ڕاپۆرت
سیحر و جادو ئەگەر لای زۆربەی گەلان و حکومەتەکان قەدەغەکراوبێت، ئەوە بە رەسمی لە زانکۆیەکی بەریتانیا دەخوێندرێت و بڕوانامەی باڵاشیان تیا وەردەگیرێت.
زانکۆی ئێکستەر لە بەریتانیا، ماوەی دوو ساڵە هەلی خوێندنی ماستەر لە بواری سیحر و جادوی بۆ فێرخوازان رەخساندووە، بەشێک کە لە زۆربەی وڵاتانی جیهان بووەتە تاوان و سزای قورسی بەدواوەیە.
لەم زانکۆیەدا گرنگی بە مێژووی جادووگەری، ئەستێرەناسی و ئاینەکۆنەکان دەدرێت.
ئەمە زانکۆیە لە بەریتانیا کە بڕوانامەی رەسمی لەم بوارەدا پێشکەش بە خوێندکاران دەکات.
هەر لە بەریتانیا کۆلێژی )وێست دین(ی پیشەیی پرۆگرامێک لە زانستی کاتژمێر سازیدا دەخوێندرێت کە خوێندکار دەتوانێت فێری چۆنیەتی چاککردنەوە و دیزاینکردنی کاتژمێر ببێت، ئەمەش بە کارامەیییەکی دەگمەن و تایبەتمەندی سەدەکانی پێشوو دادەنرێت کە تا ئێستا خواستی لەسەرە.
هەڵبەت ئەمریکاش بێبەش نەبووە لە هەبوونی ئەم بەشە نامۆ و دەگمەنانە، زانکۆی کۆنتێکتیکۆت لە ئەمریکا پرۆگرامی خوێندنی بەکالۆریۆس و ماستەر لە بواری هونەری دروستکردنی بوکەڵەدا پێشکەش بە خوازیارانی ئەو بوارە دەکات.
خوێندکاران لەو بەشەدا پیشەییانە فێری دیزاینکردنی بوکەڵە و نووسینی سیناریۆ و نمایشی بوکەڵەیی لەسەر شانۆ و تەلەفزیۆن دەبن.
هەر لە ئەمریکا زانکۆی ڤینسێنس لە ویلایەتی ئیندیانا پرۆگرامێک لە بواری بەڕێوەبردنی یاری بۆولینگ پێشکەش دەکات.
لەم بەشەدا تیۆرییەکانی بەڕێوەبردنی یاریگای بۆولینگ ، لەوانە خزمەتگوزاری کڕیاران، ئامێری دانانی پێن و چاککردنەوەی هێڵەکان. زانکۆی ڤینسێنس تاکە زانکۆیە لە تەواوی جیهاندا وخاوەنی ئەم بەشەیە.
زانکۆی ئەدینبۆرگ لە سکۆتلەندا ناسراوە بە بەشی زانستەکانی سەرو دەنگ ئەم بەشە لە تەلەپاتی و هێزە دەروونییەکان دەکۆڵێتەوە. هەرچەندە خوێندکاران ناتوانن گوێیان لەو دەنگانە بێت کە لێی دەکۆڵنەوە، بەڵام شێوازی زانستی بەکاردەهێنێت بۆ لێکۆڵینەوە لەو بابەتانەی کە تا ئێستا روون نین.
میسریش بێبەش نییە لەم بەشە سەرسوڕهێنەرانە، زانکۆی ئەسکەندەرییە خاوەنی بەشێکە بە ناوی شوێنەوارناسی لە ژێر ئاودا.
بەو پێیەی بەشێکی میسر لەسەر دەریایی ناوەڕاست و بەشێکیشی لەسەر دەریای سوورە و وڵاتێکی گەشتیارییە، پێویستی بە دەرچوانی ئەم بەشە هەیە بۆ لێکۆڵینەوە لە شوینەوەرە گرنگەکانی ژێردەریا .
بەشە جیاوازەکان لە جیهاندا دەرخەری ئەو راستییەن کە خوێندنی باڵا دەتوانێت بێ سنوور بێت لە فێرکردنی زانستە جیاجیاکان. لە جادووگەرییەوە تا هونەری دروستکردنی بووکەڵە و چاککردنەوەی کاتژمێر.
پاسەوانانی شاهانە لە بەریتانیا لە سەرانسەری جیهاندا بە بێدەنگی و بەهێزی و جلە رەسمی و سەرنجڕاكێشەكەیان ناسراون بەڵام لە پشت ئەم ئەركەوە ڕۆڵێكی قورس و ستانداردی بەرز هەیە. ئەم پاسەوانانە سەربازی ڕاستەقینەی سوپای بەریتانیان، نەك تەنها بۆ شەڕكردن بەڵكو بۆ ئەركی ڕێوڕەسمی شاهانەش ڕاهێنانیان پێكراوە و ئەركیان پارێزگاریكردنە لە شوێنە شاهانەییەكانی وەك كۆشكی بەیكینگهام و سانت جەیمس و قەڵای ویندسۆر.
پێوەرەكانی بوون بە یەكێك لەپاسەوانانی كۆشكی شاهانە ئاسان نییە، سەربازەكان دوای چەندین تاقیكردنەوەی وەك وەستان بە پێوە بۆ ماوەی هەشت سەعات لە رۆژیكدا و كەمترین تروكانی چاوو و دەرنەبڕینی هیچ كاردانەوەیەك لە كاتی كار هەڵدەبژێردرێن، ئەو پاسەوانانەی كە لەدەرەوەی كۆشكن هەندیكیان ئەسپسوارن و پێویستە لە كاتی ئەركەكەیاندا جدی تر بن چونكە وێنەی ناوبانگی سەربازانی بەریتانیا نیشاندەدەن و گەشتیاران بەردەوام سەردانی كۆشكە شاهانەییەكانی بەڕیتانیا دەكەن و پێان خۆشە وێنە لەگەڵ پاسەوانەكان بگرن .
هەرچەندە زۆرجار گەشتیاران هەوڵدەدەن وێنە لەگەڵ پاسەوانان و ئەسپەكان بگرن یان بەركەوتنیان لەگەڵدا هەبێت، بەڵام بەركەوتنی جەستەیی و قسەكردن لە گەڵیان ڕێگەپێدراو نییە. سەردانكەران ئاگادار دەكرێنەوە كە دەست لە پاسەوانەكان یان ئەسپەكان نەدەن، چونكە هەردووكیان مەشق و ڕاهێنانیان پێكراوە و رێگەپێدراون كاردانەوەی توندیان هەبێت.
ئەركی هەر سەربازێك لە رۆژێكدا هەشت بۆ حەوت کاتژمێر وەستانە بە پێوە، سەربازەكە بۆی هەیە هەر دەخولەك جارێك كەمێك بجوڵێت لەبەر سەلامەتی قاچ و ماسولكەكانی، هەر دوو كاتژمێر جارێكیش شوێنی سەربازەكان دەگۆڕێت، ئەم ئەركە هەموو رۆژێك دووبارە دەبیتەوە لە وەرزی سەرما و گەرمادا.
جگە لە ئەركە قورسەكانیان یەكپۆشییەكاشیشیان سەرنجڕاكێشە كە پێكهاتووە لە چاكەتی سوور و كڵاوێكی گەورە كە لە فەرووی راستەقینەی ورچی رەشی كەنەدی دروستكراوە و ساڵانە زیاتر لە 100 ورچ بە هۆی ئەوەوە دەكوژرێن.جلی سەربازەكانیش بە پیی پلە دەگۆڕدرێت.
ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بودجەی بەرگری بە بەهای یەك ترلیۆن دۆلار پەسەندكرد و لەو بودجەیەش بڕی 130 ملیۆن دۆلاری بۆ هێزەكانی هاوپەیمانان لە سوریا تەرخانكردووە و بەشێكیشی بۆ هەسەدە دەبێت.
ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بە 218 دەنگی بەڵێ و 214 دەنگی نەخێر، بودجەی بەرگری بۆ ساڵی 2026 پەسەندكرد كە بڕەكەی 150 ملیار دۆلارە و پرۆژەی بەرگری نیشتمانی و كەشتی جەنگیی و كۆگای چەكیش لە پێشینەی پرۆژەكانی تری ئەمریكان.
لە چوارچێوەی بودجەی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بۆ ساڵی 2026، زیاتر لە 130 ملیۆن دۆلار بۆ سندوقی راهێنان و پڕچەككردنی هێزەكانی هاوپەیمانان تایبەت بە شەڕی داعش لە سوریا تەرخانكراوە بە مەبەستی یارمەتیدان و پاڵپشتی هێزە هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە سوریا، بەشێكی زۆری ئەو پاڵپشتییەش وەك ساڵانی رابردوو بۆ هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) دەبێت.
جگە لە هێزەكانی سوریای دیموكرات، بەشێكی هاوكارییەكە بۆ سوپای ئازادی سوریاش دەبێت كە لە ناوچەكانی تەنەف و سنورەكانی نزیك عیراق و سوریا و ئوردن جێگیركراون و لەلایەن ئەمریكاوە مەشق و راهێنان و پاڵپشتیی سەربازییان پێشكەش دەكرێت.
بودجەكەی پنتاگۆن بۆ پاڵپشتیی هاوپەیمانەكانی لە سوریا بۆ شەڕی روبەڕوبوونەوەی پاشماوەكانی داعش و پاراستنی كامپەكانی هۆل و رۆژ تەرخان دەكرێت.
وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكا وردەكاریی زیاتری لەبارەی بودجەی بەرگری ساڵی 2026 بڵاوكردووەتەوە و دەڵێت، ئەو 130 ملیۆن دۆلارە بەشێكی تەرخانكراوە بۆ موچەی ئەو هێزانە كە بڕەكەی 65 ملیۆن دۆلارە، بودجەی پڕچەككردن و مەشقی سەربازییش 15 ملیۆن و 600 هەزار دۆلارە و بودجەی پاڵپشتی لۆجستی 32 ملیۆن دۆلار و بودجەی فریاگوزاریش یەك ملیۆن و 500 هەزار دۆلارە.
راشیگەیاندووە، بودجەیەك تەرخانكراوە بۆ تێچووی دابینكردنی چەكی سوك و قورسی ئەی كەی 47 و پی كەی ئێم و دۆشكە و گوللە و ئۆتۆمبیلی سەربازیی و گواستنەوە، جلوبەرگ، ئامرازی پەیوەندیكردن بە بەهای شەش ملیۆن و 500 هەزار دۆلار.
ئەوەش لە كاتێكدایە پێشتر پیت هێگست وەزیری بەرگری ئەمریكا رایگەیاند، بەمزوانە بۆ یەكەمجار بودجەی وەزارەتی بەرگری دەگاتە یەك تریلیۆن دۆلار.
لە مانگی نیسانی رابردووش دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لەكاتی پێشوازیی لە بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاند، بودجەی بەرگریی بۆ نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلار بەرز دەكەنەوە و دەبێتە گەورەترین بودجە كە تائێستا بۆ كەرتی سەربازیی تەرخان كرابێت.
ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بودجەی بەرگری بە بەهای یەك ترلیۆن دۆلار پەسەندكرد و لەو بودجەیەش بڕی 130 ملیۆن دۆلاری بۆ هێزەكانی هاوپەیمانان لە سوریا تەرخانكردووە و بەشێكیشی بۆ هەسەدە دەبێت.
ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بە 218 دەنگی بەڵێ و 214 دەنگی نەخێر، بودجەی بەرگری بۆ ساڵی 2026 پەسەندكرد كە بڕەكەی 150 ملیار دۆلارە و پرۆژەی بەرگری نیشتمانی و كەشتی جەنگیی و كۆگای چەكیش لە پێشینەی پرۆژەكانی تری ئەمریكان.
لە چوارچێوەی بودجەی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بۆ ساڵی 2026، زیاتر لە 130 ملیۆن دۆلار بۆ سندوقی راهێنان و پڕچەككردنی هێزەكانی هاوپەیمانان تایبەت بە شەڕی داعش لە سوریا تەرخانكراوە بە مەبەستی یارمەتیدان و پاڵپشتی هێزە هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە سوریا، بەشێكی زۆری ئەو پاڵپشتییەش وەك ساڵانی رابردوو بۆ هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) دەبێت.
جگە لە هێزەكانی سوریای دیموكرات، بەشێكی هاوكارییەكە بۆ سوپای ئازادی سوریاش دەبێت كە لە ناوچەكانی تەنەف و سنورەكانی نزیك عیراق و سوریا و ئوردن جێگیركراون و لەلایەن ئەمریكاوە مەشق و راهێنان و پاڵپشتیی سەربازییان پێشكەش دەكرێت.
بودجەكەی پنتاگۆن بۆ پاڵپشتیی هاوپەیمانەكانی لە سوریا بۆ شەڕی روبەڕوبوونەوەی پاشماوەكانی داعش و پاراستنی كامپەكانی هۆل و رۆژ تەرخان دەكرێت.
وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكا وردەكاریی زیاتری لەبارەی بودجەی بەرگری ساڵی 2026 بڵاوكردووەتەوە و دەڵێت، ئەو 130 ملیۆن دۆلارە بەشێكی تەرخانكراوە بۆ موچەی ئەو هێزانە كە بڕەكەی 65 ملیۆن دۆلارە، بودجەی پڕچەككردن و مەشقی سەربازییش 15 ملیۆن و 600 هەزار دۆلارە و بودجەی پاڵپشتی لۆجستی 32 ملیۆن دۆلار و بودجەی فریاگوزاریش یەك ملیۆن و 500 هەزار دۆلارە.
راشیگەیاندووە، بودجەیەك تەرخانكراوە بۆ تێچووی دابینكردنی چەكی سوك و قورسی ئەی كەی 47 و پی كەی ئێم و دۆشكە و گوللە و ئۆتۆمبیلی سەربازیی و گواستنەوە، جلوبەرگ، ئامرازی پەیوەندیكردن بە بەهای شەش ملیۆن و 500 هەزار دۆلار.
ئەوەش لە كاتێكدایە پێشتر پیت هێگست وەزیری بەرگری ئەمریكا رایگەیاند، بەمزوانە بۆ یەكەمجار بودجەی وەزارەتی بەرگری دەگاتە یەك تریلیۆن دۆلار.
لە مانگی نیسانی رابردووش دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لەكاتی پێشوازیی لە بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاند، بودجەی بەرگریی بۆ نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلار بەرز دەكەنەوە و دەبێتە گەورەترین بودجە كە تائێستا بۆ كەرتی سەربازیی تەرخان كرابێت.
لە یەك كاتدا ئاگر و لافاو لە زەوییە و بەفریش لە ئاسمان، دیاردەیەك كە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوای جیهانەوە بەرۆكی توركیا و ئەمریكا و بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپای گرتووە.
لە وشكەساڵییەوە بۆ زریان و لە ئاگركەوتنەوەوە تا شەپۆلی بەفر و باران، بەجۆرێك تەشەنەیان سەندووە كە بووەتە هەڕەشەیەكی نوێ لەسەر وڵاتانی جیهان.
