پێنج ساڵ بەسەر رێككەوتنی ئیبراهیمی تێدەپەڕێت، هەوڵێك بە ئامانجی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی عەرەب _ ئیسرائیل، بەڵام رەوشەكە بەجۆرێك ئاڵۆزە، هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی سەرلەبەری رێككەوتنەكان لەئارادایە.

هێرشەكەی ئەم دواییەی ئیسرائیل بۆ سەر دەوحەی پایتەختی قەتەر، گڕی لە پەیوەندییەكانی وڵاتانی كەنداو و ئیسلامی بەرامبەر ئیسرائیل بەرداوە، لەوچوارچێوەیەشدا هەمووان كەوتوونەتەخۆ بۆ ئەوەی وەڵامێكی بەهێزیان بەرامبەر ئیسرائیل هەبێت.

ماوەی دوو رۆژە لوتكەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی لە دەوحە بەڕێوەدەچێت بەمەبەستی یەكخستنی هەڵوێستیان دژ بە هەرەشەكانی داهاتووی ئیسرائیل.

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا گۆڕانكارییەكی بەرچاوی سیاسی و دیپلۆماسی بەخۆیەوە بینیوە، دیارترینیان ئیمزاكردنی رێكەوتنەكانی ئیبراهیمیە لەنێوان ژمارەیەك وڵاتی عەرەبی و ئیسرائیل لەژێر چاودێری ئەمریكادا.

ئەم ڕێككەوتنە مشتومڕێكی بەرفراوانی لە بازنەی سیاسی و كولتووری و ئایینی بەدوای خۆیاندا هێناوە، لە كاتێكدا هەندێك وەك دەرفەتێك بۆ بەرزكردنەوەی سەقامگیری ئابووری لە ناوچەكەدا سەیری دەكەن، هەندێكی دیكەش بە پێچەوانەی هەڵوێستە مێژووییەكان لەسەر پرسی فەلەستین دەزانن.

لە ساڵی 1948وە ململانێی عەرەب -  ئیسرائیل وەك یەكێك لە دیارترین ئاڵنگارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ماوەتەوە و شێوەی جۆراوجۆری وەرگرتووە، بەڵام ساڵی 2020 وەرچەرخانێكی گرنگ بوو لە مێژووی ئەم ململانێیانەدا، ئەویش ئیمزاكردنی ڕێككەوتنی ئیبراهیمی بوو.

رۆژی 15ی ئەیلولی 2020، بەنێوەندگیریی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، لە كۆشكی سپی رێككەوتنی ئیبراهیمی لەنێوان ئیسرائیل و ئیمارات و بەحرەین ئیمزا كرا.

ئیسرائیل و هەردوو وڵاتی كەنداو رێككەوتنەكەیان بە ئەجێندایەكی ستراتیژی بۆ سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوبرد.

ئەوە لەكاتێكدایە رۆژی 23ی تشرینی یەكەمی 2020 كۆشكی سپی رایگەیاند، سودان و ئیسرائیل ڕێككەوتوون لەسەر ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان.

دواتر و لە 10ی كانونی یەكەمی هەمان ساڵ، ئەمریكا نێوەندگیری رێككەوتنی ئاساییكردنەوەی نێوان مەغریب و ئیسرائیلی كرد.

هەرچەندە هەندێك وڵاتی عەرەبی، وەك میسر لە ساڵی 1978 و ئوردن 1994 پێش ئەم هەنگاوە بە ئیمزاكردنی پەیماننامەی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل رێككەوتنیان كرد، بەڵام رێككەوتنی ئیبراهیمی جیاواز بوو، بەوپێیەی لە ئەنجامی شەڕێك لەگەڵ ئیسرائیل نەهاتە ئاراوە، بەڵكو لە چوارچێوەی تێگەیشتنە سیاسییدا دروستبوو.

ڕێكەوتنەكانی ئیبراهیمی بە ناوی پێغەمبەر ئیبراهیمەوە ناونراوە، كە سێ ئایینی یەكتاپەرستین، واتە جولەكە و مەسیحی و ئیسلام.

نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەكانی ئیسرائیل لە هەریەك لە دەوڵەتانی ئیمزاكراو كرانەوە و گەشتی ڕاستەوخۆ لە نێوان تەلئەبیب و ئەبوزەبی، دوبەی، مەنامە، كازابلانكا و مەراكیش دەستپێكرد.

لەدوای رێككەوتنەكە، خواست لەسەر فێربوونی زمانی عیبری زیادیكرد، چەند خوێندكارێكی ئیماراتی و مەغریبی ناویان تۆمار كرد بۆ خوێندن لە دامەزراوە ئەكادیمییەكان و توێژینەوەكان لە ئیسرائیل.

رێككەوتنەكان زنجیرەیەك ڕێككەوتنی بازرگانی و ڕێككەوتنی هاوكاری ئەمنیشیان لەخۆگرت، وەك بازرگانی نێوان ئیسرائیل و ئیمارات لەساڵی یەكەمی ئاساییبوونەوەكەدا بە بەهای زیاتر لە نیو ملیار دۆلار.

ناوەڕۆكی ئەم رێككەوتنە وەك ئەوەی لە ماڵپەڕی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكادا بڵاوكراوەتەوە، باس لەوە دەكات كە لایەنەكان پابەندبن بە پاراستن و بەرەوپێشبردنی ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرتاسەری جیهان.

بەرزكردنەوەی هەوڵەكان بۆ چەسپاندنی گفتوگۆی نێوان ئایینەكان و كولتوورەكان.
پەرەپێدانی پەیوەندی دۆستانە لە نێوان وڵاتان كە خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئاشتی هەمیشەیی دەكات.

هەوڵدان بۆ چاندنی بەهاكانی لێبوردەیی و ڕێزگرتن لە هەموو تاكێك بەبێ گوێدانە ڕەگەز، ئایین، نەتەوەیی.

پشتگیریكردن لە زانست، هونەر، پزیشكی و بازرگانی وەك ئامرازێك بۆ سودبەخشین بە مرۆڤایەتی.
هەوڵدان بۆ نەهێشتنی توندڕەوی و ململانێ بە مەبەستی دابینكردنی داهاتوویەكی گەش بۆ منداڵانی جیهان.

كاركردن بۆ دیدگایەكی هەمەلایەنەی ئاشتی و ئاسایش و خۆشگوزەرانی.

پێشوازیكردن لەو پێشكەوتنانەی لە دامەزراندنی پەیوەندی دیپلۆماسی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی دراوسێدا بەدەستهاتوون.

ئەمە لەكاتێكدایە، پێشتر وڵاتە عەرەبییەكان دوای ڕاگەیاندنی دامەزراندنی ئیسرائیل لە ساڵی 1948 رەتیانكردەوە دان بە قەوارەی ئیسرائیلدا بنێن.

پلانەكانی بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ لكاندنی بەشێك لە خاكی كەناری رۆژئاوا، پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و عەرەبی بردەوە خاڵی سەرەتا و لەدوای سەرهەڵدانی شەڕی غەززەشەوە، لێكترازانی زیاتر لە پەیوەندییەكانی عەرەب و ئیسرائیل سەریهەڵداوە، بەجۆرێك ئێستا كار لەسەر راگرتنی پەیوەندییە دیپلۆماسیەكانی عەرەب و ئیسرائیل دەكرێت.

بەزاندنی ئاسمانی پۆڵەندا لەلایەن درۆنەكانی روسیاوە كاردانەوەی لێكەوتەوە، وارشۆ هێز رەوانەی سەر سنور دەكات، فەرەنسا فڕۆكە دەنێرێًت و  ترەمپیش دەڵێت، لە رەوشی نێوان ئەوروپا و روسیا ناڕازییە. 

رۆژی چوارشەممە دۆناڵد تەسك سەرۆك وەزیرانی پۆڵەندا ئاشكرایكرد، 19 درۆنی روسیا ئاسمانی وڵاتەكەیان بەزاندووە و سەرجەمیان خراونەتە خوارەوە. 

دوای رووداوەكە حكومەتی پۆڵەندا بە رەسمی داوای لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كرد كۆبونەوەیەك لەسەر بەزاندنی ئاسمانی وڵاتەكەی لەلایەن روسیاوە رێكبخات. 

هاوكات مارچین كیرڤێنسكی وەزیری ناوخۆی پۆڵەندا رایگەیاند، بەهۆی ئەو رووداوە و ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازی هاوبەشی نێوان روسیا و بیلاروسیا، بڕیارندا بە داخستنی سنورەكانیان لەگەڵ بیلاروسیا. 

