەلەفزیۆنی رەسمی ئێران بڵاویکردەوە، خامنەیی لەگەڵ ھەیسەم بن تارق سوڵتانی عومان لە تاران کۆبووەتەوە و پشتیوانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان ئێران و میسری کردووە و وتویەتی ھیچ کێشەیەک لەو بابەتەدا نییە، کە چەندین دەیەیە ناکۆکی و پشێوی تێدایە.
ئەوەش لەکاتێکدایە کە ماوەیەکی دوور و درێژە عومان رۆڵی نێوەندگیر دەبینێت لەنێوان تاران و وڵاتانی رۆژئاوا. لەئێستاشدا چەند ئاماژەیەک ھەیە بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی میسر و ئێران، بە تایبەت دوای ئەوەی سعودیە و ئێران لە مانگی ئاداری رابردوو بەنێوەندگیری چین، کۆتاییان بە دابڕانی پەیوەندییەکانیان ھێنا و ئاساییانکردەوە. تائێستاش لێپرسراوانی میسر وەڵامی لێدوانەکەی "خامنەیی"یان نەداوەتەوە.
میسر لە سەردەمی ئەنوەر سادات و دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩، پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران پچڕاند. لە ساڵی ٢٠١١ش لە دوای بەھاری عەرەبی کە "محەمەد مورسی" وەک سەرۆکی میسر ھەڵبژێردرا، پەیوەندییەکانی میسر و ئێران بەرەو باشی چوو، بەڵام جارێکی دیکە و دوای لابردنی "مورسی" لە ساڵی ٢٠١٣ و ھەڵبژاردنی "عەبدولفەتاح سیسی" بە سەرۆک، پەیوەندییەکان پچڕانەوە.
بایدن بەر لە بەجێھێشتنی کۆشکی سپی بەرەو ویلایەتی "دیلاوێر" بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند، پەیوەندی تەلەفۆنی لەگەڵ "ئەردۆغان" ئەنجامداوە و پیرۆزبایی لێکردووە.
وتیشی، ئەردۆغان دەیەوێت لەسەر پرسی فڕۆکەی ئێف ١٦ بگەنە چارەسەر، کە بەھۆی ئاستەنگ دروستکردن لە کۆنگرێسی ئەمریکاوە ئەو مامەڵەیە لەنێوان واشنتۆن و ئەنقەرە وەستاوە.
ھەروەھا بایدن بە ھاوتا تورکییەکەی راگەیاندووە کە ئەمریکا دەیەوێت مامەڵە و ھەماھەنگی لەگەڵ سوید ھەبێت و دەبێت پرسی بە ئەندامبوونی ئەو وڵاتە لە ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی "ناتۆ" کۆتایی بێت.
سەڵاحەدین دەمیرتاش ھاوسەرۆکی پێشووتری ھەدەپە لە تویتەرەوە پەیامێکی ئاڕاستەی ئەردۆغان و لایەنگرانی کردووە و نووسیویەتی، پیرە پاشا لە باڵکۆنی کۆشکە گرانبەھاکەیەوە درێژە بە بوختان و ھەڕەشە و سوکایەتییەکانی دەدات کە سەرخۆش و مەستە بە سەرکەوتنێکی ساختە و درۆینە و گروپێکی ماستاوچیش کە سەرگەرمی چێژ و درۆن لە بەردەمیدا وەستاون پێکەوە ھاواردەکەن و داوای لەسێدارەدان دەکەن.
دەربارەی ھاواری لایەنگرانی ئەردۆغان کە داوای لەسێدارەدانی دەمیرتاش دەکەن دەڵێت، ئەم داوایە لە فەرەنسای کۆندا نەکراوە، بەڵکو لە شاری ئەنقەرە و لە ساڵی ٢٠٢٣ کراوە، بەڵام با ئەوە بزانن کە نەک خۆی، بەڵکو ناتوانن تەنانەت چاکەتەکەشی ھەڵبواسن.