لە كاتێكدا كە لە باكوری رۆژهەڵاتی توركیا بەفرێكی زۆر باریووە و ، بەڵام لە چەند ناوچەیەكی تری ئەو وڵاتە ئاگر تەنگی پێ هەڵچنیون و ژمارەیەك زۆر گوند چۆڵكراون.
شەپۆلێكی بەفر و باران، چەند پارێزگایەكی باكور و رۆژهەڵاتی توركیای گرتەوە، لەوانە ریزە، ترابزۆن، بایبورت و ئەرزڕوم كە نزیكەی 10 سانیتمەتر بەفر باریوە بەشێوەیەك لە ماوەی 70 ساڵی رابردوودا بێوینە بووە، لە هەمانكاتدا ئاگرێكی بەرفراوانیش لە دارستانەكانی چەشمە سەر بە پارێزگای ئیزمیر و ناوچەكانی ئۆدەمیش و بۆجاش كەوتووەتەوە و نزیكەی 81 هەزار هێكتار دارستانی سووتاندووە.
هەر لە یەك كاتدا لافاو ویلایەتی تكساس و ئاگریش بەرۆكی دارستانەكانی كالیفۆڕنیایان لە ئەمریكا گرتووە، ئاگرێك كە دەوترێت مەترسیدارترینە لە مێژووی ناوچەكە.
بەهۆی لافاوەكەی تكساسیشەوە تەرمی 24 كەس دۆزراونەتەوە و 23 كچیش كە لە كەمپێكی هاوینەدا پشوویان بەسەر دەبرد، تا ئێستا بێسەروشوێنن.
لە ویلایەتی كالیفۆڕنیاش سەدان كارمەندی ئاگركوژێنەوە بەرەنگاری گەورەترین ئاگركەوتنەوەی دارستانەكان بوونەتەوە، لە كاتێكدا ترەمپ بودجەی ئەو دەزگا فیدراڵیانەی كەمكردووەتەوە كە بەشدارن لە بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی كەشوهەوا، لەوانەش خزمەتگوزاری دارستان و دەزگای بەڕێوەبردنی باری نائاسایی فیدراڵی.
بە هەمانشێوە تیمەكانی ئاگركوژێنەوە بۆ سێیەم رۆژ لەسەر یەك بەردەوام بوون لە هەوڵەكانیان بۆ كوژاندنەوەی ئاگری دارستانەكان لە دوورگەی گەشتیاری كریت لە یۆنان كە بەهۆیەوە هەزاران كەس لە دانیشتوانی ناوچەكە راگوازران و ناوچەكەیان چۆڵكردووە.
ئاگرەكەی دورگەی كریت لە كاتێكدایە لە سەرەتای هاوینەوە شەپۆلێكی گەرمای بێوێنە كە دەوترێت ماوەی 60 ساڵە تۆمار نەكراوە، سەرتاسەری ئەوروپای گرتووەتەوە و لە هەندێك وڵات پلەكانی گەرما نزیك بوونەتەوە لە نیوەی پلەی كوڵان.
هەر بەهۆی ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان، دەسەڵاتدارانی ئەڵمانیا دانیشووانی دوو شارۆچكەیان لە نێوان ویلایەتی ساكسۆنی و براندنبۆرگ گواستووەتەوە و تیمەكانی ئاگركوژێنەوەش بەردەوامن لە بەرەنگاربوونەوەی ئاگرەكان و هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنیان.
لە سوریاش ئاگر لە نزیك كۆشكی گەل لە رۆژئاوای دیمەشق و دەوروبەری شاری لازقیە كەوتەوە و دەیان گوند بەهۆیەوە چۆڵكران، بەتایبەتی ناوچەكانی قەستەڵ مەعف، كەساب، ئەلبەسیت، بەیت ئەلقەسیر.
بەپێی راپۆرتێكی ساڵی 2024ی خزمەتگوزاری گۆڕانی كەشوهەوای كۆپەرنیكۆسی یەكێتی ئەوروپاش، ئەوروپا ئەو كیشوەرەیە كە خێراترین گەرمبوونی زەوی بەخۆیەوە دەبینێت، پلەكانی گەرما دوو ئەوەندەی تێكڕای ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوو بەرزبوونەتەوە.
ئەمڕۆ 1ی تەممووز؛ یادی لەدایکبوونی بەشێکی زۆری عیراقییەکانە، کە چیرۆکەکەی بۆ 68 ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە.
لە ساڵی 1957دا، بە دیاریکراوی 68 ساڵ بەر لە ئێستا، بەڕێوەبەرایەتی رەگەزنامەی عیراق بڕیاریدا بە سەرژمێرییکردنی دانیشتووان بەتایبەت بۆ ئەو کەسانەی کە ناویان لە بەڕێوەبەرایەتییەکەدا تۆمارنەکراوە.
بەهۆی بارودۆخی عیراق لەو ساڵانەدا، بەشێکی زۆری خێزانەکان لە ماڵەوە منداڵیان ببوو و ناوی منداڵەکانیان چەند ساڵێک بوو تۆمار نەکردبوو، تەنانەت بەشێکی زۆریان بەڵگەنامەی لەدایکبوونیان نەبوو.
بەشێکی خێزانەکان بەهۆی تۆمارنەکردنی ناوی منداڵەکانیان گرفتیان لە مامەڵەکانیاندا بۆ دروست دەبوو کاتێک دەگەیشتنە تەمەنی قوتابخانە، بەشێکی دیکەیان لە مامەڵەکانی دیکەی رۆژانەدا رووبەڕووی کێشە دەبوونەوە.
ئەوەی گرفت بوو لێرەدا ئەوە بوو، بەشێ زۆری ئەو خێزانانە بەهۆی تێپەڕینی کات بەسەر لەدایکبوونی منداڵەکانیاندا بە دیاریکراوی رۆژەکەیان بیرنەبوو، تەنانەت هەندێکیان ساڵەکەشیان بە تەواوی بیر نەمابوو.
زۆر جار لە گەورەکانی خێزان ئەوە بیستراوە کە وتوویەتی، "کچەکەم لە بەهاردا لەدایک بوو؛ کوڕەکەم رۆژێک لە دایکبوو کە بەفرێکی زۆر دەباری؛ کچەکەم ناوناوە رێزان چونکە لە پاییزدا لەدایکبوو" و دەیان چێرۆکی دیکەی هاوشێوە.
یەکێکی دیکە لە هۆکارەکانی تۆمارنەکردنی ناوی منداڵەکان لەو سەردەمەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هۆکارەی کە، هەندێک لە خێزانەکان بە مەبەست ناوی کوڕەکانیان تۆمار نەدەکرد بۆئەوەی لە تەمەنگی 18 ساڵیدا نەینێرن بۆ سەربازی.
باشترین بڕیار بۆ بەڕێوەبەرایەتی رەگەزنامە لەو ساڵەدا ئەوە بوو، کە 1ی تەممووز بە رۆژی لەدایکبوونی ئەو کەسانە دیاریکرد کە بەرواری لەدایکبوونیان روون نەبوو.
بۆچی 1ی تەمموز؟
بەهۆی ئەوەی 1ی تەمموز بە تەواوەی نیوەی ساڵە و لەو رۆژەدا نیوەی یەکەمی ساڵەکە رۆیشتووە و دەست بە نیوەی دووەمی دەکرێت، ئەمەش بۆ ئەوەی منداڵەکان رێگەیان بدرێت بچنە خوێندنگە و مافی خوێندنی ئەو ساڵەیان لەدەست نەچێت.