چێزاری تۆمچیك جێگری وەزیری بەرگریی پۆڵەنداش وتی، دەبێت سوپای پۆڵەندا و هێزەكانی ناتۆ ئامادە بن بۆ وەڵامدانەوەی گونجاو، چونكە پێیانوایە شەڕی ئۆكراین لە سەر سنوری ئەوان دەستیپێكردووە، بۆیە سوپای پۆڵەندا خۆی بۆ ئەم سیناریۆیە ئامادە دەكات. 
لەو چوارچێوەیەشدا پۆڵەندا دەستی بە جوڵاندنی سوپا كرد و زیاتر لە 40 هەزار سەرباز و تانك و زرێپۆرش و كەلوپەلی سەربازی رەوانەی سەر سنور كرد.

لەبەرانبەردا وەزارەتی دەرەوەی بیلاروسیا بڕیاری داخستنی سنورەكانی پۆڵەندای بە ناڕەوا و دژ بە بەرژەوەندییی هەردولا  لە قەڵەم دا. 
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاش رایگەیاند، لەم رەوشەی ئێستای نێوان ئەوروپا و روسیا نا رازییە و رەنگە درۆنەكانی روسیا بە هەڵە ئاسمانی پۆڵەندایان بەزاندبێت. 

جێگری سەرۆك وەزیرانی پۆڵەندا وەڵامی ترەمپی دایەوە و وتە، بەزاندنی ئاسمانی پۆڵەندا بە هەڵە نەبووە و هیواخواز بوون ئەو رووداوە بە هەڵە بوایە، بەڵام بە مەبەست ئەو كارە كراوە.

لە یەكەم كاردانەوەی وڵاتانی ئەوروپاش، ئیمانوێڵ ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا رایگەیاند، بڕیاریانداوە بۆ پاراستنی پۆڵەندا سێ فڕۆكەی جەنگیی جۆری رافال رەوانەی پۆڵەندا بكەن، چونكە پاراستنی كیشوەری ئەوروپا بەلای ئەوانەوە كاری لەپێشینەیە.  

هاوكات حكومەتی ئەڵمانیاش رایگەیاند، كۆمەڵێك رێوشوێنیان گرتووەتەبەر و سوپا و بەرگری ئاسمانی لە حاڵەتی ئامادەباشیدان بۆ بەرپەرچدانەوەی هەڕەشەكانی روسیا. 

مارك روتە سكرتێری گشتی هاوپەیمانی ناتۆ رایگەیاند، كۆبوونەوەیەكی بەپەلە لەگەڵ ئەندامانی هاوپەیمانێتیەكە ئەنجام دەدەن بۆ خۆ ئامادەكردن بۆ وەڵامدانەوەی هەر هەڕەشەیەكی مۆسكۆ. 

بەشێك لە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش داوایان كردووە سزا بەسەر كەرتی وزەی روسیادا بسەپێنرێت بۆ ئەوەی مۆسكۆ پاشەكشە بكات و نەتوانێت هێرش بكاتە سەر یەكێتی ئەوروپا.

سەرلەبەیانی رۆژی 11ی سێپتێمبەری ساڵی 2001 شانەیەکی تیرۆرستی رێکخراوی تیرۆرستی قاعیدە  توانیان چوار فڕۆکەی مەدەنی نەفەرهەڵگر بڕفێنن پاشانیش بەرەو سێ شوێنی جیاواز فڕۆکەکانیان فڕاند، کێبوون ئەو کەسانەی کە فڕۆکەکانیان فڕاند؟ 

بەپێی زانیاریە بڵاوکراوەکانی حکومەتی ئەمریکا سەرجەم ئەندامانی ئەو شانە تیرۆرستیەی قاعیدە لە نەتەوەی عەرەبوون، کە 15 کەسیان خەڵکی شانشینی سعودیەبوون، دوو کەسیان خەڵکی ئیمارات بوون، هەروەها دوو کەسی دیکەیان لوبنانی و مسری بوون.

بەپێی راپۆرتی پڕۆژەی روبەڕووبوونەوەی توندرەوی لە ئەمریکا، یەکێک لەو فڕۆکەوانە راهێنراوەی کە ئەندامێکی ئەو شانە تیرۆرستیەی قاعیدەبووە، ناوی محەمەد عەتا بووە، لە ساڵی 1968 لە ناوچەی کەفەر ئەلشێخ  لە مسر لە دایکبووە و بروانامەی بەکالۆریۆسی لە ئەندازیاری تەلارسازی لە قاهیرە بەدەستهێناوە و لە شاری هامبۆرگی ئەڵمانیا پەیوەندی بە رێکخراوی تیرۆرستی قاعیدەوەکردوە، هەروەها لە مەشقی فڕۆکەوانی لە ئەکادیمیایەکی فڕۆکەوانی لە ویلایەتی فلۆریدای ئەمریکا تەواوکردوە و مۆڵەتی فڕۆکەوانی بەدەستهێناوە، بەپێی زانیاریەکان، کەسایەتیەکی داخراو و توندڕەوی هەبووە.

مەروان ئەلشاهی، یەکێکی دیکە لە فڕۆکەوانە راهێنراوەکەی ئەو شانە تیرۆرستیەی قاعیدە بووە، لە ساڵی 1978 لەناوچەی راس ئەل خەیمە لە وڵاتی ئیمارات لە دایکبووە، خوێندنی سەربازی لە ئەڵمانیا تەواو کردوە و هەرلەوێش چاوی بە محەمەد عەتا کەوتووە لەگەڵیدا ژیاوە، پاشان لە ساڵی 1990 کە بەیعەتی بە ئوسامە بن لادن سەرۆکی رێکخراوی تیرۆرستی قاعیدە داوە، دواتریش لە ویلایەتی فلۆریدا مەشقی فڕۆکەوانی مەدەنی ئەنجامداوە و مۆڵەتی فڕۆکەوانی بەدەستهێناوە ، هەروەها لە رووی کەسیایەتییەوە کەسێکی کۆمەڵایەتی و کراوەبووە.

هانی هەنجوور،سێیەم فڕۆکەوانی راهێنراوی شانە تیرۆرستیەکەی قاعیدە، ساڵی 1972 لە شاری تائیفی شانیشینی سعودیە لەدایکبووە، لە ساڵی 1990 بەشداری مەشقی فڕۆکەوانی لە ولایەتی ئەریزۆنا کردوە و مۆڵەتی فڕۆکەوانی بەدەستهێناوە، پێشتریش لە وڵاتی ئەفغانستیان بەیعەتی بە رێکخراوی تیرۆرستی قاعیدە داوە.

زیاد جەبار، چوارەم فڕۆکەوانی راهێنراوی شانەن تیرۆرستیەکەی قاعیدە، لە ساڵی 1975 لە بەیروتی پایتەختی لوبنان لە خێزانێکی دەوڵەمەند لە دایکبووە، خویندنی ئەندازیاری فڕۆکەوانی لە شاری هامبۆرگی ئەڵمانیا تەواوکردوە، لە وڵاتی ئەفغانستان بەیعەتی بە رێکخراوی تیرۆرستی قاعیدە داوە، دواتر لە ویلایەتی فلۆریدا لە ئەمریکا مەشقی فڕۆکەوانی لە ئەنجامداوە و مۆڵەت فڕۆکەوانی بەدەستهێناوە، کەسایەتیەکی رۆژئاوایی هەبووە و کەسێکی کۆمەڵایەتی بووە و خۆشەویستیشی هەبووە.

ئەو هێرشە تیرۆرستیەی رێکخراوی قاعیدە ، بووە هۆی روخاندنی دوو تاوەری بازرگانی  لە نیویۆرک و  زیانگەیاندن بە باڵەخانەی وەزارەتی جەنگی ئەمریکا ناسراو بە پێنتاگۆن، دوابەدوای ئەو روداوە، ئەمریکا بڕیاریدا جەنگ دژی تیرۆر رابگەیەنێت و لە ساڵی 2001 ئۆپراسیۆنی سەربازی بۆ سەر ئەفغانستان دەستپێکرد ، پاشانیش لە ساڵی 2003 بە هاوکاری هاوپەیمانان هێرشی کردە سەر عیراق وحکومەتی ئەو کاتەی عیراقی روخاند.

بەرەبەیانی 11ـی سێپتەمبەری 2001، 19 ئەندامی سەر بە تۆڕێكی قـ.ـاعیدە، چوار فڕۆكەی نەفەرهەڵگری ئەمریكایان رفاند و دواتر دوو لە فڕۆكەكان خۆیان كێشا بە هەردوو تاوەرەی ناوەندیی بازرگانیی جیهانی لە نیویۆرك، یەكێك لە فڕۆكەكانیش خۆی بە بینای (پێنتاگۆن)دا كێشا و فڕۆكەی چوارەمیش لەویلایەتی پێنسیلڤانیا لەلایەن هێزی ئاسمانی ئەمریكا خرایەخوارەوە، لە ئەنجامی ئەو هێرشانەش، نزیكەی سێ هەزار هاووڵاتی ئەمریکی گیانیان لەدەستدا و هەزاران هاووڵاتی دیەکش برینداربوون.