دەمیرتاش لە کۆتایی تویتەکەیدا دەڵێت، ئەو نەوەی فەرماندەی گەورەی کورد سەلاحەدینی ئەیوبییە کە ئازادکەری قودسە و بەڵێندەدات کە رۆژی ھات، دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ ھەموویان بکات.
لەشەوی ٢٨ی ئایار ئەردۆغان لەبەردەم دەیان ھەزار لایەنگریدا و لە بەردەم کۆشکی سەرۆکایەتی لە ئەنقەرە وتاری سەرکەوتنی پێشکەش کرد و وتی، لە سەردەمی ئەودا ھەرگیز دەمیرتاش ئازاد نابێت و لایەنگرانیشی ھاواریان دەکرد و داوای لەسێدارەدانی دەمیرتاشیان کرد.
جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، بەردەوام دەبن لە کارکردن لەگەڵ تورکیا وەک ھاوپەیمانێک لەناتۆ، سەبارەت بە پرسە دوو قۆڵییەکان و ململانێ جیھانییە ھاوبەشەکان.
ڤلادیمیر پوتن، سەرۆکی روسیاش وتی، سەرکەوتنی ئەردۆغان بەڵگەیەکی روونە بۆ پشتیوانی گەل لە سەرۆکەکەیان.
ھاوکات ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەڕەنسا رایگەیاند، فەڕەنسا و تروکیا روبەڕووی ململانێی گەورە بوونەتەوە پێکەوە، وەک گەڕانەوەی ئاشتی لە ئەوروپا و داھاتووی ھاوپەیمانی ئەوروپی ئەتڵەسی و دەریای ناوەڕاست.
لای خۆیەوە، "ریشی سوناک" سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا ھیوای خواست ھەماھەنگی لەگەڵ تورکیا بەردەوام بێت، لە بواری بازرگانییەوە تا چارەسەرکردنی ھەڕەشە ئەمنییەکان.
ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس، سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانیش سەرباری پیرۆزبایی وتی، چاوەڕێی ھەماھەنگی زیاترن لەنێوان نەتەوە یەکگرتووەکان و تورکیا.
ھاوکات لێپرسراوانی سوید و ئەڵمانیا و کۆمیسیۆنی ئەوروپا و ناتۆ و سعودیە پیرۆزباییان لە ئەردۆغان کرد.
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراقیش لەوبارەیەوە وتی، ھیوادارین پەیوەندییەکانی عێراق و تورکیا بەرەوپێش بچێت و دۆستایەتی و ھەماھەنگی بەردەوامی ھەبێت.
ئاژانسی فرانس پرێسی فەڕەنسی بڵاویکردەوە، تیمە دەریاوانییەکانی فەڕەنسا ئۆپراسیۆنێکیان لە ناوچەی کالێ ئەنجامداوە و ٤٦ کۆچبەریان لە خنکان رزگارکردووە، کە بەلەمەکەیان لە دەریادا پەکی کەوتووە، ھەروەھا لە ئۆپراسیۆنێکی تردا ١٧ کۆچبەری تریان رزگارکردووە.
رزگارکردنی ئەو کۆچبەرانە لە کەناڵی ئینگلیز لەکاتێکدایە، ھەفتەی رابردوو دادگای فەڕەنسا لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەکانی لە ژێرئاو کەوتنی بەلەمێکی کۆچبەران لە کەناڵی ئینگلیز لە ساڵی ٢٠٢١، تۆمەتی کەمتەرخەمی ئاڕاستەی پێنج سەربازی فریاگوزاری دەریایی کرد، کە لە کاتی رووداوەکەدا لە ناوەندێکی چاودێری و بەھاناوەچوونی فەڕەنسی لە کەناڵی ئینگلیز لە ئەرکدا بوون.
٢٤ی تشرینی دووەم ساڵی ٢٠٢١ نزیکەی ٥٠ کۆچبەر ھەوڵیاندا بە بەلەمێک لە رێگەی کەناڵی ئینگلیزەوە لە فەرەنساوە بچنە بەریتانیا، بەڵام بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت و ٢٧ کۆچبەر گیانیان لەدەستدا، کە ١٧ کۆچبەریان کورد بوون.