روداوێکی سەرنجڕاکێش
1ی تەمموز بەدەر لەوەی یادی لەدایکبوونی بەشێکی زۆری عێراقییەکانە چیرۆکی سەرنجڕاکێشیشی بەدوای خۆیدا هێناوە، کە بەشێکیان راستن و بەشێکیشیان وەک گێڕانەوەیەکی گاڵتەوگەپ بۆ ئەو بەروارە رێکخراون، تەنانەت بووە بە وێردێکی سەر زمان و هەندێک جار دەوترێت: 1ی تەممووز یادی لەدایکبوونی ملیۆنان عیراقییە.
لە گێڕانەوە عیراقییەکاندا باس لەوەدەکەن، لە ساڵانی 90کاندا وەفدێکی عیراقی سەردانی شوێنێکیان کردووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەرجەم ئەندامانی وەفدەکە لەسەر پاسپۆرتەکانیان نووسراوە لەدایکبووی 1ی تەمووزن، پاسپۆرتەکانیان بە ساختە دانراوە و رێگەیان نەدراوە لە فڕۆکەخانەوە بچنە ئەو شارەی سەردانیان کردووە، تاوەکو باڵیۆزخانەی عیراق لەو وڵاتەدا گرفتەکەی چارەسەر کردووە.
ئیسرائیل لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا بە شێوەیەكی ئامانجدار و پلان بۆ داڕێژراو پلانێكی وردی بۆ كۆنترۆڵكردنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران داڕشتوە و جێبەجێی دەكات.
رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، ئیسرائیل لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا بە شێوەیەكی رێكخراو پلانێكی وردی بۆ كۆنترۆڵكردنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران داڕشتووە و جێبەجێی دەكات.
ئیسرائیل لە ماوەی رابردوودا فڕۆكەوانەكانی ئامادەكردووە بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن لە ئاسمانی ئێران، سەدان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سیخوڕی و خۆكوژیی لە ناوخۆی ئێران و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیەوە بۆ هێرشی پێشوەختە جێگیر كردووە.
ئاماژە بەوەشكراوە، تۆڕێك لە كارمەندانی هەواڵگری لەناوخۆی ئێراندا دروستكراوە كە توانییان بە وردی شوێنی زانا ئەتۆمییەكان و فەرماندە سەربازییەكان دیاری بكەن.
لە 13 تا 24ی ئەم مانگە سوپای ئیسرائیل بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەمەریكا، هێرشی وردی بۆ سەر زیاتر لە 250 ئامانج لە ئێران دەستپێكرد.
بەگوێرەی سەرچاوە هەواڵگرییەكانی رۆژئاوا زیاتر لە 50%ی توانای موشەكی ئێران لەناوچووە و وێستگە ئەتۆمییە گرنگەكانی وەك نەتەنز، فۆردۆ و ئەراك زیانێكی زۆریان بەركەوتووە و 15 فڕۆكەی جەنگی ئێران و 6 بنكەی ئاسمانی تێكشكێنراون. دەیان زانای ئەتۆمی و فەرماندەی سوپای پاسداران لە لیستی ئامانجە راستەوخۆكاندا بوون.
بەپێی شیكارییەكانی سەرچاوە ئەمنییەكان، پاڵپشتی ئەمریكا بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی ئیسرائیل تەنیا بۆ دواخستنی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران بۆ چەند مانگێك كاریگەر بووە و راگرتنی تەواوەتی ئەم بەرنامەیە پێویستی بە رێوشوێنی دیپلۆماسی و ناوچەیی هەیە.
شارەزایانی نێودەوڵەتی پێیانوایە؛ ئیسرائیل بەم ئۆپەراسیۆنە توانای خۆی بۆ دزەكردن و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان لە ئاستێكی بێوێنەدا نیشانداوە، بەڵام راگرتنی كاتیی بەرنامەی ئەتۆمی به تەنها، هەڕەشەی درێژخایەنی ئێران چارەسەر ناكات؛ رەنگە تاران بە هێرشی ئەلیكترۆنی، هێرشی بە وەكالەت لەلایەن گروپەكانی وەك حزبوڵا، یان هێرش بۆسەر بەرژەوەندییە ناوچەییەكانی ئەمەریكا وەڵام بداتەوە.
دوابەدوای ئەم هێرشانە ئێران زیاتر لە 700 كەسی بە تۆمەتی سیخوڕیكردن بۆ ئیسرائیل دەستبەسەر كردووە و 6 كەسی لە سێدارە داوە و لە شارە گەورەكاندا گەڕان و پشكنینی ئاسایشیی بەرفراوان بەڕێوەدەچێت.
وڵاتانی عەرەبی نیگەرانی خۆیان لە هێرشەکانی ئەمریکا بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران دەربڕی و داوای کەمکردنەوەی هێرشەکانییان کرد.
سعودیە
وەزارەتی دەرەوەی سعودیە لە راگەیەنراوێکدا بڵاویکردەوە، شانشینی سعودیە بە نیگەرانییەکی زۆرەوە بەدواداچوون بۆ پێشهاتەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران دەکات.
سعودیە ئیدانەیی پێشێلکردنی سەروەری تارانی کرد و داوای دان بەخۆداگرتن، ئارامگرتن و دوورکەوتنەوە لە پەرەسەندنی زیاتری ئاڵۆزییەکان کرد.
ئیمارات
ئیمارات داوای دەستبەجێی کۆتاییهێنان بە پەرەسەندنەکان بۆ دوورکەوتنەوە لە کاردانەوەی مەترسیدار بۆ ئاستە نوێیەکانی ناسەقامگیری کرد و نیگەرانی خۆی زیادبوونی گرژییەکان دەربڕی.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەمە هەڕەشەی فراوانکردنی بازنەی شەڕەکە دەکات و پێشێلکارییەکی جددی یاسای نێودەوڵەتی پێکدەهێنێت، کە بەکارهێنانی هێز و پێشێلکردنی سەروەری نیشتمانیی دەوڵەتان و مافی رەوای ئەوان بۆ پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەکانیان بۆ بەکارهێنانی ئاشتیانە قەدەغە دەکات.
قەتەر
هاوکات قەتەریش نیگەرانی خۆی لە هێرشەکانی ئەمریکا دەربڕی و هۆشداریشیدا لە "کاردانەوەی کارەساتبار"ی هەڵکشانی ئێستا لە ئاستی ناوچەیی و جیهانیدا.
لە راگەیەنراوێکدا وەزارەتی دەرەوەی قەتەر هۆشداریدا لەوەی ئەو گرژییە مەترسیدارەی ئێستا لە ناوچەکەدا بەدی دەکرێت، کاردانەوەی کارەساتبار لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
عوممان
عوممان، ناوبژیوانی سەرەکی دانوستانە ئەتۆمییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران، ئیدانەی هێرشەکانی کرد و داوا دەکات کە "دەستبەجێ و هەمەلایەنە" هێرشەکان کەمبکرێتەوە.
وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عومان رایگەیاند، عوممان ئیدانەی ئەم دەستدرێژییە نایاساییە دەکات و داوای بانگەوازی هەمەلایەنە دەکەین بۆ راگرتنی توندوتیژی.
بەحرەین
وەزارەتی دەرەوەی بەحرەین دووپاتی کردەوە، بەحرەین لە نزیکەوە چاودێری پێشهاتەکانی ناوچەکە دەکات و داوای هەوڵی هاوبەشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی دەکات بۆ راگرتنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان.
وەزارەتی دەرەوەی بەحرەین خوازیاری ده ستپێکردنەوەی خێرای دانوستانەکانی نێوان ئەمریکا و ئێرانە، بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەیرانەی ئێستا، له رێگه ی دیپلۆماسی و ئاشتیانەوە.