11ـی سێپتەمبەری 2001، ئەو رۆژەی بووە هۆی سەرهەڵدانی جەنگێکی درێژخایەنی 20 ساڵە و گیانلەدەستدان و برینداربوونی هەزاران کەس و ئاوارەبوونی ملیۆنان کەسی دیکە.

لەسەر لە بەیانی رۆژی 11ی سێپتەمبەری 2001، چوار تیمی سەر بە گرووپی چەکداری قاعیدە کە لە 19 کەس پێکهاتبوون، هەستان بە رفاندن و دەستبەسەرداگرتنی چوار فڕۆکەی نەفەرهەڵگر و لەهێرشێکی خۆکوژیدا بەکاریانهێنا.
دوو لە فڕۆکەکان هەردوو باڵەخانەی ناوەندی بازرگانیی جیهانییان لە شاری نیویۆرکی ئەمریکا کردەئامانج، فڕۆکەی سێیەمیش بینای پنتاگۆن(وەزارەتی بەرگری ئەمریکا)ی لە دەرەوەی واشنتۆن دی سییەوە کردە ئامانج، بەڵام فڕۆکەی چوارەم لەلایەن سەرنشینەکانییەوە هێرشی کرایەسەر لە ناوچەی شەنکسڤیڵێی پەنسڵڤانیا کەوتەخوارەوە و تەواوی سەرنشینەکانیشی گیانیان لەدەستدا.

دوو پارێزگای رۆژهەڵاتی كوردستان نزیكەی هەموو بەرهەمی زێڕ لە ئێران دابین دەكەن و زۆرینەی یەدەگی زێڕی ئەو وڵاتە دەكەوێتە سنوری پارێزگاكانی ورمێ و سنە، مەزەندەش كراوە یەدەگی زێڕی ئێران بگاتە 300 تۆن كە نزیكەی 200 تۆنی دەكەوێتە سنوری دوو پارێزگایەی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە.
بوونی زیاتر لە 12 كانی زێڕ لە دوو پارێزگای رۆژهەڵاتی كوردستان وایكردوە هەموو سەرنجەكان بۆ بەرهەمهێنانی زێر لەسەر رۆژهەڵات بێت بە تایبەت كە پارێزگاكانی ورمێ و سنە بوونەتە پێشەنگی بەرهەمهێنانی زێڕ و بوونەتە پاڵپشتێكی بەهێز بۆ ئابووری ئێران بە گشتی.
سەخاوەت خەیرخاهـ سەرپەرشتیاری فەرمانگەی پیشەسازیی و كانزاكان لە پارێزگای ورمێ رایگەیاند، مۆڵەتی كاركردن بە هەشت كانی زێڕ لە پارێزگاكەدا دراوە كە لانیكەم 54 هەزار تۆن بەردی زێڕی تێدایە  و لە روی بەرهەمهێنانی زیڕیشەوە لە ورمێ‌ ریزبەندنی دووەمدایە لەسەر ئاستی ئێران.
وتیشی، بە دەرهێنانی بەردە زێڕەكان یەدەگی زێڕ لە پارێزگای ورمێ بۆ 140 تۆن بەرز دەبێتەوە، بە وتەی خەیرخاهـ زێڕی ورمێ خواستی زۆری لەسەرە و لە زۆربەی وڵاتانی دروسێ و هاوسنوری پارێزگاكە پێشوازیی گەرم لە زێڕی ورمێ دەكرێت.
هەر لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە پارێزگای سنەش چوار كانی زێڕ هەیە كە زیاتر لە نیوەی هەموو زیڕی ئێرانی تێدا بەرهەم دەهێنرێت و بەرهەمی ساڵانەی زێڕی كانەكانی سنە دەگاتە زیاتر لە پێنج تۆن.
لەگەڵ ئەو چوار كانە زێڕە، چەند ساڵێكە گەڕان بۆ دۆزینەوەی كانی تر لە پارێزگای سنە بە تایبەتی لە شارەكانی سەقز و قوروە و بیجار و كامیاران بەردەوامە، كە ئەوەش دەی سەلمێنێت خاكی كوردستان سەرچاوەیەكی گەورەی زێڕی لەخۆ گرتووە زۆربەی ئەو زێڕەشی دەردەهێنرێت عەیارە 24ە.
لە كۆی داهاتی ئەو كانە زێڕانەی پارێزگای سنە و ورمێ، پشكی خەڵكی ناوچەكە بۆ خزمەتگوزارییەكانی تەندروستی و پەروەردە و خزمەتگوزارییەكانی تر 1٪ە و بە بەردەوامی بەڵێنی ئەوەش دراوە ئەو پشكە زیاد دەكرێت، بەڵام تائێستا نەكراوە.

پلانێكی تری ئەمریكا بۆ راگواستنی دانیشتوانی غەززە لە بەرامبەر پارەدا ئاشكرا دەبێت كە تیایدا وەبەرهێنانی 100 ملیار دۆلاری بە سەرپەرشتی ئەمریكا بۆماوەی 10 ساڵ بۆ دابین دەكرێت بەمەبەستی گۆڕینی بۆ ئەو شوێنەی كە ترەمپ خۆی بە "ریڤێرای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست" وەسفیكردووە.

رۆژنامەی واشنتۆن پۆست بەڵگەنامەیەكی 38 لاپەڕەیی ئاشكراكردووە كە ئیدارەكەی ترەمپدا گفتوگۆی لەسەر دەكات و پلانی دوای جەنگ بۆ غەززە لەخۆدەگرێت.

پلانەكە پێشبینی ئەوە دەكات غەززە لانیكەم بۆماوەی 10 ساڵ لە ژێر كۆنترۆڵی ئەمریكادا بمێنێتەوە بەمەبەستی گۆڕینی بۆئەو شوێنەی كە ترەمپ خۆی بە "ریڤێرای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست" وەسفیكردووە.

ریڤێرا وشەیەكی ئیتاڵییە بە واتای كەنار دێت، ریڤێرای فەرەنسی و ئیتاڵی وەك دوو شریتی كەنار دەریا كە دەكەونە سەر دەریای ناوەڕاست و دوو ناوچەی جوانی سروشت و هاوینەهەواری گەشتیاریی بەناوبانگن.

پلانەكەی ئیدارەی ترەمپ ئۆفەرێك لەخۆدەگرێت بۆ دانیشتووانی غەززە كە خۆبەخشانە زەوییەكانیان بەجێبهێڵن لە بەرامبەر قەرەبووی دارایی، یان بە شێوەیەكی كاتی بگوازرێنەوە بۆ ناوچە داخراو و سەلامەتەكانی ناو كەرتەكە تا ئەو كاتەی ئاوەدانكردنەوە تەواو دەبێت.

پلانەكە باس لەوە دەكات، ئیدارەی ئەمریكا سندوقێكی متمانەپێكراوی بۆ نیشتەجێكردنی دانیشتووانی غەززە لە دەرەوەی فەلەستین و ناوخۆ دادەمەزرێنێت، بەشێوەیەك هەر فەلەستینییەك خاوەنی زەوییە لە غەززە، ناوی لە سندوقەكە تۆمار دەكرێت و دواتر دەتوانرێت بگۆڕدرێتەوە بە شوقەیەك لە یەكێك لە سیتییە پێشكەوتووەكانی شارەكە، بەڵام ئەوانەی بڕیاری بەجێهێشتنی شارەكە دەدەن، پارەیەكی كاشیان بە بڕی پێنج هەزار دۆلار پێدەدرێت، لەگەڵ یارمەتیدانی چوار ساڵ بۆ دابینكردنی كرێی خانوو و ساڵێكی تەواوی خواردنیش.

بەپێی پلانەكە، هەر كەسێك غەززە بەجێبهێڵێت، نزیكەی 23 هەزار دۆلاری لە سندوقەكە بۆ پاشەكەوت دەكرێت.

دەستپێشخەرییەكە ناوی سندوقی دووبارە دروستكردنەوە و خێراكردن و گۆڕانكاری ئابووری غەززەیە كە لەلایەن ئیسرائیلییەوە پەرەی پێدراوە.

هەرچەندە تائێستا پلانەكە بە رەسمی پەسەند نەكراوە، بەڵام پێشبینی دەكرێت وەبەرهێنانێكی 100 ملیار دۆلاری بتوانێت لە ماوەی 10 ساڵدا نزیكەی چوار هێندە داهات لە غەززە بەدەستبهێنێت.

