سەرەڕای ئەوەی هەوڵەكان بۆ كۆبونەوی نێوان سەرۆكانی روسیا و ئۆكراین نەگەیشتونەتە ئەنجام، بەڵام چوار وڵات پێشبڕكێ دەكەن بۆ ئەوەی ببینە شوێنی كۆبونەوەی ئەو دوو سەرۆكە.

هەرچەندە كرملن خۆی لە گفتوگۆكردن لەسەر وردەكارییەكانی هەر دیدارێكی داهاتووی نێوان ڤلادیمێر پوتن، سەرۆكی روسیا و هاوتا ئۆكراینییەكەی بەدوور گرتووە، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا سورە لەسەر ئەنجامدانی ئەو كۆبوونەوەیە.
چەندین پێشنیار خراوەتەڕوو بۆ شوێنی ئەنجامدانی ئەو كۆبونەوەیە، ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەرەنسا  شاری ژنێفی سویسرای بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوەكە پێشنیازكردوە، هۆكارەكەشی بۆ بێلایەنی  ئەو ولاتە گەراندوەتەوە.
لای خۆشیەوە، ئیگناسیۆ كاسیس وەزیری دەرەوەی سویسرا پشتڕاستی كردەوە كە وڵاتەكەی پارێزبەندی بە سەرۆكی روسیا دەدات، سەرەڕای تۆمەتباركردنی لەبەردەم دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان، بەمەرجێك بەشداری كۆنفرانسی ئاشتی بكات.
شایانی باسە دوایین سەردانی پوتن بۆ ژنێڤ لە 16ی حوزەیرانی 2021 بوو، كاتێك لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەوكاتەی ئەمریكا كۆبووەوە.
كریستیان شتۆكەر راوێژكاری نەمساش شاری ڤییەنای پایتەختی وڵاتەكەی  بۆ ئەنجامدانی ئەو كۆبونەوەیە پێشنیازكرد و رایگەیاند،ئەگەر دانوستانەكە لە ڤیەننا ئەنجام بدرێت، پەیوەندی بە دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكانەوە دەكەن بۆ ئەوەی رێگە بە پوتن بدرێت بەشداری بكات.
ئاژانسی فرانس پرێس لە زاری دوو سەرچاوەی ئاگادار لەو بابەتە، ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە، سەرۆكی روسیا پێشنیازی ئەنجامدانی كۆبوونەوەیەكی دووقۆڵی لەگەڵ هاوتا ئۆكراینیەكەی لە مۆسكۆ كردوە لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ترەمپ،هەر بە پێی زانیاریەكانی ئەو سەرچاوانە، وەڵامی زیلینسكی بە هیچ شێوەیەك ئەرێنی نەبوو، و ڕەتیكردەوە گەشت بۆ مۆسكۆ بكات.

بەرپرسێكی ئەمریكیش باسی لەوەكرد، شاری بۆداپێستی پایتەختی هەنگاریا شوێنێكی گونجاو بۆ لوتكەكە.
سەرچاوەیەكی نزیك لە كۆشكی سپیش رایگەیاند، كۆشكی سپی پلان دادەنێت بۆ كۆبوونەوەی سێ قۆڵی نێوان ترەمپ و پوتن و زیلینسكی لە پایتەختی هەنگاریا وەك هەنگاوی داهاتوو بۆ دانوستاندن بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی سێ ساڵەی ئۆكراین.
سەرۆك وەزیرانی هەنگاریا لە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا هەیە، بەڵام هەنگاریا بژاردەیەكی گونجاو نیە بۆ ئۆكراین، ئەوەش بەهۆی دژایەتیكردنی سەپاندنی سزا بەسەر روسیا لە كاتی شەڕی ئۆكراین، ئەمە جگەلەوەی  پەیوەندییەكانی ئۆكراین و هەنگاریا  گرژی تێدایە، ئەوەش بەهۆی كێشەی كەمینەی هەنگاری لە ئۆكراین  و تۆمەتباركردنی حكومەتی كیێڤ بەپێشێلكردنی مافەكانیان.

زاناکان پێشبینیدەکەن تا ساڵی 2050 لە سەدا 20ـی زەوییە شێدارەکان و روبەرە ئاوییەکان لە جیهان لەناوبچن.

زانایانی زانکۆی تۆمسک لە روسیا مەزەندە دەکەن نزیکەی 20%ـی زەوییە شیدارەکانی جیهان تا ساڵی 2050 نەمێنن، هاوکات زاناکان دەستیان کردووە بە لێکۆڵینەوە بۆ دۆزینەوەی رێگەکانی پاراستن و نۆژەنکردنەوەیان.

زەوییە شێدارەکان زەوی و روبەری ئاوی جیهانن، بەپێی دوایین راپۆرتی رێککەوتننامەی زەوییە شیدارەکان، لە ساڵی 1970ەوە مرۆڤایەتی نزیکەی 22%ـی ئەو ناوچانەی لەدەستداوە، کە یەکسانە بە 400 ملیۆن هێکتار.

جێگەی ئاماژەیە ئەم ئامارانە جێگەی نیگەرانی زانایانن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو رۆڵە سەرەکییەی کە ئەو زەوییانە دەیگێڕن لە سەقامگیرکردنی کەشوهەوا، پاراستنی  زیندەوەران و گژوگیا جۆراوجۆرەکان.

زەوییە شێدارەکان، دەریاچە، روبار و زەلکاوەکان و کۆگاکانی ئاو، هەروەها ناوچە کەنار دەرییاکان دەگرێتەوە، ئەو زەوییانە نزیکەی 6%ـی رووی زەوی دەگرێتەوە بەڵام زیاتر لە 7.5%ـی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی جیهانی بەشدارن.

ئەم سەرچاوانە، ئاوی پاک دابین دەکەن، رێگری لە لافاو دەکات، بۆ کەرتی کشتوکاڵ بەکاردەهێنردرێت، بەڵام بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤەوە بە خێرایی زیاتر لە هەموو ژینگەیەکی دیکەی سروشتی لەناو دەچن.

د.ئیرینا ڤۆڵکۆڤا، مامۆستای یاریدەدەر لە پەیمانگای بایۆلۆجی لە زانکۆی تۆمسک ئاماژە بەوە دەکات کە زەوییە شێدارەکان و روبەرە ئاوییەکان، رۆڵێکی گرنگیان  هەیە لە رێکخستنی کەشوهەوادا، هاوکات توانای کۆکردنەوەی کاربۆنیان هەیە، بۆ هەزاران ساڵ و تاکە شوێنی سروشتین کە بەردەوام کەشوهەوای جیهانی سارد دەکەنەوە.

شارەزایان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پاراستنی زەوییە شیدارەکان و روبەرە ئاوییەکان جگە لەوەی کە پێویستییەکی ژینگەییە، پێویستییەکی ئابوریشە، بە لە ناوچونییان دەبێتە هۆی ناسەقامگیری کەشوهەوا و کەمبوونەوەی یەدەگی ئاوی شیرین و زیادبوونی شەپۆلی لافاوە کارەساتبارەکان.

 بۆیە زانایان داوای هاوکاری نێودەوڵەتی لەم بوارەدا و تێکەڵکردنی داهێنانە زانستییەکان لە بەرنامە و ستراتیژییەکانی پاراستنی ژینگەدا دەکەن بۆ پاراستنی روبەرە ئاوییەکان و زەوییە شێدارەکان.