عیراق
هەروەها عیراق ئیدانەی هێرشەکانی ئەمریکای بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران کرد و هۆشداریشی دا کە ئەو هەڵکشانە، مەترسییەکی جددی بۆ سەر ئاسایش و ئاشتی لە ناوچەکەدا دروست دەکات و سەقامگیریی ناوچەکە دەخاتە بەردەم مەترسییە گەورەکان.
میسر
لەلای خۆشیەوە میسر ئیدانەی هێرشەکانی کرد و هۆشدارییدا لە دەرئەنجامە جدییەکان مەترسی بۆ ئاسایشی ناوچەکە و جیهان دروست دەکات.
لوبنان
جۆزێف عەون، سەرۆکی لوبنان داوای لە هەردوولا کرد بۆ گەڕاندنەوەی سەقامگیری گفتوگۆ و دانوستانەکان دەستپێبکەنەوە.
دواجار ئەمریكا هێرشێكی گەورەی كردە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران ئەویش بە كەڵك وەرگرتن لە گرانبەهاترین مووشەك و فڕۆكەی جەنگی خۆی.
ئەمریكا فڕۆكەی بی توو كە بەتارمایی دەناسرێت، لەگەڵ دوو جۆر مووشەك كە بانكەر باستەر و تۆماهۆك بوون، لە هێرشەكەی نەتەنز و بوشەهر و فۆردۆدا بەكاریهێنان.
بەرەبەیانی رۆژی یەكشەممە، هێزی ئاسمانی ئەمریكا، لەڕێی زیاتر لە 100 فڕۆكەی سەربازییەوە كە لەنێویاندا دوو فڕۆكەی جۆری بی توو هەبوو، دامەزراوەی ئەتۆمی فۆردۆیان كردە ئامانج، هەریەك لە دامەزراوەی نەتەنز و بوشەریش لە دووری 640 كیلۆمەترەوە بە مووشەكی تۆماهوك كرانە ئامانج كە دەوترێ لە دەریای عەرەبەوە لەڕێی ژێردەریاییەوە هەڵدراون.
وێستگەی فۆردۆ كە بە بناغەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دادەنرێت و بەوتەی بەرگی ئەمریكا، بە تەواوی لەناوچووە، سەرۆكی ئەمریكاش دوای هێرشەكە ئەم زانیاریانەی پشتڕاستكردبویەوە.
مووشەكی توماهۆك كە بە زیرەكترین مووشەكی دوورمەودای هێزی دەریایی ئەمریكا دەناسرێت، مەوداكەی دوو هەزار و 500 كیلۆمەترەو كێشەكەی 450 كیلۆگرامە، دەتوانێت بۆ ماوەی 15 جار ئامانجەكەی بگۆڕێت و هیچ سیستمێكی بەرگری ناتوانێت رایبگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا كەمترین هەڵە لە پێكانی ئامانجەكەیدا، 10 مەترە، تێچووەكەشی دوو ملیۆن دۆلارە.
مووشەكی بانكەر باستەریش كە بۆ وێرانكردنی وێستگەی فۆردۆ بەكارهات، كێشەكەی نزیكەی 14 تۆنەو زیاتر لە دوو تۆن و نیو تەقەمەنی وێرانكەری تێدایە، لەتوانایدایە بینایەكی 20 نهۆمی لە سێ چركەدا وێران بكات.
ئەم مووشەكە لەدوای بۆمبی ئەتۆمی، بەهێزترین و كاریگەرترینەو تا ئێستا لە هیچ ئۆپراسیۆنێكدا بەكارنەهێنراوە، هەروەها گرانترین مووشەكی جیهانەو نرخەكەی دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار، بەگۆشەی 45 بۆسەر ئامانجەكان لە بەرزی هەڵدەدرێت و توانای بڕینی 60 مەتر زەوی هەیە.
هەروەها فڕۆكەی بی توو كە لەم هێرشە وێرانكارییەكەی ئەمریكا بەكارهێنرا، راستەوخۆ لە ئەمریكاوە دوای نزیكەی 40 سەعات لە فڕین گەیشتووەتە ئاسمانی ئێران، توانای فڕینی 11 هەزار كیلۆمەتری هەیە بەبێ پڕكردنەوەی سووتەمەنی یان 44 سەعات فڕینی بەردەوام.
ئەم فڕۆكەی تارماییە كە تەنها 20 دانەی لێ دروستكراوە، لە توانایدایە تا 23 تۆن چەك و تەقەمەنی هەڵبگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا تیمی فڕۆكەوانیەكەی دوو كەسە، تێچووی هەر فڕۆكەیەكیش زیاتر لە دوو ملیار و 200 ملیۆن دۆلارە، بەوەش گرانترین فڕۆكەیە لە هێزی ئاسمانیدا.
ترەمپ لەدوای هێرشەكان، جەختی لەوە كردەوە، ئەگەر ئێران هێرش بكاتە سەر هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەو هەوڵی تۆڵەكردنەوە بدات، ئەوە بەهێزێكی زیاترەوە وەڵامیان دەدەنەوە كە خۆی بە كارەسات ناوی برد.
ڕێكخراوی چاودێری ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاندووە كە دوای هێرشەكەی ئەمریكا هیچ زیادبوونێكی ئاستی تیشكدانەوە لە دەرەوەی هەرسێ وێستگە ئەتۆمیەكەی ئێراندا دەستنیشان نەكراوە و بەردەوامیشسن لە هەڵسەنگاندنی دۆخەكە و راپۆرتی زیاتر پێشكەش دەكەن لە داهاتوودا.
هەڵكشانی گرژیەكانی نێوان ئیسرائیل و ئێران و ئاماژەكان بۆ هاتنەناوەوەی ئەمریكا بۆ گۆڕەپانی جەنگ، ئەگەری بۆمبارانكردنی بنكەی ئەتۆمی فۆردۆ زیاتر دەكەن.
جوڵاندنی كەشتی جەنگی و فڕۆكەی بۆمبهاوێژ لەلایەن ئەمریكا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەند ئەگەری چڕبوونەوەی ئاڵۆزیەكانی ناوچەكە بەرزدەكەنەوە.
رۆژنامەی نیویۆرك تامیز دەڵێت، ئەگەر ئەمریكا بڕیاری هێرشكردنە سەر ئێران بدات، ئامانجی سەرەكی خاپوركردنی بنكەی فۆردۆ دەبێت.
فۆردۆ دەكەوێتە نزیك شاری قوم لە قووڵی 90 مەتر لە ژێرزەویدا بەمەبەستی پاراستنی لە هێرشە ئاسمانییەكان دامەزرێنراوە.
ئەگەر ئەمریكا بنكەكە بەئامنج بگرێت، بەپێی پێشبینەكان لەڕێی فڕۆكەی بۆمبهاوێژی B2ەوە و بەدیاریكراوی بۆمبی GBU-57 ئەنجامی دەدات كە توانی هەیە زیاتر لە 60 مەتر كۆنكرێت ببڕێت.
رۆژانەمی مەعاریفی ئیسرائیلی دەڵێێت: لە بنکەی ئەتۆمی فۆردۆدا بڕێكی زۆر یۆرانیۆمی پیتێنراو هەیە، بەڵام هیچ بۆمبێكی ئەتۆمی ئامادەکراوی تێدا نییە.
ئاماژە بەوەشکراوە، ئەگەر ئەمریكا لێی بدات تەقینەوەی ئەتۆمی روونادات، بەڵام دەكرێت مادە ئەتۆمیەكان بەهەوادە بڵاوببنەوە و ببنە هۆی پیسبوونی ژینگە. دەشكرێت كەسانی نزیك لە فۆردۆ توشی چەندین نەخۆشی و حاڵەت ببن لەوانە، شێرپەنجە و وەستانی گورچیلە و نەمانی بەرگری لەش.