وەزارەتی دارایی هەرێم ئاشكرایكرد، كۆی قەرز و سودە كەڵەكەبووەكانی كۆمپانیای نالیا و چاڤی لەئێستادا گەیشتووەتە نزیكەی 92 ملیار دینار، ئەوەش 76%ی ئەو بڕە پارەیەیە كە عیراق مانگانە داوا دەكات هەرێمی كوردستان وەك داهاتی ناوخۆ رادەستی بكات.

بەڕێوەبەرایەتی گشتی بانكە بازرگانییەكان لە وەزارەتی دارایی هەرێم لە راگەیەنراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، لەسەر داوای وەزارەتی دارایی و ئابوری دەستگیرا بەسەر ژمارەیەك موڵكی كۆمپانیای نالیا و چاڤی و لە زیادكردنێكی ئاشكرادا هەموو ئەو موڵكانە دەفرۆشرێن كە دەستیانبەسەرداگیراوە و ژمارەیان 60 موڵكە.

لە بەشێكی تری راگەیەنراوەكەدا هاتووە، پاڵپشت بە بڕیاری سەرۆكایەتی دادگای پێداچوونەوەی هەرێم و دەستەی شارستانی تێهەڵچوونەوە ژمارە 90ی دەستەی شارستانی تێهەڵچوونەوە، لە 20/10/2021، تایبەت بە یەكلایی كردنەوەی دۆسیەی قەرزەكانی كۆمپانیای نالیا لە بەرژەوەندی وەزارەتی دارایی، بە بڕیاری بەڕێوەبەرایەتی جێبەجێكردنی دووەمی سلێمانی لە 22/9/2024، تایبەت بە دانانی نیشانەی گلدانەوە "حجز" لەسەر كۆی موڵكەكانی هەردوو كۆمپانیای نالیا و چاڤی.

وەزارەتی دارایی هەرێم لە رێگەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی بانكە بازرگانییەكان موڵكە دەستبەسەرداگیراوەكانی كۆمپانیای چاڤی دەفرۆشێت كە ژمارەیان 60 موڵكە و پێكهاتووە لە چەندین پارچە زەوی و هۆتێل و كافتریا و كابینەی گەشتیاریی، كە پێشتر دەستی بەسەرداگیراوە بۆ وەرگرتنەوەی كۆی قەرز و سوودە كەڵەكەبووەكانی كە لەئێستادا گەیشتووەتە 91 ملیار و 760 ملیۆن و 660 هەزار و 350 دینار.

ئەوەش لە كاتێكدایە ئێستا حكومەتی عیراق بەپێی رێككەوتنەكان لەگەڵ وەفدی دانوستانكاری هەرێم، بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكان لەگەڵ بەغداد، داوا دەكات هەرێمی كوردستان مانگانە 120 ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ رادەست بكات، بۆ چارەسەركردنی كێشەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، كۆی قەرزەكانی كۆمپانیای نالیا و چاڤیش، 76%ی ئەو بڕە پارەیەیە كە عیراق لە هەرێمی داوا دەكات، ئەگەر ئەو قەرزانەش بگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی وەزارەتی دارایی هەرێم، دەتوانرێت بەشێكی كێشەكان لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكرێن، بەڵام شاسوار عەبدولواحید لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، قەرزدارە و بە هەوەس نایداتەوە، باجیش نادات و حساب بۆ حكومەتیش ناكات.

وەزارەتی دارایی هەرێم جەختیشیكردووەتەوە، لەسەر داوای بانكی سلێمانی یەك، سەر بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بانكە بازرگانییەكانی وەزارەتی دارایی دوای چەندین جار ئاگاداركردنەوەی كۆمپانیای نالیا بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكان و پابەند نەبوونی، وەزارەتی دارایی بەمافی یاسایی خۆی دەزانێت لە رێگەی زیادكردنی ئاشكراوە هەموو ئەو موڵكانە بفرۆشێت كە نیشانەی گلدانەوە "حجز"یان خراوەتەسەر.

بە چەند رۆژێك پێش جێبەجێكردنی پیلانەكەیان، هەوڵێكی لالەزار بۆ لێدان لە دەباشان و چەند شوێنێكی ئەمنی سلێمانی و تیرۆركردنی بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی ئاشكرا دەبێت.

پیلانەكە كە لەلایەن دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە ئاشكرا كراوە، تیایدا هەریەك لە لاهور جەنگی و پۆڵاد جەنگی و سەلمان ناسراو بە ئەژی ئەمین دایانڕشتووە.

چیرۆكەكە بەم شێوەیەیە، ماوەیەك پێش ئێستا هەریەك لە لاهور جەنگی و ئەژی ئەمین و پۆڵاد جەنگی و رێبوار حامید لە سلێمانی چاویان بە یەك دەكەوێت، تیایدا پیلانی تیرۆركردنی سەرۆكی یەكێتی و پەلاماردانی دەباشان دادەڕێژن، دواتریش پۆڵاد جەنگی بچێتە قەڵاچوالان و وتارێك بخوێنێتەوە.

لەو ماوەیەدا سەلمان چەند كاروانێك چەكی جۆری بی كەیسی و دۆشكە و درۆنی خۆكوژی دەنێرێتە سلێمانی، لەملاشەوە تیمێك بەنهێنی دێنە دەباشان و بە جی پی ئیس/ خاڵە ئەمنی و هەستیارەكان دەستنیشان دەكەن، بۆ جێگیركردنیان لەناو درۆنەكان.

هەر لەو ماوەیەدا سەلمان لە ناوچەی هەورازە نەفتە لە سنوری هەولێر كارگەیەكی دروستكردنی درۆنی خۆكوژ بە هاوكاری چەند پسپۆڕێكی ئۆكراینی دەكاتەوەو مەشق و راهێنان دەسپێدەكەن.

بەشێك لە مەشقەكانیش لە وڵاتی ئۆكراین و ناوچەی هەورازە نەفتە كراوە كە بارەگای سەربازیی ئەژی ئەمینی تێدایە و هەولێر بە كۆیە و ئیدارەی راپەڕینەوە دەبەستێتەوە.

دەستپێكی پیلانەكەش لە سێ شوێنەوە دەبێت كە راستەوخۆ بەرامبەر ماڵی بافڵ جەلال تاڵەبانی و دەباشان دەبێت، بەوتەی تۆمەتباران، ئەوانەی بۆ پیلانەكە راسپێردراون، مەشق و راهێنانیان بە چەكی قەناس و درۆنی بۆمبڕێژكراو و چەكی جۆراو جۆر پێكراوە.

تۆمەتبارەكان جەخت لەوە دەكەنەوە، چەندین چەكدار لە هەولێرەوە رەوانەی لالەزار كرابوون بۆ یارمەتیدانی هێزەكانی لاهور جەنگی لەكاتی هێرشەكەیاندا بۆسەر دەباشان.

وەك ئەوەی تۆمەتبارەكان ئاشكرایدەكەن، سەرەتا دوو قەناص بەدەست لە شوقەیەك بەرامبەر ماڵی مام جەلال جێگیر دەكرێن بۆ چاودێریكردنی بافڵ جەلال تاڵەبانی و تەقەكردن لێی لە هەركاتێكدا كە بینرا كە یەكێكیان رێبوار حامید بووە بەرپرسی هێزی نایاسای دووپشكی لالەزار.

لە شوقەیەكی تریشەوە درۆنی بۆمبیڕیژكراو بۆ لێدان لە دەباشان ئامادە دەكرێت، لە هەولێریشەوە ئەژی ئەمین گەمارۆی ماڵی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم بدات بۆ ئەوەی دەستی نەگاتە هیچ كونسوڵخانەیەك و نوێنەرایەتیەك، تەنانەت تیرۆركردنیشی ئەگەر پێویست بكات.

دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان لە راگەیەندراوێكدا وردەكاری پیلانەكەی خستووەتەڕو و دەڵێت، لە چەند مانگی رابردوودا بە هاوبەشی دەزگا ئەمنییەكانی تر، هەستاون بە ئاراستەكردنی سەرچاوەكانیان بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر زنجیرە پیلانێكی هاوبەش لەلایەن لاهور و ئەژییەوە بۆ دروستكردنی ناسەقامگیری لە سلێمانی

هەروەها دەزگاكە بە پشتبەستن بە بەڵگە و دانپێدانانی تۆمەتبارەكان، دەڵێت، رۆژی 19ی ئەم مانگە كاتێك بافل جەلال تاڵەبانی لەگەڵ سێ كەسی ئەمریكی لەناو ئۆتۆمبێلەكەیاندا لە شەقامی بازنەیی مەلیك مەحمود بەرێگاوە بوون، دوو گومانلێكراو لەوكاتەدا دەستگیركراون و دواتر لە لێكۆڵینەوەكاندا دەركەوت بەشێك بوون لە تیمێكی چاودێری و ئەركیان دەستنیشانكردن و شوێنكەوتنی ئۆتۆمبێلی سەرۆكی یەكێتی بووە بۆ تیرۆركردنی لەلایەن تۆڕێكی فراوانەوە بە سەرپەرشتی راستەوخۆی لاهور جەنگی.