دۆناڵد ترەمپ كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پوتن بە دڵ بوو كە ئاشتی جیهان و شەڕی ئۆكراین تەوەری سەرەكی بوو، پوتنیش ئارەزووی ئەوەی هەیە شەڕ كۆتایی بێت، زیلینسكیش دەڵێت، بۆ هەمان مەبەست دووشەممە لە ئەمریكا دەببێت و وڵاتانی ئەوروپاش پێشوازی لە هەوڵەكانی ترەمپ دەكەن.

دوای ململانێیەكی زۆری نێوان ئەمریكا و روسیا بە تایبەتیش لەسەر شەڕی ئۆكراین، دواجار دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا لە ویلایەتی ئالاسكا كۆبوونەوە كە سێ‌ سەعاتی خایاند، دوای كۆبوونەوەكەش ترەمپ رایگەیاند، لەگەڵ پوتن لەسەر ناتۆ و ئاسایشی جیهان و شەڕی ئۆكراین گفتوگۆیان كردووە و زۆر نزیكن لە رێككەوتن.

پوتنیش وتی، لەگەڵ ئەمریكا دراوسێیەكی نزیكن و دەیانەوێت كۆتایی بەشەڕ بهێنن، داواشی لە ئۆكراین و وڵاتانی ئەوروپا كرد رێگری بۆ بەدیهێنانی ئاشتی دروست نەكەن.

لە دوای دیدارەكەشیان، ترەمپ ماوەی سەعاتێك قسەی لەگەڵ سەركردەكانی ئەوروپا كردووە لە ناویاندا ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا و ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراین و كییەر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا و جۆرجیا میلۆنی سەرۆك وەزیرانی ئیتاڵیا و فریدریك مێریز راوێژكاری ئەڵمانیا و چەند سەركردەیەكی تر.

ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی ئامادەی هەموو هەوڵێكە بۆ گەیشتن بە ئاشتی و كۆتاییهێنان بە شەڕ، لەو پێناوەشدا رۆژی دووشەممە لە واشنتۆن لەگەڵ ترەمپ كۆدەبێتەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئاگربەست و رێككەوتنی ئاشتی.

ئەنجومەنی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، وڵاتانی ئەوروپا پێشوازی لە هەوڵەكانی ترەمپ دەكەن لەپێناو راگرتنی كوشتنی هاووڵاتیان و شەرەنگێزی روسیا و گەیشتن بە ئاشتی هەمیشەیی.

ڤیكتۆر ئۆربان سەرۆك وەزیرانی هەنگاریاش دەڵێت، چەند ساڵێك بوو دوو وڵاتی خاوەن چەكی ئەتۆم هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكەكەیان دەكرد، بەڵام ئەوە تێپەڕی و ئێستا جیهان سەلامەتترە لە دوای دیداری ترەمپ و پوتن بەراورد بە رابردوو.

ستیڤان دوجاریك وتەبێژی سكرتێری گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش رایگەیاند، پێشوازی لە كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا دەكەن و هیوادارن هەنگاو بنرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی ئۆكراین و بەدیهێنانی ئاشتی.
دۆڤیل ساكالینی وەزیری بەرگری لیتوانیاش پوتنی بە تاوانبار وەسفكرد و تۆمەتباریشی كرد بە بڵاوكردنەوەی چەواشەكاری، پێشبینیشیكرد ئەوروپا و ئۆكراین بەشداری دانوستانی داهاتوو نەكەن.

وەزیری دەرەوەی چیكیش رایگەیاند، پوتن ئۆكراینی بە سەرەتای ئاڵۆزییەكان تۆمەتبار كردووە، بەڵام كێشە سەرەكییەكە روسیایە كە نایەوێت ئۆكراین بە ئازادی بژی.

فرێدریك میرتز راوێژكاری ئەڵمانیاش هۆشداری داوەتە تیمی حكومەت تەنها چاودێری رەوشەكە بكەن و بە وریاییەوە مامەڵە بكەن.

باراك راڤید رۆژنامەنوس پێگەی ئەكسیۆس دەڵێت، ترەمپ بە وڵاتانی ناتۆ و زیلینسكی وتووە، پوتن ئاگربەستی ناوێت و پێی باشە رێككەتنێكی گشتگیر بكرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕەكە و رێككەوتنێكی ئاشتی خێرای پێ باشترە لە ئاگربەست.

رۆیتەرز لە راپۆرتێکدا رایگەیاند، "سەرکردایەتی ئێران لەئێستادا مەیلی بەرەو دانوستانی ئەتۆمی هەیە لەگەڵ رۆژئاوا، چونکە تێچووی روبەڕوبونەوەی سەربازیی بینیوە".

ئاژانسی هەواڵیی رۆیتەرز ئاماژەی بەوەشکردووە، "خامنەیی گەیشتووەتە کۆدەنگییەکی ناوخۆیی بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەکان، چونکە بۆ مانەوەی ئێران پێویستە".

راپۆرتەکە رونیشی کردووەتەوە، "بەرپرسانی ئێران پێیان وایە دانوستان لەگەڵ ئەمریکا تاکە رێگایە بۆ دوورکەوتنەوە لە پەرەسەندنی زیاتر و مەترسی وجودیی".

ئەم گۆڕانکارییەی ئێران، هەوڵێکە بۆ هەڵهاتن بۆ پێشەوە لە رێگەی مێزی دانوستانەوە نەک گۆڕەپانی روبەڕوبونەوە، بەو پێیەی شەڕەکە تاڕادەیەک لاوازی ژێرخانی بەرگری ئێرانی بۆ ئیسرائیل و ئەمریکا ئاشکرا کرد.

 

شکستی سەربازی و رێگریکردن

 

هێرشە ئاسمانییە وردەکان و بۆمبی دزەپێکەر، بەشە گرنگەکانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی تارانی لەناوبرد، لەنێویاندا بنکە ئەتۆمییەکانی وەک نەتەنز و فۆردۆ.

رۆیتەرز دەڵێت، "پەیامەکە روون بوو، هەر پەرەسەندنێکی زیاتر دەتوانێت ژێرخانی دەوڵەت و خودی ناوەندەکانی بڕیاردان بکاتە ئامانج"، لەم چوارچێوەیەدا پێدەچێت دانوستان دەرفەتێک بێت بۆ دوورکەوتنەوە لە شەڕێکی وجودی.

 

فشاری ئابوری و توڕەیی شەقام

 

رۆیتەرز: "سزاکانی ئەمریکا بەردەوامن بۆ خنکاندنی ئابوری ئێران"، هاوکات هەڵاوسان و بێکاری و توڕەیی گشتی ئاگرەکە خۆشتر دەکەن، دروشمەکانی وەک "مەرگ  بۆ فەلەستین" لە بەشێک لە ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆی ئێراندا، گۆڕانکاری لە هەستی خەڵک دژی ئەو سیاسەتانە ئاشکرا دەکەن، کە پاڵپشتی هاوپەیمانە ناوچەییەکان دەکەن لەسەر حیسابی سیاسەتی ناوخۆ.

کرانەوە بەڕووی دانوستانەکاندا دەتوانێت یارمەتی ئابووری بدات و گرژییەکان کەم بکاتەوە و تاڕادەیەک کۆنترۆڵی رەوشەکە بکاتەوە.