ئەگەریش تیشكدانی ئەتۆمی رووبدات و بای بەهێز لە ناوچەكەدا هەبێت، دەكرێت گەردیلەکان بە دووری دەیان كیلۆمەتر بگوازرێتەوە بۆ ناوچەی چاوەڕواننەكراو.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر کێڵگەیەکی وزەی ئەتۆمی ئێرانە، بیرۆکەی دروستکردنی دامەزراوەکە دەگەڕێتەوە بۆ شا محەمەد رەزا پەهلەوی، کیڵگەکە دەکەوێتە باشووری تاران و 11 کیلۆمەتر لە ناوەندی شاری بوشەهرەوە دوورە و دەکەوێتە کەناراوەکانی کەنداوی خلیج، کە ئێران بە کەنداوی فارس ناوی دەبات.
ئێران لە ساڵی 1975دا بە هاوکاریی کۆمپانیا ئەڵمانییەکان دەستی بە بونیادنانی کێڵگەکە کرد، بەڵام لە ساڵی 1979 و لەدوای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە کارکردن لە کێڵگەکە راگیرا.
لە شەڕی 10 ساڵەی نێوان ئێران و عیراقدا کێڵگەکە چەندین جار بەر بۆردومان کەوتووە، کە دواتر لە ساڵی 1995دا ئێران لەگەڵ روسیا گرێبەستێکی 4 بۆ 6 ملیار دۆلاری ئەنجامدا بەمەبەستی تەواوکردنی دامەزراوەکە. لە ساڵی 2007 جارێکی دیکە بەهۆی مەترسییەوە کارکردن لە کێڵگەکەدا راگیرا و لە هەمان ساڵدا دەست بە کارکرایەوە تێیدا، لە کۆتاییدا لە ساڵی 2011 کردنەوەی دامەزراوەکە راگەیەنرا.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر بە پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهان لەژێر زەویدا بونیاد نەنراوە، بەڵکو لە بۆ کەڵک وەرگرتن وەک باڵەخانە نزیکەی 19 مەتری لەژێر زەوییەوەیە.
دامەزراوەی بوشەهر پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهانە و یۆرانیۆمی تێدا ناپیتێنرێت، بەڵکو بە سودوەرگرتن لە وزەی ئەتۆم کارەبا و وزەی تێدا بەرهەمدەهێنرێت.
پێکانی دامەزراوەکە بەمەبەستی لەناوبردنی ئەگەرێکی دوورە، چونکە تەقاندنەوەی دامەزراوەکە وەک تەقینەوەی چەکێکی ئەتۆمیی وایە کە وێرانکارییەکی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
ئەگەر شتێکی لەو جۆرە رووبدات و دامەزراوەکە بتەقێنرێتەوە، ئەوا بەهۆی ئەو تیشکانەی لێی دەردەچێت، بەنزیکەیی 50 کیلۆمەتری دەوری خۆی پیس دەکات و چیتر بە کەڵکی ژیان نامێنێت، ئەوە جگە لەوەی دووهێندەی ئەو رووبەرە بە پاشماوەکانی پیس دەبێت و لەرێگای ئاو و هەواشەوە کاریگەرییەکەی دەگاتە زۆرینەی وڵاتانی جیهان. هەر بۆیە بەئامانجگرتن و پێکانی ئەو دامەزراوەیە ئەگەرێکی لاوازە.
روسیا هۆشداری دەداتە ئیسرائیل کە هێرشە ئاسمانییەکانی بۆسەر دامەزراوەی ئەتۆمی بوشەهر رابگرێت، دەشڵێت: چەندین زانای روسی لەوێ کار دەکەن.
ئەمڕۆ حەوت رۆژ بەسەر شەڕی نێوان ئیسرائیل و ئێراندا تێدەپەڕێت و ماوەی سێ رۆژیشە روسیا هۆشداری دەداتە ئەمریکا لەوەی بەشداری شەڕەکە نەکات.
سەرەڕای هۆشدارییەکانی روسیا بۆ ئەمریکا، ئەمڕۆ رووی دەمی کردووەتە ئیسرائیل و هۆشداری دەداتێ لەوەی بۆردومانەکانی سەر دامەزراوەی ئەتۆمی بوشەهر رابگرێت، کە ئەو کێڵگەیەیە تیایدا پیتاندنی یۆرانیۆمی لێ ئەنجام نادرێت بەڵکو وێستگەیەکی ئەتۆمییە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا.
ئەگەرچی پێشتر باڵیۆزخانەی روسیا لە ئێران باسی لەوەکرد، کە کارەکانی دامەزراوەی بوشەهر بەشێوەی ئاسایی بەردەوامە و هیچ مەترسییەک لەسەر دامەزراوەکە نییە، بەڵام فەرماندەیەکی سەربازی ئیسرائیلی ئەوەی ئاشکرا کرد کە بۆردومانی دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر و ئەسفەهان و ناتانزیان کردووە.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر دەکەوێتە کەناراوەکانی کەنداوی عەرەبییەوە و سود لەو سوتەمەنیانەی روسیا وەردەگرێت کە روسیا دوای ئەوەی ئێران بەکاریهێنا بۆ کەمکردنەوەی مەترسی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆم، لێی وەردەگرێتەوە، هەر بۆیەش چەندین زانای روسی تێیدا کار دەکەن.
چی دەبێت ئەگەر هێرشەکان دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر بپێکێت؟
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر کێڵگەیەکی وزەی ئەتۆمی ئێرانە، بیرۆکەی دروستکردنی دامەزراوەکە دەگەڕێتەوە بۆ شا محەمەد رەزا پەهلەوی، کیڵگەکە دەکەوێتە باشووری تاران و 11 کیلۆمەتر لە ناوەندی شاری بوشەهرەوە دوورە و دەکەوێتە کەناراوەکانی کەنداوی خلیج، کە ئێران بە کەنداوی فارس ناوی دەبات.
ئێران لە ساڵی 1975دا بە هاوکاریی کۆمپانیا ئەڵمانییەکان دەستی بە بونیادنانی کێڵگەکە کرد، بەڵام لە ساڵی 1979 و لەدوای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە کارکردن لە کێڵگەکە راگیرا.
لە شەڕی 10 ساڵەی نێوان ئێران و عیراقدا کێڵگەکە چەندین جار بەر بۆردومان کەوتووە، کە دواتر لە ساڵی 1995دا ئێران لەگەڵ روسیا گرێبەستێکی 4 بۆ 6 ملیار دۆلاری ئەنجامدا بەمەبەستی تەواوکردنی دامەزراوەکە. لە ساڵی 2007 جارێکی دیکە بەهۆی مەترسییەوە کارکردن لە کێڵگەکەدا راگیرا و لە هەمان ساڵدا دەست بە کارکرایەوە تێیدا، لە کۆتاییدا لە ساڵی 2011 کردنەوەی دامەزراوەکە راگەیەنرا.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر بە پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهان لەژێر زەویدا بونیاد نەنراوە، بەڵکو لە بۆ کەڵک وەرگرتن وەک باڵەخانە نزیکەی 19 مەتری لەژێر زەوییەوەیە.
دامەزراوەی بوشەهر پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهانە و یۆرانیۆمی تێدا ناپیتێنرێت، بەڵکو بە سودوەرگرتن لە وزەی ئەتۆم کارەبا و وزەی تێدا بەرهەمدەهێنرێت.