زانیارییەكانی دەزگای ئاسایش دەیسەلمێنێت كە پەیوەندی راستەوخۆی ئەژی ئەمین لێپرسراوای باڵای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم كە لە هەولێر نیشتەجێیە ئاشكرا دەكەن بە دابینكردنی كەلوپەل و  ئامێرەكانی و دەستە و گرووپ و راهێنان و پیلانداڕشتن بۆ تیرۆر كە لە ئێستاشدا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەرچووە.

دەزگای ئاسایش دەڵێت، هەندێك شوێن و جێگا كە دابین كرابوون بۆ پیلانەكە، وەك هەوڵی تیرۆركردنەكە، لە ئێستادا دەستیان بەسەرداگیراوە و بەڵگەی دەستكەوتوو لێیانەوە پشكنینی بۆ دەكرێت و تا ئێستاش لێكۆڵینەوەكان بەردەوامن و چەندین بەڵگەی نوسراو و بینراو و دانپێدانانیش بە نهێنی هێڵراونەتەوە و لە داهاتوودا بە ووردی بڵاودەكرێنەوە.

دەریای سپی ناوەڕاست، گۆڕەپانێكی بێبنی بێسەروشوێنبوون و مەرگی دەیان هەزار كۆچبەر لە دەیەی رابردوودا

ساڵانە هەزار خێزان بە منداڵی تازە لەدایكبوو و شیرەخۆرە و ژنی دووگیان و كەسانی تەمەن هەڵكشاو و گەنجەوە، وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا بەجێدەهێڵن و بە ئومێدی دۆزینەوەی ژیانێكی باشتر خۆیان دەدەنە دەست شەپۆلە یەك لە دوای یەكەكانی دەریای ناوەڕاست. بەشێك لەو خێزانانە لە هەوڵەكانیان سەركەوتوو دەبن، بەڵام هەزارانیان چارەنووسێكی نادیار چاوەڕێیان دەكات.

بەشێكیان دوای چەند رۆژێك تەرمەكانیان لەلایەن  تیمە دەریاییەكانی وڵاتانی سەر دەریای ناوەڕاست دەدۆزرێنەوە و بەشێكی تریشیان بۆ هەمیشە بەبێسەروشوێنی دەمێننەوە یان دەبنە خۆراكی ماسییەكان.

بەگوێرەی داتاكانی (ئەلارم فۆن) كە رێكخراوێكی ناحكومی قازانج نەویستی ئەوروپیە، لە 2024دا نزیكەی هەزار و 300 بەلەمی چووپی بچووك لە هەوڵیاندا بۆ گەیشتن بە ئەوروپا لە دەریای ناوەڕاست دوچاری گرفتی تەكنیكی یان سروشتی بوون و لەناو ئاودا گیریان خواردووە یان ژێرئاو كەتوون، بەوهۆیەشەوە لانی كەم سێ هەزار و 812 كەس مردوون یان دیار نەماون.

بەپێی ئامارەكانی ئاژانسی سنوریی یەكێتی ئەوروپا-فرۆنتێكس، ساڵی رابردوو 240 هەزار حاڵەتی كۆچی نایاسایی بوونی هەبووە كە 25 %یان ئەو كەسانە بوون لە باكوری ئەفریقاوە بە دەریای ناوەڕاستدا پەڕیونەتەوە بۆ ئیتاڵیا و ماڵتا، ڕێكخراوی كۆچی نێودەوڵەتیش دەڵێت ئەو ڕێڕەوە یەكێكە لە كوشندەترین دەروازە دەریاییەكانی جیهان.

ئەو ژمارانەش بەراورد بە ساڵانی پێشوو، لە ئەنجامی هەماهەنگی و كاری هاوبەشی نێوان وڵاتانی ئەوروپا و باكووری ئەفریقا، بەڕێژەی زیاتر لە 33% دابەزیون.

لەو بارەیەوە، جیۆرجیا مێلۆنی سەرۆك وەزیرانی ئیتاڵیا رایگەیاند، كەمكردنەوەی ئاستی كۆچی نایاسایی و پەكخستنی بازرگانیی قاچاخچییەكان تاكە ڕێگەیە بۆ دابەزاندنی رێژەی گیانلەدەستدانی ئەو كۆچبەرانەی كە هەوڵی گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا دەدەن.

سەرەڕای ئەوەی هەوڵەكان بۆ كۆبونەوی نێوان سەرۆكانی روسیا و ئۆكراین نەگەیشتونەتە ئەنجام، بەڵام چوار وڵات پێشبڕكێ دەكەن بۆ ئەوەی ببینە شوێنی كۆبونەوەی ئەو دوو سەرۆكە.

هەرچەندە كرملن خۆی لە گفتوگۆكردن لەسەر وردەكارییەكانی هەر دیدارێكی داهاتووی نێوان ڤلادیمێر پوتن، سەرۆكی روسیا و هاوتا ئۆكراینییەكەی بەدوور گرتووە، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا سورە لەسەر ئەنجامدانی ئەو كۆبوونەوەیە.
چەندین پێشنیار خراوەتەڕوو بۆ شوێنی ئەنجامدانی ئەو كۆبونەوەیە، ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەرەنسا  شاری ژنێفی سویسرای بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوەكە پێشنیازكردوە، هۆكارەكەشی بۆ بێلایەنی  ئەو ولاتە گەراندوەتەوە.
لای خۆشیەوە، ئیگناسیۆ كاسیس وەزیری دەرەوەی سویسرا پشتڕاستی كردەوە كە وڵاتەكەی پارێزبەندی بە سەرۆكی روسیا دەدات، سەرەڕای تۆمەتباركردنی لەبەردەم دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان، بەمەرجێك بەشداری كۆنفرانسی ئاشتی بكات.
شایانی باسە دوایین سەردانی پوتن بۆ ژنێڤ لە 16ی حوزەیرانی 2021 بوو، كاتێك لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەوكاتەی ئەمریكا كۆبووەوە.
كریستیان شتۆكەر راوێژكاری نەمساش شاری ڤییەنای پایتەختی وڵاتەكەی  بۆ ئەنجامدانی ئەو كۆبونەوەیە پێشنیازكرد و رایگەیاند،ئەگەر دانوستانەكە لە ڤیەننا ئەنجام بدرێت، پەیوەندی بە دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكانەوە دەكەن بۆ ئەوەی رێگە بە پوتن بدرێت بەشداری بكات.
ئاژانسی فرانس پرێس لە زاری دوو سەرچاوەی ئاگادار لەو بابەتە، ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە، سەرۆكی روسیا پێشنیازی ئەنجامدانی كۆبوونەوەیەكی دووقۆڵی لەگەڵ هاوتا ئۆكراینیەكەی لە مۆسكۆ كردوە لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ترەمپ،هەر بە پێی زانیاریەكانی ئەو سەرچاوانە، وەڵامی زیلینسكی بە هیچ شێوەیەك ئەرێنی نەبوو، و ڕەتیكردەوە گەشت بۆ مۆسكۆ بكات.

بەرپرسێكی ئەمریكیش باسی لەوەكرد، شاری بۆداپێستی پایتەختی هەنگاریا شوێنێكی گونجاو بۆ لوتكەكە.
سەرچاوەیەكی نزیك لە كۆشكی سپیش رایگەیاند، كۆشكی سپی پلان دادەنێت بۆ كۆبوونەوەی سێ قۆڵی نێوان ترەمپ و پوتن و زیلینسكی لە پایتەختی هەنگاریا وەك هەنگاوی داهاتوو بۆ دانوستاندن بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی سێ ساڵەی ئۆكراین.
سەرۆك وەزیرانی هەنگاریا لە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا هەیە، بەڵام هەنگاریا بژاردەیەكی گونجاو نیە بۆ ئۆكراین، ئەوەش بەهۆی دژایەتیكردنی سەپاندنی سزا بەسەر روسیا لە كاتی شەڕی ئۆكراین، ئەمە جگەلەوەی  پەیوەندییەكانی ئۆكراین و هەنگاریا  گرژی تێدایە، ئەوەش بەهۆی كێشەی كەمینەی هەنگاری لە ئۆكراین  و تۆمەتباركردنی حكومەتی كیێڤ بەپێشێلكردنی مافەكانیان.