بەپێی بازنەکانی بڕیاردانی تاران، دانوستان بژاردەیەکی سیاسی نییە، بەڵکو پێویستییەکە بۆ مانەوە، بەو پێیەی دوای جەنگ  زانایانی ئەتۆمی گواسترانەوە بۆ شوێنە نهێنییەکان و ئاسایشی دامەزراوە ستراتیژییەکان، دووبارە پێداچوونەوەیان بۆ کرایەوە.

هاوسەنگی هەرێمەکان لە گۆڕاندان

ئاگربەست و گفتوگۆکان لەگەڵ واشنتۆن، کات دەگەڕێنێتەوە بۆ تاران بەمەبەستی دووبارە بنیاتنانەوەی تواناکان و کۆنتڕۆڵکردنی کاریگەرییەکانی ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆی وڵات.

ئەو گورزەی بەر حەماس کەوتووە، توانای تاران بۆ سەپاندنی مەرجەکانی لە رێگەی بریکارەوە لە غەززە کەمدەکاتەوە، هەربۆیە لێرەدا دیپلۆماسییەت پێدەچێت ببێتە ئامڕازێک بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی لەدەستچوون.

بە بۆچوونی چاودێران، "خامنەیی عەقیدەی خۆی ناگۆڕێت، بەڵکو ئامرازەکانی خۆی دەگۆڕێت"، شەڕەکە دەریخستووە، بەردەوامبوون لەسەر رێگای روبەڕوبونەوەی راستەوخۆ بە واتای مەترسی داڕمانی ناوخۆیی یان شکستێکی چەقبەستوویی دێت.

بەڵام وەک هەموو خولەکانی پێشووی دانوستانەکان، تاران هەوڵ دەدات کەمترین بەخشین بدات بۆ ئەوەی زۆرترینی دەست بکەوێت، ئەمە یارییەکی مەترسیدارە، بەتایبەت ئەگەر واشنتۆن و تەلئەبیب بڕیار بدەن کە "کاتی گرێبەستەکان تێپەڕیوە".

بڕیارە رۆژی هەینی، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا و ڤلادیمیر پوتن، هاوتا روسییەکەی، لە شاری ئانکۆرەیج لە ویلایەتی ئالاسکا کۆببنەوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر چۆنیەتی کۆتاییهێنان بە جەنگی ئۆکراین. شوێنی کۆبوونەوەکە بنکەی سەربازیی هاوبەشی "ئێلمێندۆرف-ڕیچاردسن"ە، کە دامەزراوەیەکی سەربازیی ستراتیژییە. هەڵبژاردنی ئەم لوتکەیە چەندین رەهەندی مێژوویی، جوگرافی و ئەمنی لەخۆدەگرێت.

تایبەتمەندییەکانی بنکەی ئێلمێندۆرف-ڕیچاردسن چین؟

ئەم بنکەیە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی شەڕی سارد دەگەڕێتەوە، گەورەترین بنکەی سەربازیی ئەلاسکایە و رووبەرەکەی 64.000هێکتارە. بەهۆی پێگە جوگرافییەکەیەوە، بە پێگەیەکی سەرەکیی ئەمریکا بۆ ئامادەباشی سەربازی لە ناوچەی جەمسەری باکوور دادەنرێت.

بنکەکە لە ساڵی 1940دروست کراوە و لە سەردەمی شەڕی سارددا، وەک ناوەندێکی گرنگی بەرگریی ئاسمانی و فەرماندەیی بۆ رووبەرووبوونەوەی هەڕەشەکانی یەکێتیی سۆڤیەت کاری کردووە. لە ساڵی 1957 گەیشتە لوتکەی توانای خۆی کاتێک 200 فڕۆکەی جەنگی و چەندین سیستەمی راداری پێشکەوتووی لەخۆگرتبوو، بەهۆیەوە نازناوی "سەقفی پارێزەری ئەمریکای باکوور" (Top Cover for North America)ی وەرگرت.

کاتێک ترەمپ لە ساڵی 2019 سەردانی بنکەکەی کرد، وتی سەربازانی ئەوێ "لە دوا سنووری وڵاتەکەمان وەک یەکەم هێڵی بەرگریی ئەمریکا خزمەت دەکەن." زیاتر لە30،000 کەس لەم بنکەیەدا دەژین، کە دەکاتە نزیکەی %10ی دانیشتووانی شاری ئانکۆرەیج. ئەمڕۆش بەهۆی پێگە ستراتیژییەکەی و ئاسانکارییەکانی مەشق و راهێنانەوە، بنکەکە بەردەوامە لە گەشەکردن.

بۆچی کۆبوونەوەکە لە ئەلاسکا ئەنجام دەدرێت؟

هەڵبژاردنی ئەلاسکا بۆ ئەم کۆبوونەوەیە چەند هۆکارێکی هەیە:

• رەهەندی مێژوویی: ئەمریکا لە ساڵی 1867ویلایەتی ئەلاسکای لە روسیای قەیسەری کڕی، ئەمەش رەهەندێکی مێژوویی بە کۆبوونەوەکە دەبەخشێت.

• نزیکیی جوگرافی: یوری ئوشاکۆڤ، یاریدەدەری سەرۆکی روسیا، ئاماژەی بەوە کردووە کە هەردوو وڵات دراوسێن و تەنها گەرووی بێرینگ لێکیان جیا دەکاتەوە. وتیشی: "زۆر لۆژیکییە کە وەفدەکەمان بەسەر گەرووی بێرینگدا بفڕێت و لوتکەیەکی وا گرنگ لە ئەلاسکا بەڕێوەبچێت."

• هۆکاری لۆجستی و ئەمنی: بەرپرسانی کۆشکی سپی رایانگەیاندووە کە بنکەکە مەرجە ئەمنییە توندەکانی بۆ میوانداریکردنی دوو سەرکردەی جیهانی تێدایە. هەروەها، لەبەر ئەوەی وەرزی گەشتیارییە و کۆبوونەوەکە بەپەلە رێکخراوە، بژاردەی دیکەی گونجاو کەم بوون.

شیکاریی کۆبوونەوەکە و ئامانجەکان

ئەم کۆبوونەوەیە لە کاتێکدایە کە دۆناڵد ترەمپ، وەک بەڵێنێکی هەڵبژاردن، گوشارێکی زۆری خستووەتە سەر لایەنەکان بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ، هەرچەندە تا ئێستا سەرکەوتنی بەدەست نەهێناوە. ئەو پێشتر وتبووی دەتوانێت لە ماوەی 24 کاتژمێردا جەنگەکان بووەستێنێت.

ترەمپ کۆبوونەوەکە وەک "کۆبوونەوەیەکی تێگەیشتن" وەسف دەکات کە ئامانج لێی هاندانی پوتنە بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ. لە بەرامبەردا، کۆشکی سپی هەوڵیداوە چاوەڕوانییەکان کەم بکاتەوە و رایگەیاندووە "ئەمە بۆ سەرۆک پرۆسەیەکی گوێگرتنە."