پێکانی دامەزراوەکە بەمەبەستی لەناوبردنی ئەگەرێکی دوورە، چونکە تەقاندنەوەی دامەزراوەکە وەک تەقینەوەی چەکێکی ئەتۆمیی وایە کە وێرانکارییەکی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
ئەگەر شتێکی لەو جۆرە رووبدات و دامەزراوەکە بتەقێنرێتەوە، ئەوا بەهۆی ئەو تیشکانەی لێی دەردەچێت، بەنزیکەیی 50 کیلۆمەتری دەوری خۆی پیس دەکات و چیتر بە کەڵکی ژیان نامێنێت، ئەوە جگە لەوەی دووهێندەی ئەو رووبەرە بە پاشماوەکانی پیس دەبێت و لەرێگای ئاو و هەواشەوە کاریگەرییەکەی دەگاتە زۆرینەی وڵاتانی جیهان. هەر بۆیە بەئامانجگرتن و پێکانی ئەو دامەزراوەیە ئەگەرێکی لاوازە.
جارێکیتر ئێران گەروی هورمزی وەک کارتی فشار دژ بە وڵاتانی دراوسێ و جیهان بەکار دەهێنێتەوە و لەپای هاوکارییەکانی فەرەنساو بەریتانیا و ئەمریکا بۆ هێرشەکانی ئیسرائیل کە بووە هۆی کوژرانی فەرماندە باڵاکانی، دەڵێت کارتی داخستنی گەروی هورمز بەروی جیهاندا کارتێکە لەسەر مێزەکەمان و دەکرێت بەکاری بهێنین.
گەروی هورمز کوێیە؟
گەروی هورمز بە فارسی (تنگە هرمز) و بە عەرەبیش (مضیق هرمز) ەیەكێكە لە گرنگترین ڕێڕەوە ئاوییەكانی جیهان كە زیاتر تایبەتە بە جوڵەی كەشتییەكان, ئەكەوێتە كەنداوی عەرەبی لە نێوان ئاوی كەنداوی عەرەبی لە لایەك وە ئاوی عومان و دەریای عەرەب و ئۆقیانوسی هیندی لەلایەكی تر. یەكەم دەروازەی دەرییاییە بۆ عیڕاق و كوەیت و بەحرەین, لەلایەكییەوە باكوری ئێران (پارێزگای بەندەر عەباس) و لە باشوری عومان (پارێزگای مسندم) سەپەرشتی كەشتییە دەریاییەكان دەكەن.
*گرنگی ئابووری گەروی هورمز:
ئەم گەروە یەکێکە لە گرنگترین رێگاکانی گواستنەوەی نەوت لە جیهاندا. نزیکەی %20 لە نەوتی جیهان و %25 لە گازی سروشتی جیهان لە رێگای ئەم گەروەوە تێدەپەڕێت.
*وڵاتانی دەوروبەری هورمز:
- ئێران لە باکوور
- عومان لە باشور
- دوورترین خاڵ لەگەڵ دەوڵەتەکانی عەرەبی خەلیجی فارس
*گرنگی ستراتیژی:
بەهۆی تێپەڕینی ئەو بڕە زۆرەی نەوت و گاز تیایدا، ئەم ناوچەیە زۆر گرنگە بۆ ئاسایشی وزەی جیهان. هەبوونی هەر ململانێ و ناکۆکیەک لەم ناوچەیەدا کاریگەری گەورەی لەسەر بازاڕی وزەی جیهان دەبێت.
گەروی هورمز گرنگییەکی زۆر تایبەتی بۆ ئێران هەیە لە چەندین ڕووەوە:
*گرنگی ئابووری:
- ئێران نزیکەی%80 ـی نەوتەکەی لە رێگای ئەم گەروەوە دەنێرێتە دەرەوە.
- سەرچاوەی سەرەکی دراوی بیانیە بۆ ئێران
- بەشێکی زۆری بودجەی حکومەت لە فرۆشتنی نەوت لەم رێگایەوە دابین دەکرێت.
*گرنگی جیۆپۆلتیکی ئەم ناوچەیە:
- ئامرازێکی بەهێزە بۆ فشار خستنە سەر وڵاتانی دیکە
- توانای کۆنترۆڵکردنی بەشێکی گەورە لە گواستنەوەی وزەی جیهان
- دەتوانێت وەک “کارتی فشار” بەکاری بهێنێت لە کاتی قەیراندا
*گرنگی ئاسایشی:
- سنووری دەریایی ئێران لەگەڵ دەریای ئازاد
- رێگەی سەرەکی بۆ هاتووچۆی کەشتیەکانی ئێران
- پاراستنی ئەم ناوچەیە لە ستراتیژی بەرگریی نیشتیمانی ئێراندا زۆر گرنگە
*گرنگی سیاسی:
- ئامرازێک بۆ دانوستان لەگەڵ وڵاتانی دیکە
- هەڕەشە بە داخستنی گەروەکە وەک سیاسەتی فشار بەکاردەهێنێت
- بەشێک لە بەرگری لە بەرژەوەندییە ناوچەییەکانی
بۆیە ئەم گەروە بۆ ئێران تەنها ڕێگایەکی ئاسایی گواستنەوە نییە، بەڵکو بەشێکی گرنگی ئاسایشی نیشتیمانی و ستراتیژی سیاسەتەکەیەتی.
لە ئێستادا داخستنەوەی ئەم گەروە وەک کارتی فشار بەکار دێت دژ بە فەرەنسا
لە ساڵی 1946وە تا ئێستا زۆرترین شەڕ و ململانێ لە2024دا رویداوە، 61 ململانێ لە 31 وڵاتی جیاواز رویداوە و زیاتر لە 130 کەسیش بەهۆی شەرەوە کوژراون.
بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی نەرویجی لەلایەن ئاژانسی فرانس پرێس بڵاوکراوەتەوە، جیهان لە 78 ساڵی رابردوودا زۆرترین شەڕی چەکداری لە 2023دا بووە، بەڵام ساڵی رابردوو ژمارەی پێوانەیی تۆمارکراوە و 61 ململانێ و شەڕی چەکداری لە 31 وڵاتی جیاواز رویداوە.
لێکۆڵینەوەکە لەلایەن دامەزراوەی توێژینەوەی ئاشتی ئۆسلۆ ئامادەکراوە، ئەوەی ئاشکراکردووە، ئەو ژمارە پێوانییە ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری پێکهاتەیی و جیهان توندوتیژتر بووە لەچاو 10 ساڵ لەمەوبەر.
ئەوەشخراوەتەڕوو، لەو شەڕانەدا ئەفریقا پشکی شێری بەرکەوتووە، کە 28 ململانێ لەسەر ئاستی دەوڵەت، واتا زیاتر لە وڵاتێک بەشداربووە، دواتر ئاسیا 17 شەڕ و ململانێی تێدا بووە، هاوکات رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 10 شەڕ و پێکدادانی نێوان گروپە چەکدارەکانی نێو وڵاتان رویداوە، هاوکات وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا بەدەرنەبوونەوە لە ململانێ و شەڕی ناوخۆیی و دەرەکەی، لە ساڵی رابردودا لە ئەوروپا سێ شەڕ و روبەرووبونەوەی چەکداری تێدا بووە، ئەمریکاش دوو ململانێی تێدا بووە.
جێگەی ئاماژەیە لە دوای ساڵی 1989 و دوای کۆتایی هاتنی جەنگی سارد، 2024 کوشندەترین ساڵە کەزیاتر لە 130 هەزار کەس بەهۆی شەڕ و ململانێکان کوژراون، راپۆرتەکە ئاماژەی پێکردووە.
ئەوەشخراوەتەڕوو، زۆرترین کوژراو لە ئەنجامی شەڕەکانی ئۆکراین و کەرتی غەززەدا بووە کە تا ئێستاش بەردەوامیان هەیە.