زاناکان پێشبینیدەکەن تا ساڵی 2050 لە سەدا 20ـی زەوییە شێدارەکان و روبەرە ئاوییەکان لە جیهان لەناوبچن.

زانایانی زانکۆی تۆمسک لە روسیا مەزەندە دەکەن نزیکەی 20%ـی زەوییە شیدارەکانی جیهان تا ساڵی 2050 نەمێنن، هاوکات زاناکان دەستیان کردووە بە لێکۆڵینەوە بۆ دۆزینەوەی رێگەکانی پاراستن و نۆژەنکردنەوەیان.

زەوییە شێدارەکان زەوی و روبەری ئاوی جیهانن، بەپێی دوایین راپۆرتی رێککەوتننامەی زەوییە شیدارەکان، لە ساڵی 1970ەوە مرۆڤایەتی نزیکەی 22%ـی ئەو ناوچانەی لەدەستداوە، کە یەکسانە بە 400 ملیۆن هێکتار.

جێگەی ئاماژەیە ئەم ئامارانە جێگەی نیگەرانی زانایانن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو رۆڵە سەرەکییەی کە ئەو زەوییانە دەیگێڕن لە سەقامگیرکردنی کەشوهەوا، پاراستنی  زیندەوەران و گژوگیا جۆراوجۆرەکان.

زەوییە شێدارەکان، دەریاچە، روبار و زەلکاوەکان و کۆگاکانی ئاو، هەروەها ناوچە کەنار دەرییاکان دەگرێتەوە، ئەو زەوییانە نزیکەی 6%ـی رووی زەوی دەگرێتەوە بەڵام زیاتر لە 7.5%ـی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی جیهانی بەشدارن.

ئەم سەرچاوانە، ئاوی پاک دابین دەکەن، رێگری لە لافاو دەکات، بۆ کەرتی کشتوکاڵ بەکاردەهێنردرێت، بەڵام بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤەوە بە خێرایی زیاتر لە هەموو ژینگەیەکی دیکەی سروشتی لەناو دەچن.

د.ئیرینا ڤۆڵکۆڤا، مامۆستای یاریدەدەر لە پەیمانگای بایۆلۆجی لە زانکۆی تۆمسک ئاماژە بەوە دەکات کە زەوییە شێدارەکان و روبەرە ئاوییەکان، رۆڵێکی گرنگیان  هەیە لە رێکخستنی کەشوهەوادا، هاوکات توانای کۆکردنەوەی کاربۆنیان هەیە، بۆ هەزاران ساڵ و تاکە شوێنی سروشتین کە بەردەوام کەشوهەوای جیهانی سارد دەکەنەوە.

شارەزایان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پاراستنی زەوییە شیدارەکان و روبەرە ئاوییەکان جگە لەوەی کە پێویستییەکی ژینگەییە، پێویستییەکی ئابوریشە، بە لە ناوچونییان دەبێتە هۆی ناسەقامگیری کەشوهەوا و کەمبوونەوەی یەدەگی ئاوی شیرین و زیادبوونی شەپۆلی لافاوە کارەساتبارەکان.

 بۆیە زانایان داوای هاوکاری نێودەوڵەتی لەم بوارەدا و تێکەڵکردنی داهێنانە زانستییەکان لە بەرنامە و ستراتیژییەکانی پاراستنی ژینگەدا دەکەن بۆ پاراستنی روبەرە ئاوییەکان و زەوییە شێدارەکان.

دۆناڵد ترەمپ كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پوتن بە دڵ بوو كە ئاشتی جیهان و شەڕی ئۆكراین تەوەری سەرەكی بوو، پوتنیش ئارەزووی ئەوەی هەیە شەڕ كۆتایی بێت، زیلینسكیش دەڵێت، بۆ هەمان مەبەست دووشەممە لە ئەمریكا دەببێت و وڵاتانی ئەوروپاش پێشوازی لە هەوڵەكانی ترەمپ دەكەن.

دوای ململانێیەكی زۆری نێوان ئەمریكا و روسیا بە تایبەتیش لەسەر شەڕی ئۆكراین، دواجار دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا لە ویلایەتی ئالاسكا كۆبوونەوە كە سێ‌ سەعاتی خایاند، دوای كۆبوونەوەكەش ترەمپ رایگەیاند، لەگەڵ پوتن لەسەر ناتۆ و ئاسایشی جیهان و شەڕی ئۆكراین گفتوگۆیان كردووە و زۆر نزیكن لە رێككەوتن.

پوتنیش وتی، لەگەڵ ئەمریكا دراوسێیەكی نزیكن و دەیانەوێت كۆتایی بەشەڕ بهێنن، داواشی لە ئۆكراین و وڵاتانی ئەوروپا كرد رێگری بۆ بەدیهێنانی ئاشتی دروست نەكەن.

لە دوای دیدارەكەشیان، ترەمپ ماوەی سەعاتێك قسەی لەگەڵ سەركردەكانی ئەوروپا كردووە لە ناویاندا ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا و ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراین و كییەر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا و جۆرجیا میلۆنی سەرۆك وەزیرانی ئیتاڵیا و فریدریك مێریز راوێژكاری ئەڵمانیا و چەند سەركردەیەكی تر.

ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی ئامادەی هەموو هەوڵێكە بۆ گەیشتن بە ئاشتی و كۆتاییهێنان بە شەڕ، لەو پێناوەشدا رۆژی دووشەممە لە واشنتۆن لەگەڵ ترەمپ كۆدەبێتەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئاگربەست و رێككەوتنی ئاشتی.

ئەنجومەنی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، وڵاتانی ئەوروپا پێشوازی لە هەوڵەكانی ترەمپ دەكەن لەپێناو راگرتنی كوشتنی هاووڵاتیان و شەرەنگێزی روسیا و گەیشتن بە ئاشتی هەمیشەیی.

ڤیكتۆر ئۆربان سەرۆك وەزیرانی هەنگاریاش دەڵێت، چەند ساڵێك بوو دوو وڵاتی خاوەن چەكی ئەتۆم هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكەكەیان دەكرد، بەڵام ئەوە تێپەڕی و ئێستا جیهان سەلامەتترە لە دوای دیداری ترەمپ و پوتن بەراورد بە رابردوو.

ستیڤان دوجاریك وتەبێژی سكرتێری گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش رایگەیاند، پێشوازی لە كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا دەكەن و هیوادارن هەنگاو بنرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی ئۆكراین و بەدیهێنانی ئاشتی.
دۆڤیل ساكالینی وەزیری بەرگری لیتوانیاش پوتنی بە تاوانبار وەسفكرد و تۆمەتباریشی كرد بە بڵاوكردنەوەی چەواشەكاری، پێشبینیشیكرد ئەوروپا و ئۆكراین بەشداری دانوستانی داهاتوو نەكەن.

وەزیری دەرەوەی چیكیش رایگەیاند، پوتن ئۆكراینی بە سەرەتای ئاڵۆزییەكان تۆمەتبار كردووە، بەڵام كێشە سەرەكییەكە روسیایە كە نایەوێت ئۆكراین بە ئازادی بژی.

فرێدریك میرتز راوێژكاری ئەڵمانیاش هۆشداری داوەتە تیمی حكومەت تەنها چاودێری رەوشەكە بكەن و بە وریاییەوە مامەڵە بكەن.

باراك راڤید رۆژنامەنوس پێگەی ئەكسیۆس دەڵێت، ترەمپ بە وڵاتانی ناتۆ و زیلینسكی وتووە، پوتن ئاگربەستی ناوێت و پێی باشە رێككەتنێكی گشتگیر بكرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕەكە و رێككەوتنێكی ئاشتی خێرای پێ باشترە لە ئاگربەست.

رۆیتەرز لە راپۆرتێکدا رایگەیاند، "سەرکردایەتی ئێران لەئێستادا مەیلی بەرەو دانوستانی ئەتۆمی هەیە لەگەڵ رۆژئاوا، چونکە تێچووی روبەڕوبونەوەی سەربازیی بینیوە".

ئاژانسی هەواڵیی رۆیتەرز ئاماژەی بەوەشکردووە، "خامنەیی گەیشتووەتە کۆدەنگییەکی ناوخۆیی بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەکان، چونکە بۆ مانەوەی ئێران پێویستە".

راپۆرتەکە رونیشی کردووەتەوە، "بەرپرسانی ئێران پێیان وایە دانوستان لەگەڵ ئەمریکا تاکە رێگایە بۆ دوورکەوتنەوە لە پەرەسەندنی زیاتر و مەترسی وجودیی".