چاوەڕوان ناکرێت ڤلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراین ئامادە بێت، بەڵام ترەمپ وتوویەتی یەکەم کەس دەبێت کە دوای کۆبوونەوەکە پەیوەندی پێوە دەکات. زێلێنسکی جەختی کردووەتەوە کە هەر رێککەوتنێک بەبێ ئامادەبوونی ئۆکرانیا "بڕیارێکی مردوو" دەبێت. 

هەردوو لایەنی روسیا و ئۆکراین خواستی ناکۆکیان هەیە. ئۆکراین سوورە لەسەر گەڕانەوەی تەواوی خاکەکەی، لە کاتێکدا پوتن لە داواکارییەکانی بۆ خاک و بێلایەنیی ئۆکراین پاشگەز نەبووەتەوە.

بەپێی زانیارییەکانی سی بی ئێس نیوز، ئیدارەی ترەمپ کار لەسەر رێککەوتنێک دەکات کە رێگە بە روسیا دەدات کریمیا و هەرێمی دۆنباس بهێڵێتەوە، لە بەرامبەردا لە ناوچەکانی خێرسۆن و زاپۆریژیا بکشێتەوە. ئەمە ئەو خاڵە شیکارییە هەستیارەیە کە چارەنووسی دانوستانەکان دیاری دەکات.

 

رۆژنامە جیهانییەکان ئاشرایانکردووە، مێلانیای هاوسەری ترەمپ کاریگەری لەسەر هەوڵوێستی سەرۆکی ئەمریکا هەیە، بە تایبەت سەبارەت بە پرسی غەززە و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڤلادیمێر پوتن سەرۆکی روسیا.

رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی بڵاویکردوەتەوە، لێپرسراوانی بەریتانیا پێیان وایە مێلانیا ترەمپ لە پشت گۆڕانی هەڵوێستی سەرۆکی ئەمریکاوەیە سەبارەت رەوشی غەززە، دوای ئەوەی رایگەیاند، کە فەلەستینییەکان لە غەززە لە برسێتیدان.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، کاریگەری مێلانیا لەسەر ترەمپ پێویستی بە هەڵسەنگاندنێکی گشتگیر هەیە، بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی خانمی یەکەمی ئەمریکایە، بە دەگمەنیش لەبەردەم خەڵک یان لە کۆشکی سپی دەردەکەوێت و زۆربەی کاتەکانی لەگەڵ کوڕەکەی لە نیویۆرک بەسەر دەبات.

رۆژنامەوە ئاماژەی بەوەشکردووە، ترەمپ هاوسەرەکەی بە "باشترین کەس بۆ ئاڵوگۆڕکردنی بیروڕا" وەسفکردووە، لە خولی دووهەمیشیدا، مێلانیا زیاتر کاریگەری لەسەر بیرکردنەوە و هەڵوێستەکانی هەبووە.

جێگەی ئاماژەیە، ترەمپ ستایشی مێلانیای کردووە، کە وای لێکردووە بیر لە هەڵوێستی خۆی بکاتەوە لەسەر پوتن سەبارەت بە کۆتاییهێنان بە شەڕی ئۆکراین و رایگەیاندووە "دەچمە ماڵەوە و بە خانمی یەکەم دەڵێم ئەمڕۆ لەگەڵ ڤلادیمێر قسەم کرد، گفتوگۆیەکی نایابمان کرد". ئەو دەڵێت، 'بەڕاستی؟ شارێکی دیکە تازە بۆردومان کراوە.

لە ماوەکانی رابردوودا، کاتێک پرسیار لە ترەمپ کرا کە ئایا مێلانیا کاریگەری لەسەر بیرکردنەوە و بڕیارەکانی هەبووە، سەرۆکی ئەمریکا وتویەتی: مێلانیا زۆر زیرەکە، زۆر بێلایەنە، دەیەوێت خەڵک لە مردن رزگار بکات و توندوتیژی کۆتایی پێبهێنێت.

هاوکات مێلانیا ترەمپ لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ماڵپەڕی فۆکس ئەند فرێندز رایگەیاندووە: "رەنگە هەندێک کەس من تەنها بە هاوسەری سەرۆکی ئەمریکا  بزانن، بەڵام کەسێکی سەربەخۆم و بیرۆکەی خۆمم هەیە، بۆچوونی خۆمم هەیە، هەمیشە لەگەڵ ئەوەدا نیم کە هاوسەرەکەم چی دەڵێت یان دەیکات، ئەگەر کارێکی باش بێت یاخود نا"

هاوسەرەکەی ترەمپ وتشییەتی، "من ئامۆژگاری هاوسەرەکەم دەکەم، هەندێکجار گوێ دەگرێت و هەندێکجاریش نایگرێت، ئەوەش شتێکی باشە".

ئەمەش لە کاتێکدایە، لە چەند رۆژی رابردوودا دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا، هەڵوێستەکانی سەبارەت بە رەوشی غەززە گۆڕا و دانی بە برسێتیی لەو کەرتەدا ناو داوایکرد بە زووترین کات هاوکارییە مرۆییەکان بگەیەندرێتە خەڵکەکەی، دوا بەدوای ئەوەش هەڵوێستەکانی ترەمپ سەبارەت بە شەڕی ئۆکراین گۆڕاو و چەند جارێک جەختی کردووە دەبێت کۆتایی بەو جەنگە بهێندرێت.

ئاگر کوژێنەرەوەکانی فەرەنسا خەریکی کوژاندنەوەی ئاگرێکن کە بۆ 80 ساڵ دەچێت ئاگرێکی گەورەی هاوشێوە رووی نەداوە.

ئاگرەکە لەرۆژی سێشەممەوە کەوتووەتەوە و ماوەی سێ رۆژە بەردەوامە لە نزیک سنووری ئیسپانیا و نزیکەی 100 کیلۆمەتر لە دووری دەریای ناوەڕاستەوە لە دارستانەکانی ئود سەریهەڵداوە و تا ئەمڕۆش کۆنترۆڵنەکراوە، رووبەرێکی یەکجار زۆر سوتاوە، ئەو رووبەرە زۆرەش یەکسانە بە هێندە و نیوی رووبەری پایتەختی وڵاتەکە.

هۆکاری ئاگرکەوتنەوەکە تا ئێستا ئاشکرانەکراوە، بەڵام لێکۆڵەران لە باوەڕەدان بە هۆی وشکەساڵی چەند ساڵە و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرماوە بێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی زۆرینەی ئاگرکەوتنەوەکانی فەرەنسا لە دارستانەکاندا بەهۆی کردەی مرۆڤەوە روودەدان، ناتوانن لە هۆکارەکەی دڵنیاببنەوە.

بەهۆی ئاگرەکەوە کەسێک گیانی لەدەستداوە، سێ کەسیش بێسەروشوێنن. باری تەندروستی دوو کەسی تریش ناجێگیرە کە یەکێکیان ئاگرکوژێنەوەیە، ئەمە جگەلە لەوەی دەیان ماڵ وێران بوون، خەڵکێکی زۆریش بۆ سەلامەتی خۆیان ماڵەکانیان  چۆڵکردووە.

بەپێی ئاماری خزمەتگوزاری گۆڕانی کەشوهەوای کۆپەرنیکۆسی یەکێتی ئەوروپا، ئەوروپا دوو هێندە خێراتر لە جیهان گەرمبوونی زەوی کاریلێدەکات و ئەگەری ئاگرکەوتنەوەی هاوشێوە بەبەراورد بە ساڵانی داهاتوو لە زیادبووندایە.