لە کۆتایی راپۆرتەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، پێویستە هاودەنگی لەجیهان و بە تایبەت لەلایەن وڵاتە زلهێزەکانە دروست بکرێت بۆ ئەوەی ئاشتی بەرقەرار بکرێت و کۆتایی بە شەڕ و جەنگ بهێنرێت، ئەمەش لە کاتێکدایە ترەمپ لەپێش هەڵبژاردنییەوە وەک سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاندوو کاردەکات بۆ راگرتنی جەنگ لە سەرتاسەری جیهان و ئاشتی بەدیدەهێنێت.
خان مەرجان؛ میراتە 667 ساڵەکەی بەغداد و ئەو خانەی پێی دەوترا دڵی بەغداد، دەگەڕێنرێتەوە بۆ ژیان و جارێکی دیکە گەرموگوڕی بۆ دەگەڕێنرێتەوە.
خان مەرجان لە ساڵی 1358دا و لە سەردەمی والی ئەمینەدین مەرجاندا دروستکراوە و لەدوای سەردەمی عەباسییەکانەوە وەک ناوەندێکی گەورەی بازرگانی و میوانخانە و دیوەخانێک بۆ رێبواران و ناوەندێکی فێربوونی نوسین و خوێندنەوە رۆڵی گێڕاوە.
خانەکە دەکەوێتە ناوجەرگەی شەقامی رەشیدی ئێستا، هونەری تەلارسازی ئاستبەرزی تێدا بەکارهاتووە کە بە بینینی چاو تێر نابێت، بەرزی خانەکە 31 مەتر و نیو و پانی رووکاری پێشەوەشی 45 مەترە.
خانەکە لە دوو نهۆمی 45 ژووری پێکهاتووە، کە سەرجەم ژوورەکان بە هونەرێکی بەرزی تەلارسازیی نەخشێنراون، ناوەڕاستی خانەکەش لە هەردوو نهۆمەکەوە دەڕوانێتە سەر گۆڕەپانێک کە بنمیچەکەی بە شێوەیەکی هونەریی رازێنراوەتەوە.
ئێستاش دوای نزیکەی 700 ساڵ، دووبارە خان مەرجانی دڵی بەغداد جمەی دێت و لەچوارچێوەی هەوڵەکان بۆ پاراستنی شوێنەوارە مێژووییەکان، نۆژەن کراوەتەوە و وەک مۆزەخانەیەک و شوێنێکی گەشتیاریی و ناوەندێکی هونەری و رووناکبیری بە رووی هاووڵاتیاندا کراوەتەوە.
نۆژەنکردنەوەی خانەکە بە جۆرێک کراوە، کە سەرجەم دەرگا و پەنجەرەکانی هاوشێوەی هونەری تەلارسازی ئەو سەردەمە دروستکراونەتەوە و بناغەی خانەکەش تۆکمەکراوەتەوە، هەروەها سەرجەم دیوار و بناغە و بنمیچەکانیشی کاریان تێدا کراوە بۆئەوەی لە شێ و هەر شتێکی دیکە کە ببێتە هۆی تێکدانی بیپارێزن، لە رووکاری دەرەوەشیدا سەرجەم زیادەڕەوییەکانی لێ لابراون و ئێستا خانەکەی سەردەم والی ئەمینەدین دووبارە هاوشێوەی ئەوکاتە خۆی دەنوێنێت.
بڕیارە خانەکە پاڵپشت بە کرانەوەی، ئەو خواردن و خواردنەوانەشی تێدا پێشکەشبکرێت کە بنەچەیان بەغداد خۆیەتی، هەروەها شوێنی بۆ پێشانگەی کاری دەستیی و وەرشەی فێرکردن و خولی دیکە تێدا تەرخان بکرێت و بەردەوام نمایشی هونەری تێدا بێت.
ئێران هەڕەشەی بڵاوكردنەوەی هەزاران بەڵگەی نهێنیی هەواڵگریی و ستراتیژیی و بەرنامەی ئەتۆمیی ئیسرائیل دەكات، وەزیری هەواڵگریی ئێران دەڵێت پێویستە تەلئەبیب تێبگات كە چی لەدەستداوە.
ئێران و ئیسرائیل ئەزمونی زیاتر لە 30 ساڵ هاوكاریی هەواڵگریی هاوبەشیان هەیە و زیاتر لە 40 ساڵیشە لە ململانێیەكی توندی هەواڵگریدان و دەستڕاگەیشتنی ئێران بەو بەڵگەنامە ستراتیژییانە بە گەورەترین تۆڵەی هەواڵگریی لە دوای ساڵی 2018 لە قەڵەم دەدرێت كە ئەو كات ئیسرائیل نزیكەی 100 هەزار بەڵگەی نهێنی ئێرانی لەو وڵاتە بردە دەرەوە.
دوای ئەوەی میدیای رەسمی ئێران بڵاویكردەوە كە وڵاتەكەی هەزاران بەڵگەی ستراتیژی و نهێنیی ئیسرائیلی دەستكەوتوە، ئیسماعیل خەتیب، وەزیری هەواڵگریی ئێران رایگەیاند: كۆپییەكی زۆربەی ئەو بەڵگانە بۆ رای گشتی بڵاودەكەنەوە بۆ ئەوەی تەلئەبیب تێبگات كە چی لەدەستداوە.
بە وتەی خەتیب زۆربەی ئەو بەڵگەنامانە، پەیوەندیی بە بەرنامەی ئەتۆمیی و ئاسایشی نیشتمانیی ئیسرائیلەوە هەیە كە بە كاری هەواڵگریی ورد لە ناو خاكی ئیسرائیلەوە بەرەو ئێران گواستراونەتەوە.
میدیای نزیك لە دەزگای هەواڵگریی ئێران راشیگەیاندوە، جگە لە بەلگە نهێنییەكانی ئیسرائیل، زیاتر لە 400 هەزار دۆسیەی وەزارەتی دادی ئەو وڵاتە و زانیاریی نهێنیی شەش ملیۆن بەكارهێنەری فەیسبوك و 40 هەزار سەعات تۆماری ڤیدیۆیی نهێنیی ئیسرائیل دەستی بەسەردا گیراوە كە بەهۆیەوە ناسنامەی23 سیخوڕی سەرەكیی ئیسرائل لە ئێران و لوبنان و عیراق و توركیا و زیاتر لە نۆ وڵاتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكرا بووە.
وتەكانی خەتیب لە كاتێكدا دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل مۆساد لە ساڵی 2018 زیاتر لە 100 هەزار بەڵگەنامەی ئێرانی لە كۆگایەكی نهێنی لە 26 كیۆمەتریی شاری تارانی پایتەخت بۆ وڵاتەكەی گواستەوە و ساڵی رابردو وردەكارییەكانی بردنی ئەو بەڵگەنامە ئەتۆمییانەی ئێرانی بڵاوكردەوە.
مۆساد لەو سەردەمەدا ئاماژەی بەوە كردوە كە سەرجەم بەڵگەنامە و زانیارییە زانستیی و سەربازییەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ساڵی 1999 تا 2003ی ئێرانی لە 32 قاسەدا لە نزیك تاران بردوە كە لە ساڵی 2018 بۆ ئیسرائیلی گواستوەتەوە.
ململانێی ئێران و ئیسرائیل لە روی هەواڵگرییەوە مێژویەكی دورودرێژی هەیە و ئامانجی تاران لە بڵاوكردنەوەی بەڵگەكانی ئیسرائیل تۆڵەكردنەوەی ئەو گورزە هەواڵگریانەیە كە لە لایەن تەلئەبیب بە تایبەت مۆسادەوە بەری كەوتوە بە تایبەت كە دزەپێكردنی زۆربەی بەڵگە و زانیارییە نهێنییەكانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران لە لە لایەن ئیسرائیلەوە بووە.