ئەم گۆڕانکارییەی ئێران، هەوڵێکە بۆ هەڵهاتن بۆ پێشەوە لە رێگەی مێزی دانوستانەوە نەک گۆڕەپانی روبەڕوبونەوە، بەو پێیەی شەڕەکە تاڕادەیەک لاوازی ژێرخانی بەرگری ئێرانی بۆ ئیسرائیل و ئەمریکا ئاشکرا کرد.

شکستی سەربازی و رێگریکردن

هێرشە ئاسمانییە وردەکان و بۆمبی دزەپێکەر، بەشە گرنگەکانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی تارانی لەناوبرد، لەنێویاندا بنکە ئەتۆمییەکانی وەک نەتەنز و فۆردۆ.

رۆیتەرز دەڵێت، "پەیامەکە روون بوو، هەر پەرەسەندنێکی زیاتر دەتوانێت ژێرخانی دەوڵەت و خودی ناوەندەکانی بڕیاردان بکاتە ئامانج"، لەم چوارچێوەیەدا پێدەچێت دانوستان دەرفەتێک بێت بۆ دوورکەوتنەوە لە شەڕێکی وجودی.

فشاری ئابوری و توڕەیی شەقام

رۆیتەرز: "سزاکانی ئەمریکا بەردەوامن بۆ خنکاندنی ئابوری ئێران"، هاوکات هەڵاوسان و بێکاری و توڕەیی گشتی ئاگرەکە خۆشتر دەکەن، دروشمەکانی وەک "مەرگ  بۆ فەلەستین" لە بەشێک لە ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆی ئێراندا، گۆڕانکاری لە هەستی خەڵک دژی ئەو سیاسەتانە ئاشکرا دەکەن، کە پاڵپشتی هاوپەیمانە ناوچەییەکان دەکەن لەسەر حیسابی سیاسەتی ناوخۆ.

کرانەوە بەڕووی دانوستانەکاندا دەتوانێت یارمەتی ئابووری بدات و گرژییەکان کەم بکاتەوە و تاڕادەیەک کۆنترۆڵی رەوشەکە بکاتەوە.

بەپێی بازنەکانی بڕیاردانی تاران، دانوستان بژاردەیەکی سیاسی نییە، بەڵکو پێویستییەکە بۆ مانەوە، بەو پێیەی دوای جەنگ  زانایانی ئەتۆمی گواسترانەوە بۆ شوێنە نهێنییەکان و ئاسایشی دامەزراوە ستراتیژییەکان، دووبارە پێداچوونەوەیان بۆ کرایەوە.

هاوسەنگی هەرێمەکان لە گۆڕاندان

ئاگربەست و گفتوگۆکان لەگەڵ واشنتۆن، کات دەگەڕێنێتەوە بۆ تاران بەمەبەستی دووبارە بنیاتنانەوەی تواناکان و کۆنتڕۆڵکردنی کاریگەرییەکانی ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆی وڵات.

ئەو گورزەی بەر حەماس کەوتووە، توانای تاران بۆ سەپاندنی مەرجەکانی لە رێگەی بریکارەوە لە غەززە کەمدەکاتەوە، هەربۆیە لێرەدا دیپلۆماسییەت پێدەچێت ببێتە ئامڕازێک بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی لەدەستچوون.

بە بۆچوونی چاودێران، "خامنەیی عەقیدەی خۆی ناگۆڕێت، بەڵکو ئامرازەکانی خۆی دەگۆڕێت"، شەڕەکە دەریخستووە، بەردەوامبوون لەسەر رێگای روبەڕوبونەوەی راستەوخۆ بە واتای مەترسی داڕمانی ناوخۆیی یان شکستێکی چەقبەستوویی دێت.

بەڵام وەک هەموو خولەکانی پێشووی دانوستانەکان، تاران هەوڵ دەدات کەمترین بەخشین بدات بۆ ئەوەی زۆرترینی دەست بکەوێت، ئەمە یارییەکی مەترسیدارە، بەتایبەت ئەگەر واشنتۆن و تەلئەبیب بڕیار بدەن کە "کاتی گرێبەستەکان تێپەڕیوە".

بڕیارە رۆژی هەینی، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا و ڤلادیمیر پوتن، هاوتا روسییەکەی، لە شاری ئانکۆرەیج لە ویلایەتی ئالاسکا کۆببنەوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر چۆنیەتی کۆتاییهێنان بە جەنگی ئۆکراین. شوێنی کۆبوونەوەکە بنکەی سەربازیی هاوبەشی "ئێلمێندۆرف-ڕیچاردسن"ە، کە دامەزراوەیەکی سەربازیی ستراتیژییە. هەڵبژاردنی ئەم لوتکەیە چەندین رەهەندی مێژوویی، جوگرافی و ئەمنی لەخۆدەگرێت.

تایبەتمەندییەکانی بنکەی ئێلمێندۆرف-ڕیچاردسن چین؟

ئەم بنکەیە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی شەڕی سارد دەگەڕێتەوە، گەورەترین بنکەی سەربازیی ئەلاسکایە و رووبەرەکەی 64.000هێکتارە. بەهۆی پێگە جوگرافییەکەیەوە، بە پێگەیەکی سەرەکیی ئەمریکا بۆ ئامادەباشی سەربازی لە ناوچەی جەمسەری باکوور دادەنرێت.

بنکەکە لە ساڵی 1940دروست کراوە و لە سەردەمی شەڕی سارددا، وەک ناوەندێکی گرنگی بەرگریی ئاسمانی و فەرماندەیی بۆ رووبەرووبوونەوەی هەڕەشەکانی یەکێتیی سۆڤیەت کاری کردووە. لە ساڵی 1957 گەیشتە لوتکەی توانای خۆی کاتێک 200 فڕۆکەی جەنگی و چەندین سیستەمی راداری پێشکەوتووی لەخۆگرتبوو، بەهۆیەوە نازناوی "سەقفی پارێزەری ئەمریکای باکوور" (Top Cover for North America)ی وەرگرت.

کاتێک ترەمپ لە ساڵی 2019 سەردانی بنکەکەی کرد، وتی سەربازانی ئەوێ "لە دوا سنووری وڵاتەکەمان وەک یەکەم هێڵی بەرگریی ئەمریکا خزمەت دەکەن." زیاتر لە30،000 کەس لەم بنکەیەدا دەژین، کە دەکاتە نزیکەی %10ی دانیشتووانی شاری ئانکۆرەیج. ئەمڕۆش بەهۆی پێگە ستراتیژییەکەی و ئاسانکارییەکانی مەشق و راهێنانەوە، بنکەکە بەردەوامە لە گەشەکردن.

بۆچی کۆبوونەوەکە لە ئەلاسکا ئەنجام دەدرێت؟

هەڵبژاردنی ئەلاسکا بۆ ئەم کۆبوونەوەیە چەند هۆکارێکی هەیە:

• رەهەندی مێژوویی: ئەمریکا لە ساڵی 1867ویلایەتی ئەلاسکای لە روسیای قەیسەری کڕی، ئەمەش رەهەندێکی مێژوویی بە کۆبوونەوەکە دەبەخشێت.

• نزیکیی جوگرافی: یوری ئوشاکۆڤ، یاریدەدەری سەرۆکی روسیا، ئاماژەی بەوە کردووە کە هەردوو وڵات دراوسێن و تەنها گەرووی بێرینگ لێکیان جیا دەکاتەوە. وتیشی: "زۆر لۆژیکییە کە وەفدەکەمان بەسەر گەرووی بێرینگدا بفڕێت و لوتکەیەکی وا گرنگ لە ئەلاسکا بەڕێوەبچێت."

• هۆکاری لۆجستی و ئەمنی: بەرپرسانی کۆشکی سپی رایانگەیاندووە کە بنکەکە مەرجە ئەمنییە توندەکانی بۆ میوانداریکردنی دوو سەرکردەی جیهانی تێدایە. هەروەها، لەبەر ئەوەی وەرزی گەشتیارییە و کۆبوونەوەکە بەپەلە رێکخراوە، بژاردەی دیکەی گونجاو کەم بوون.

شیکاریی کۆبوونەوەکە و ئامانجەکان

ئەم کۆبوونەوەیە لە کاتێکدایە کە دۆناڵد ترەمپ، وەک بەڵێنێکی هەڵبژاردن، گوشارێکی زۆری خستووەتە سەر لایەنەکان بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ، هەرچەندە تا ئێستا سەرکەوتنی بەدەست نەهێناوە. ئەو پێشتر وتبووی دەتوانێت لە ماوەی 24 کاتژمێردا جەنگەکان بووەستێنێت.

ترەمپ کۆبوونەوەکە وەک "کۆبوونەوەیەکی تێگەیشتن" وەسف دەکات کە ئامانج لێی هاندانی پوتنە بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ. لە بەرامبەردا، کۆشکی سپی هەوڵیداوە چاوەڕوانییەکان کەم بکاتەوە و رایگەیاندووە "ئەمە بۆ سەرۆک پرۆسەیەکی گوێگرتنە."