کەشناسی فەرەنساش هۆشداریدا لەبارەی شەپۆلێکی گەرمای تر کە لە ڕۆژی هەینی دەستپێدەکات، بەتایبەتی لە ناوچەکانی دیکەی باشوری فەرەنسا. رەنگە بارودۆخی گەرم و وشک چەند رۆژێک بخایەنێت و دەتوانێت ئاگرەکە بەهێزتر بکات.

ئەم ئاگرکەوتنەوەیە بەهێزترین ئاگرکەوتنەوەیە لە مێژووی فەرەنسا لە دوای ئاگرکەوتنەوەکەی ساڵی 1949ەوە، هەروەها مەترسی پەرەسەندنی رووداوە توندەکانی کەشوهەوا کە پەیوەندییان بە گەرمبوونی زەوییەوە هەیە دەردەخات. تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە و هەلیکۆپتەر و تیمەکانی فریاگوزاری شەو و رۆژ بەردەوامن لە کاردان بۆ رزگارکردنی ژیان و ماڵ و سروشت لە لەناوچوونی زیاتر.

دوای ئەوەی مەسعود پزیشکیان سەرۆک کۆماری ئێران فەرمانێکی دەرکرد و عەلی لاریجانی وەک سکرتێری گشتی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی دەستنیشانکرد، بووە جێی سەرنج و کاردانەوەی گەورەی بەدوایخۆیدا هێنا.

لاریجانی یەکێکە لە کەسایەتییە سیاسییە دیارەکانی ئێران و گەڕانەوەشی بۆ پێگەیەکی ئەمنی هەستیار بەتایبەت لە سەروەختی پەرەسەندنی گرژییەکانی ناوچەکە و پێشهاتە خێراکانی دۆسیەی غەززە تاڕادەیەک چاوەڕواننەکراوبوو.

ئەم دەستبەکاربوونەوەیەی لاریجانی بۆ ئەو پۆستە لەکاتێکدایە، پێشتر لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2007 بەڕێوەی بردووە.

لاریجانی 3 جار لە ئێران خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار کاندید کردووە، دوایین جار لە هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ساڵی 2024دا بوو، کاتێک بەهۆی تێکشکاندنی فڕۆکەکەیەوە ئیبراهیم رەئیسی کۆچی دوایی کرد.

لاریجانی سیاسەتمەدارێکی دیاری ئێرانە و پۆستی باڵای هەبووە، دیارترینیان وەک سەرۆکی پەرلەمان، وەزیری فەرهەنگ و ئیرشادی ئیسلامی و بەڕێوەبەری پەخشی کۆماری ئیسلامی ئێران (IRIB)، جگە لەوەی ڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی لە هەندێک لە تەلەفزیۆنەکاندا کردووە.

لاریجانی سەر بە بنەماڵەیەکی کاریگەرە لە رووی ئایینی و سیاسییەوە، کە یەکێک لە کەسایەتییە دیارەکانیان براکەیەتی، "سادق لاریجانی"یە کە وەک بەرپرسی دەسەڵاتی دادوەری لە ئێران کاری کردووە.

 

گرنگی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی

ئەنجومەنەکە بە یەکێک لە گرنگترین دامەزراوەی بڕیاردانی ئێران دادەندرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە پرسە ستراتیژییەکانی وەک ئاسایشی ناوچەکە و بەرنامەی ئەتۆمی، بڕیارەکانی پێش ئەوەی جێبەجێ بکرێن، بە ڕەزامەندی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی تێپەڕدەبێت.

ئەم دەستبەکاربوونە لە کاتێکی زۆر هەستیاردا، لە کاتێکدایە کە گرژییەکان لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریکا بەرزبوونەتەوە، پێدەچێت گەڕانەوەی لاریجانی بۆ ئەم پۆستە، ڕەنگدانەوەی نیازی دەسەڵاتدارانی تاران بێت بۆ بەکارهێنانی ئەزموون و پەیوەندییە بەرفراوانەکانی ئەم کارەکەتەرە سایسی و ئەمنییە لەناو پێکهاتەکانی دەوڵەتدا، بۆ روبەڕوبونەوەی ئاستەنگەکانی قۆناغی داهاتوو.

ژاپۆن سبەینێ چوارشەممە یادی 80 ساڵەی کارەساتی هیرۆشیما دەکاتەوە و ژمارەیەکی زۆری وڵاتان بەشداری دەکەن، هاوکات شاری هێرۆشیما داوا لە جیهان دەکات واز لە چەکی ئەتۆمی بهێنن.

ئەمریکا لە 6ـی ئابی 1945 بە بۆمبی ئەتۆمی هێرۆشیمای بۆردومان کرد و دوای سێ رۆژ بە بۆمبێکی دیکەی ناکازاکی کردە ئامانج، ئەمەش تاکە دوو حاڵەتە لە مێژوودا کە چەکی ئەتۆمی لە سەردەمی جەنگدا بەکارهاتبێت. ژاپۆن دوای ماوەیەکی کەم خۆی رادەست کرد و کۆتایی بە جەنگی جیهانی دووهەم هێنا.

لەو دوو بۆردومانە ئەتۆمییەی ئەمریکا بۆ سەر ژاپۆن نزیکەی 140 هەزار کەس لە هێرۆشیما و 74 هەزار کەس لە ناکازاکی گیانیان لەدەستدا، هاوکات زۆرێک لە کەسانی دیکەش بەهۆی تیشکدانەوە لە دوای بۆردومانەکە گیانیان لەدەستداوە.

بەپێی وتەی لێپرسراوانی شاری هێرۆشیما، بڕیارە سبەینێ چوارشەممە یادی 80 ساڵەی کارەساتی هێرۆشیما بکرێتەوە، هەروەها نوێنەرانی 120 وڵات و یەکێتی ئەوروپا بەشداری لە رێوڕەسمەکەدا دەکەن.

ئەمەش لەکاتێکدایە وڵاتانی زلهێزی ئەتۆمی گەورە وەک روسیا، چین و پاکستان بەشداری رێوڕەسمی رۆژی چوارشەممە ناکەن. ئێران کە تۆمەتبارە بە هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی بۆمبی ئەتۆمی، بەشداری لە رێوڕەسمەکەدا دەکات.

ژاپۆن بۆ رێوڕەسمەکە هەموو وڵات و لایەنەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی لە چالاکییەکە ئاگادارکردووەتەوە و هەموو وڵاتێک دەتوانێت بەشداری بکات.

کازومی ماتسوی، سەرۆکی شارەوانی شاری هیرۆشیما مانگی رابردوو داوای لە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا کرد سەردانی شارەکە بکات، بۆ ئەوەی بە چاوی خۆی کاریگەرییە وێرانکەرەکانی چەکی ئەتۆمی ببینێت، ئەمەش وەک کاردانەوەیەک بۆ بەراوردکردنی سەرۆکی ئەمریکا لە نێوان بۆردومانی ئەتۆمی ساڵی 1945 و هێرشە ئاسمانییەکانی ئەم دواییەی بۆ سەر ئێران.

سەرۆکی شارەوانی هێرۆشیما وتوشیەتی، "چەکی ئەتۆمی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی مەدەنی بێتاوان دەکوژێت و هەڕەشە لە مانەوەی مرۆڤایەتی دەکات".

ئێستا شاری هێرۆشیما شارێکی گەشەسەندووە و 1.2 ملیۆن کەس تێیدا نیشتەجێیە، بەڵام ناوەندەکەی هێشتا چەند باڵەخانەیەکی وێرانبووی تێدایە وەک ئاماژەیەک بۆ وەبیرهێنانەوەی ترسناکی هێرشەکە.

نیهۆن هیدانکیۆ، رێکخراوێکی دژە ئەتۆمی ژاپۆنییە، کە رزگاربووانی بۆردومانی ئەتۆمی کۆدەکاتەوە و براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتییە لە ساڵی 2024، جەختی لەوەکردەوە کە "گرنگە خەڵکێکی زۆر لەم شارەدا کۆببنەوە کە بۆمبی ئەتۆمی لێیداوە، چونکە شەڕەکان بەردەوامن" لە سەرانسەری جیهاندا رۆژ بەرۆژ مەترسییەکان زیاد دەکات.

نیهۆن هیدانکیۆ، داوا لە وڵاتان دەکات هەنگاو بنێن بۆ نەهێشتنی چەکی ئەتۆمی، ئەمەش بە پشتبەستن بە کارەساتی هێرۆشیما و ناکازاکی کە بە "هیباکوشا" ناسراوە.

ئەو رێکخراوە داوا دەکات "نوێنەرانی بیانی سەردانی مۆزەخانەی یادەوەری ئاشتی هیرۆشیما بکەن، بۆ ئەوەی بزانن لەو شارە چی رویداوە" کە بەهۆی بۆردومانی ئەتۆمی و 'هەوری قارچکی' توشی  بووە.

35 ساڵ بەسەر داگیركردنی كوەیت لەلایەن رژێمی پێشووی عیراقەوە تێپەڕی، ئەو روداوەی هاوكێشەی هێزی لە جیهان گۆڕی و ئەمریكای كردە گەورەترین زلهێزی جیهان، عیراقیشی بۆ چەندین دەیە گەڕاندەوە دواوە.

بەرەبەیانی 2ی ئابی 1990، سەدام حسین سەرۆكی ئەوكاتەی عیراق لەشكركێشی بۆسەر كوەیتی دراوسێ دەستپێكرد و لەماوەی دوو رۆژدا ئەو وڵاتەی بە تەواوی كۆنترۆڵكرد و جابر ئەحمەد سوباح میری ئەو كاتەی كوەیتیش بەرەو سعودیە هەڵات.

لە ماوەی چوار رۆژدا عیراق حكومەتێكی كاتی بە سەرۆكایەتی عەقید عەلا حسێن، لەژێر ناوی كۆماری كوەیت پێكهێنا و لە 9ی ئابی 1990 حكومەتی عیراق، كوەیتی وەك پارێزگایەكی نوێ لكاند بە عیراقەوە و سەرجەم باڵیۆزخانە نێودەوڵەتییەكانیشی داخست، لە بەرانبەریشدا لە شاری تائیفی سعودیە، حكومەتی كوەیت پێكهێنرا.

ئەو داگیركردنەی كوەیت كە حەوت مانگی خایاند، لە كاتێكدا بوو قەیرانێكی ئابووری سەخت بەهۆی داڕمانی نرخی نەوت و قەرزی كەڵەكەبووەوە بەرۆكی عیراقی گرتبوو، قەرزێك كە لە پەراوێزی شەڕی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران لە سعودیە و كوەیتی وەرگرتبوو.

سەدام بانگەشەی ئەوەی دەكرد ئەوەی لە كوەیت و سعودیەی وەرگرتووە هاوكارییە نەك قەرز، بەو پێیەی لە بەرژەوەندی ئەوانیش لە دژی ئێران شەڕی كردووە بەرگری لە دەروازەی رۆژهەڵات كردووە و داوای بەخشینی كرد، بەڵام كوەیت و سعودیە رەتیانكردەوە بەبێ مەرج لەو قەرزانە خۆش بن، هەوڵە دیپلۆماسییەكانیش نەیانتوانی گرژییەكانی ئەو دوو وڵاتە لەگەڵ عیراق كەم بكەنەوە.

دواجار سەدام حسێن بە پاساوی پشتیوانیكردن لە راپەڕینێكی جەماوەریی، هێرشیكردە سەر كوەیت و داگیریكرد و تۆمەتباریشیكرد كە بە ئەنقەست نرخی نەوتی دابەزاندووە.

نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئیدانەی ئەو لەشكركێشییەی عیراقی كرد و لە 6ی ئابی 1990دا دەستیكرد بە سەپاندنی گەمارۆ بەسەر عیراقدا، پێشئەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە 29ی تشرینی دووەم 1990 بڕیارنامەی 678 پەسەند بكات كە رێگەی بە بەكارهێنانی هێز دابوو لە دژی عیراق.

رۆژی 15ی كانونی دووەمی 1991 وەك دوایین وادە بۆ عیراق دیاریكرا لە كوەیت بكشێتەوە، بەڵام ئەوە روینەدا و لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا، رەوشەكە زیاتر بەرەو خراپی چوو و دوای نزیكەی 20 هەفتە لە كۆكردنەوەی هێز، هاوپەیمانییەكی سەربازیی بە سەركردایەتی ئەمریكا و بە هەوڵی دیپلۆماسی سعودیە لەلایەن 34 وڵاتەوە پێكهات و نزیكەی 960 هەزار سەرباز لە كەنداو كۆكرایەوە، رۆژی 17ی كانونی دووەمی 1991 هێرشێكی ئاسمانی بەرفراوان بۆسەر سوپای عیراق لەناوخۆی عیراق و لە كوەیت دەستپێكرد و ماوەی شەش هەفتەی خایاند كە  بە گەردەلوولی بیابان دەناسرێت، لە 28ی شوباتی هەمان ساڵ دوایین سەربازی عیراقی لە كوەیت وەدەرنرا.

زیانەكانی گیانییەكانی عیراق لە داگیركردنی كوەیت بە كوژرانی 50 هەزار هاوڵاتی و سەربازی عیراقی مەزەندە كرا، زیانە مادییەكانیش بە 350 ملیار دۆلار خەمڵێنرا و قەرەبوكردنەوەی كوەیتیش بە بەهای 52 ملیار دۆلار بەسەر عیراقدا سەپێنرا.

لەگەڵ ئەوەشدا چوار هەزار تانك و 2500  زرێپۆش و 2200  تۆپ هاوێژ و 247  فڕۆكەی جەنگی و 25  كەشتی جەنگی عیراق تێكشكێنران، 8230 دامەزراوەی حكومی و 20  هەزار یەكەی نیشتەجێبوونیش خاپوركران، 813 كێڵگە و پێنج ملیۆن دۆنم زەوی كشتوكاڵیش لەناوچوون.

گەردەلولی بیابان یان جەنگی دووەمی كەنداو، وەرچەرخانێكی گەورەی سەربازیی بوو، بەو پێیەی ئەمریكا بووە گەورەترین زلهێزی سەربازیی جیهان لەو ململانێ كورتە و خێراكردنی هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو.