چاوەڕوان ناکرێت ڤلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراین ئامادە بێت، بەڵام ترەمپ وتوویەتی یەکەم کەس دەبێت کە دوای کۆبوونەوەکە پەیوەندی پێوە دەکات. زێلێنسکی جەختی کردووەتەوە کە هەر رێککەوتنێک بەبێ ئامادەبوونی ئۆکرانیا "بڕیارێکی مردوو" دەبێت. 

هەردوو لایەنی روسیا و ئۆکراین خواستی ناکۆکیان هەیە. ئۆکراین سوورە لەسەر گەڕانەوەی تەواوی خاکەکەی، لە کاتێکدا پوتن لە داواکارییەکانی بۆ خاک و بێلایەنیی ئۆکراین پاشگەز نەبووەتەوە.

بەپێی زانیارییەکانی سی بی ئێس نیوز، ئیدارەی ترەمپ کار لەسەر رێککەوتنێک دەکات کە رێگە بە روسیا دەدات کریمیا و هەرێمی دۆنباس بهێڵێتەوە، لە بەرامبەردا لە ناوچەکانی خێرسۆن و زاپۆریژیا بکشێتەوە. ئەمە ئەو خاڵە شیکارییە هەستیارەیە کە چارەنووسی دانوستانەکان دیاری دەکات.

رۆژنامە جیهانییەکان ئاشرایانکردووە، مێلانیای هاوسەری ترەمپ کاریگەری لەسەر هەوڵوێستی سەرۆکی ئەمریکا هەیە، بە تایبەت سەبارەت بە پرسی غەززە و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڤلادیمێر پوتن سەرۆکی روسیا.

رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی بڵاویکردوەتەوە، لێپرسراوانی بەریتانیا پێیان وایە مێلانیا ترەمپ لە پشت گۆڕانی هەڵوێستی سەرۆکی ئەمریکاوەیە سەبارەت رەوشی غەززە، دوای ئەوەی رایگەیاند، کە فەلەستینییەکان لە غەززە لە برسێتیدان.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، کاریگەری مێلانیا لەسەر ترەمپ پێویستی بە هەڵسەنگاندنێکی گشتگیر هەیە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی خانمی یەکەمی ئەمریکایە، بە دەگمەنیش لەبەردەم خەڵک یان لە کۆشکی سپی دەردەکەوێت و زۆربەی کاتەکانی لەگەڵ کوڕەکەی لە نیویۆرک بەسەر دەبات.

رۆژنامەوە ئاماژەی بەوەشکردووە، ترەمپ هاوسەرەکەی بە "باشترین کەس بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕا" وەسفکردووە، لە خولی دووهەمیشیدا، مێلانیا زیاتر کاریگەری لەسەر بیرکردنەوە و هەڵوێستەکانی هەبووە.

جێگەی ئاماژەیە، ترەمپ ستایشی مێلانیای کردووە، کە وای لێکردووە بیر لە هەڵوێستی خۆی بکاتەوە لەسەر پوتن سەبارەت بە کۆتاییهێنان بە شەڕی ئۆکراین و رایگەیاندووە "دەچمە ماڵەوە و بە خانمی یەکەم دەڵێم ئەمڕۆ لەگەڵ ڤلادیمێر قسەم کرد، گفتوگۆیەکی نایابمان کرد". ئەو دەڵێت، 'بەڕاستی؟ شارێکی دیکە تازە بۆردومان کراوە.

لە ماوەکانی رابردوودا، کاتێک پرسیار لە ترەمپ کرا کە ئایا مێلانیا کاریگەری لەسەر بیرکردنەوە و بڕیارەکانی هەبووە، سەرۆکی ئەمریکا وتویەتی: مێلانیا زۆر زیرەکە، زۆر بێلایەنە، دەیەوێت خەڵک لە مردن رزگار بکات و توندوتیژی کۆتایی پێبهێنێت.

هاوکات مێلانیا ترەمپ لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ماڵپەڕی فۆکس ئەند فرێندز رایگەیاندووە: "رەنگە هەندێک کەس من تەنها بە هاوسەری سەرۆکی ئەمریکا  بزانن، بەڵام کەسێکی سەربەخۆم و بیرۆکەی خۆمم هەیە، بۆچوونی خۆمم هەیە، هەمیشە لەگەڵ ئەوەدا نیم کە هاوسەرەکەم چی دەڵێت یان دەیکات، ئەگەر کارێکی باش بێت یاخود نا"

هاوسەرەکەی ترەمپ وتشییەتی، "من ئامۆژگاری هاوسەرەکەم دەکەم، هەندێکجار گوێ دەگرێت و هەندێکجاریش نایگرێت، ئەوەش شتێکی باشە".

ئەمەش لە کاتێکدایە، لە چەند رۆژی رابردوودا دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا، هەڵوێستەکانی سەبارەت بە رەوشی غەززە گۆڕا و دانی بە برسێتیی لەو کەرتەدا ناو داوایکرد بە زووترین کات هاوکارییە مرۆییەکان بگەیەندرێتە خەڵکەکەی، دوا بەدوای ئەوەش هەڵوێستەکانی ترەمپ سەبارەت بە شەڕی ئۆکراین گۆڕاو و چەند جارێک جەختی کردووە دەبێت کۆتایی بەو جەنگە بهێندرێت.

ئاگر کوژێنەرەوەکانی فەرەنسا خەریکی کوژاندنەوەی ئاگرێکن کە بۆ 80 ساڵ دەچێت ئاگرێکی گەورەی هاوشێوە رووی نەداوە.

ئاگرەکە لەرۆژی سێشەممەوە کەوتووەتەوە و ماوەی سێ رۆژە بەردەوامە لە نزیک سنووری ئیسپانیا و نزیکەی 100 کیلۆمەتر لە دووری دەریای ناوەڕاستەوە لە دارستانەکانی ئود سەریهەڵداوە و تا ئەمڕۆش کۆنترۆڵنەکراوە، رووبەرێکی یەکجار زۆر سوتاوە، ئەو رووبەرە زۆرەش یەکسانە بە هێندە و نیوی رووبەری پایتەختی وڵاتەکە.

هۆکاری ئاگرکەوتنەوەکە تا ئێستا ئاشکرانەکراوە، بەڵام لێکۆڵەران لە باوەڕەدان بە هۆی وشکەساڵی چەند ساڵە و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرماوە بێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی زۆرینەی ئاگرکەوتنەوەکانی فەرەنسا لە دارستانەکاندا بەهۆی کردەی مرۆڤەوە روودەدان، ناتوانن لە هۆکارەکەی دڵنیاببنەوە.

بەهۆی ئاگرەکەوە کەسێک گیانی لەدەستداوە، سێ کەسیش بێسەروشوێنن. باری تەندروستی دوو کەسی تریش ناجێگیرە کە یەکێکیان ئاگرکوژێنەوەیە، ئەمە جگەلە لەوەی دەیان ماڵ وێران بوون، خەڵکێکی زۆریش بۆ سەلامەتی خۆیان ماڵەکانیان  چۆڵکردووە.

بەپێی ئاماری خزمەتگوزاری گۆڕانی کەشوهەوای کۆپەرنیکۆسی یەکێتی ئەوروپا، ئەوروپا دوو هێندە خێراتر لە جیهان گەرمبوونی زەوی کاریلێدەکات و ئەگەری ئاگرکەوتنەوەی هاوشێوە بەبەراورد بە ساڵانی داهاتوو لە زیادبووندایە.

کەشناسی فەرەنساش هۆشداریدا لەبارەی شەپۆلێکی گەرمای تر کە لە ڕۆژی هەینی دەستپێدەکات، بەتایبەتی لە ناوچەکانی دیکەی باشوری فەرەنسا. رەنگە بارودۆخی گەرم و وشک چەند رۆژێک بخایەنێت و دەتوانێت ئاگرەکە بەهێزتر بکات.

ئەم ئاگرکەوتنەوەیە بەهێزترین ئاگرکەوتنەوەیە لە مێژووی فەرەنسا لە دوای ئاگرکەوتنەوەکەی ساڵی 1949ەوە، هەروەها مەترسی پەرەسەندنی رووداوە توندەکانی کەشوهەوا کە پەیوەندییان بە گەرمبوونی زەوییەوە هەیە دەردەخات. تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە و هەلیکۆپتەر و تیمەکانی فریاگوزاری شەو و رۆژ بەردەوامن لە کاردان بۆ رزگارکردنی ژیان و ماڵ و سروشت لە لەناوچوونی زیاتر.