ئەگەر لە رابردوودا ئەوەت لە کەسێکەوە ببیستایە منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵیدا لەدایک دەبێت رەنگە بە توشبووی نەخۆشییە دەروونییەکان لێت بڕوانیانە، بەڵام ئێستا زانست ئەوەی تێپەڕاندووە و بۆ یەکەمجار لە مێژوودا منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵ و 9 مانگدا لەدایک بوو.

سادیوس دانیاڵ بێرس؛ ئەو منداڵە 30 ساڵ و 9 مانگەیە کە ناسناوی بەتەمەنترین منداڵی پێ بەخشراوە، بەڵام چۆن ئەوە روویدا؟

گۆڤاری MIT Technology Review راپۆرتێکی بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، دانیاڵ رۆژی 26ی ئەم مانگە لەدایک و باوکێک لەدایکبووە کە لەرووی بایۆلۆجییەوە کەمتر لە پێنج ساڵیان لەنێواندایە.

سادیوس دانیاڵ پێرس، لە ساڵی 1994دا بە پیتێنراوی و لە قۆناغی کۆرپەلەییدا هەڵگیراوە، تاوەکو کۆتایی ساڵی رابردوو لە منداڵدانی لیندسی پێرسدا چێنراوە و رۆژی 26ی ئەم مانگە بە سەرکەوتوویی لەدایک بوو.

 

"سەخت بوو.. بەڵام ئێستا ئێمە باشین"

 

لیندسی دەڵێت: سەخت بوو، بەڵام ئێستا هەردووکمان باشین، زۆر خۆشحاڵم کە ئەم منداڵە بەنرخەمان هەیە.

تیم پێرس، باوکی ئێستای دانیاڵ دەڵێت: ئەم کۆرپەلەیەیان لە ژنێک بە ناوی لیندا ئارچێرد لە خۆگرت.

ئێستا لیندا کە دایکی بایۆلۆجی دانیاڵە تەمەنی 62 ساڵە و باس لەوە دەکات، ئەوە وەک خەون وابووە.

 

چیرۆکەکە چۆن دەستی پێ کرد؟

چیرۆکی ئەم لەدایکبوونە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 90کان، کاتێک لیندا ئارچێرد بۆ شەش ساڵی لەسەریەک شکست دەهێنێت لە هەوڵەکانی دووگیانبوون، لەگەڵ هاوسەرەکەیدا ئەوکاتە بڕیاردەدەن کە منداڵ بە تەکنەلۆجیای IFV دروست بکەن.

تەکنەلۆجیای IFV، تەکنەلۆجیایەکە؛ کە لە تاقیگەدا "تۆ و هێلکە"ی دایک و باوک دەپیتێنرێت و دواتر لە منداڵدانی دایکدا دەچێنرێتەوە، ئەمەش هاوکارێکی باشی ئەو خێزانانەیە بەدەست گرفتی نەزۆکییەوە دەناڵێنن.

ئەو زانستە بۆ ئەو کاتە زۆر نوێ بوو، خەڵکانێکی کەم بڕوایان پێی هەبوو، لیندا دەڵێت: خەڵک بە سەرسامییەوە پێیان دەوتین ئەوە ئێوە چی دەکەن؟!

 

"خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن"

 

لە ساڵی 1994دا لیندا و هاوسەرەکەی بڕیار دەدەن بەوەی چوار هێلکە لە تاقیگەدا بپیتێنن و چوار کۆرپەلە دروست بکەن، کە یەکێکیان لە منداڵدانی لیندادا چێنرایەوە و ئێستا ئەوان خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن. سێ کۆرپەلەکەی دیکەش بە بەستوویی کۆگا کران و لە تاقیگەدا پارێزران.

 

"سێ خۆزگەکەی من"

 

لیندا لە درێژەی گێڕانەوەی چیرۆکەکەیدا باسی لەوەکرد: من هەمیشە منداڵێکی دیکەشم دەویست، دەمویست هەموو کۆرپەلەکانم خۆم بیانهێنمە دنیاوە، بەوانم دەوت سێ خۆزگەکەی من. بەڵام شتەکان گۆڕان و من لە هاوسەرەکەم جیابوومەوە، هەمیشەش هیوام دەخواست بتوانم ئەو کۆرپەلانەم بە هاوبەشی لەگەڵ هاوسەرێکی دیکە بهێنمە دنیاوە. ئەوەی جێگای خۆشحاڵیم بوو لە دادگا مافی سەرپەرشتیکردنی ئەوانم بەدەست هێنا، ئەگەر چی تێچووی هەڵگرتنیان لە تاقیگە زۆر بوو و ساڵ بە ساڵیش زیاد دەبوو، بەڵام خۆشحاڵ بووم، پێم وابوو ئەوە کارە راستەکەیە کە دەیکەم.

 

"چیتر نەمدەتوانی بیانهێنمە دنیاوە.. بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم"

 

بەردەوام بوو و وتی: پێویستم بە ئامادەبوون بوو بۆ هێنانە دنیای ئەوان، بەڵام کەوتمە قۆناغی وەستانی سوڕی مانگانەم، چیتر نەمدەتوانی کۆرپەکانم بهێنمە دنیا، بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم. ئەوان لە بۆماوەیی منن، خوشک و برای ئەو کچەمن کە هێناومەتە دنیا". بۆیە بڕیارمدا بەدوای دایک و باوکێکدا بگەڕێم ئەوانم بۆ بهێننە دونیاوە.

لیندا رێگاکەی درێژ بوو، ئەو کۆرپەلانەی ئەو لە تاقیگەدا پاراستبوونی بە سیستمی کۆن کۆگا کرابوون کە بە تەواوی کۆک نەبوو لەگەڵ سیستمی نوێدا، بۆیە دۆزینەوەی دوو هاوسەر بۆ ئەو ئاسان نەبوو، تا لە کۆتاییدا توانی لەرێگای پڕۆگرامێکەوە دوو هاوسەر بدۆزێتەوە کە ناویان نووسیبوو بۆ لەخۆگرتنی منداڵ، ئەوانیش لیندسی و تیم بوون.

 

"دانیاڵ هیوای بۆ دوو خێزان گەڕاندەوە"

 

لیندسی 34 ساڵ و تیمی 35 ساڵ، بۆ ماوەی حەوت ساڵی لەسەر یەک شکستیان هێنابوو لە بوون بە دایک و باوک، بەڵام دانیاڵ جگە لە گێڕانەوەی هیوا بۆ لیندا، هیوای بۆ دایک و باوکە نوێیەکەشی گێڕایەوە.

لە رووی بایۆلۆجییەوە تەمەنی دانیاڵ لەگەڵ دایک و باوکە نوێیەکەیدا جیاوازییەکەی تەنها 4 بۆ 5 ساڵە، بەڵام زانست ئەو خەونەشی بەدی هێناوە.

 

چی بەسەر دوو خۆزگەکەی دیکەی لیندا ئاڕچێڵدا هات؟

لیندا ئاڕچێرد بە کۆرپەلەکانی دەوت سێ خۆزگەکەم، ئەگەرچی بڕیاربوو هەرسێ کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسیدا بچێنرێن، بەڵام دوای پرۆسەی خاوکردنەوەیان یەکێکیان لە گەشە وەستا، لە 14ی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا دوو کۆرپەلەکەی دیکە لە هێلکەدانی لیندسیدا چێنران، تا لە کۆتاییدا یەکێکیان بە سەرکەوتوویی گەشەی کرد و ئێستاش ماوەی سێ رۆژە هاتووەتە دنیاوە و منداڵیکی تەندروستە.

 

وێنەی دایک و باوکە نوێیەکەی دانیاڵ لە رۆژی چاندنەوەی کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسی پێرسدا

 

 

"کە بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا"

 

لیندا دەڵێت: کاتێک بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا، دانیاڵ زۆر لە خوشکەکەی دەچێت، ئەویش کە لەدایکبوو هەمان شێوەی هەبوو.

باسی لەوەشکردووە، بینینی دانیاڵ وەک ئەوە وایە خەونێکی بەدی هاتبێت.

لیندسی دایکە نویەکەی دانیاڵیش ئاماژەی بەوەکردووە: ئێمە نەماندەویست هیچ ریکۆردێکی جیهانی بشکێنین، تەنها دەمانویست ببین بە خاوەنی منداڵێک.

 

وێنەی لیندا ئاڕچێرد؛ دایکی بایۆلۆجی دانیاڵ

‎‎ بۆ یەكەمجار ئەمریكا موشەكی بەرگری 'ساد'ـی بۆ بەرپەرچدانەوەی هێرشەكانی ئێران بەكارهێنا كە یەكێكە لە موشەكە پێشكەوتوو و گرانبەهاكانی سیستمی بەرگری ئەو وڵاتە.

كەناڵی سی ئێن ئێنی ئەمریكی لە زاری دوو سەرچاوەوە ئاشكرایكردووە، ئەمریكا لە كاتی شەڕی ئیسرائیل لەگەڵ ئێران لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوودا نزیكەی چارەكێك لە موشەكی بەرگری ئاسمانی سادی تەواو كردووە.

سی ئێن ئێن باس لەوە دەكات، وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بەنیازە ساڵی داهاتوو ڕێژەی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە موشەكانە زیاد بكات.

ڕۆژنامەی یەدیعۆت ئەحرۆنۆتی ئیسرائیلی بڵاویكردووەتەوە، تێچووی هەر موشەكێكی ساد دەگاتە 15 ملیۆن دۆلار.

ساد، سیستەمێكی بەرگری دژە موشەكییە كە توانای ڕێگریكردن لە موشەكی بالیستیكی مەودای كورت و مامناوەند و دووری لەناو بەرگە هەواو دەرەوەی بەرگە هەوای زەویدا هەیە.

واشنتۆن و ژمارەیەك لە هاوپەیمانەكانی وەك ئیمارات و ئیسرائیل ئەم سیستمە بەكاردەهێنن، لە بەرامبەریشدا، چین و ڕووسیا دژایەتی جێگیركردنی سیستمەكە دەكەن لە كۆریای باشوور.

لە 13ی حوزەیران، ئیسرائیل شەڕێكی لەناكاوی دژی ئێران دەستپێكرد كە 12 ڕۆژی خایاند، لە تۆڵەی هێرشكردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێرانیش لەلایەن ئەمریكاوە، رۆژی 23ی حوزەیرانی رابردوو سوپای پاسداران هێرشێكی موشەكی كردە سەر بنكە ئاسمانیەكانی ئەمریكا لە  قەتەر.

سی ئێن ئێن لە راپۆرتەكەیدا دەڵێت، ئەمریكا بە نزیكەی 150 مووشەكی ساد، وەڵامی موشەكە بالیستییەكانی ئێرانی داوەتەوە.

ئەمریكا خاوەنی حەوت سەكۆی بەرگری سادە كە دوانیان لە شەڕی ئیسرائیل و ئێران بەكارهاتوون و یەكەمجارە ئەمریكا بەكاریانهێنێت.

بەپێی سەرچاوەكان، شەڕی ئێران كەلێنێكی بەرچاوی لە كۆگای موشەكی ساد دروستكردووە، لەكاتێكدا پشتیوانی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل لە بابەتی بەرگریدا لە ئاستێكی مێژوویی نزمدایە.

بەرپرسانی پێشووی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا و شارەزایانی بەرگریی موشەكی دەڵێن، كەمكبونەوەی موشەكەكانی بەرگری لە ماوەیەكی كورتدا، پرسیار لەبارەی ئامادەیی ئەمریكا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەكانی داهاتوو و توانای دووبارە بنیاتنانەوەی كۆگاكانی لە ماوەیەكی پێوانەییدا دەوروژێنێت.

خەمڵاندنی بودجەی ساڵی 2026ی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا ئاماژە بەوە دەكات كە ئەمریكا لە ساڵی ڕابردوودا تەنها 11 مووشەكی سادی بەرهەمهێناوە و پێشبینی دەكرێت ئەمساڵ 12 مووشەكی دیكە وەربگرێت.

هەر سەكۆیەكی سیستمی بەرگری ساد لەلایەن 95 كارمەندی ئەمریكییەوە بەڕێوەدەبرێت كە شەش مووشەكی هەڵگر و 48 موشەكی ڕێگریكەری تێدایە.

هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر، ئەو نەخۆشییەی بە بکوژە بێدەنگەکە دەناسرێت، دووەم هۆکاری گیانلەدەستدانە لە جیهاندا.

رۆژی 28ی تەمموزی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر دانراوە، وەک رۆژێک بۆ زیادکردنی هۆشیاری لەسەر نەخۆشییەکە، کە تیایدا لە سەرانسەری جیهانەوە هەڵمەتەکانی هۆشیاری و بڵاوکردنەوەی زانیاری و توێژینەوەی نوێ بەڕێوەدەچن.

هۆکاری دیاریکردنی رۆژەکە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی لەدایکبوونی د. باری بلومبێرگی زانای ئەمریکی، کە ئەو بوو لە ساڵی 1952دا هەوکردنی ڤایرۆسی جۆری B دۆزیەوە و دواتریش پێکوتەی بۆ دانا.

جگەر یەکێکە لە ئەندامە سەرەکییەکانی جەستە، کە کێشی بە گشتی لەنێوان 1.2 بۆ 1.6 کیلۆگرامدایە، لەش لە زۆرینەی ژەهرە مەترسیدارەکان رزگار دەکات و بەرپرسە لە دەردانی چەندین ئەنزیم، جگە لە کۆکردنەوەی شەکر و چەوری و پرۆتینەکان بۆ بەکارهێنانەوەیان لەکاتی پێویستدا.

چەند ڤایرۆسێک دەبنە هۆکاری هەوکردن لە جگەردا و پێنج جۆر لە هەوکردنی جگەر هەیە کە A, B, C, D, E و هەریەکەیان دەبێتە هۆکاری دەرکەوتنی چەند نیشانەیەک و شێوەی گواستنەوەی نەخۆشییەکە و توندییەکەیان جیاوازە، بەڵام ئەوەی کوشندەیە هەوکردنی جگەرە لە جۆریB  و C، کە دەبنە هۆی نەخۆشیی درێژخایەن "سیرۆسیسی جگەر" و شێرپەنجە.

لە رێگای کوتانەوە دەتوانرێت رێگە لە هەندێک لە جۆری هەوکردنەکانی جگەر بگیرێت.

 

جۆرەکانی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر:

جۆری A

لە رێگای ئاو و خواردنی پیس، هەروەها بەرکەوتن بە پیسایی و پاشەڕۆی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە، توشبوون بەم جۆرەی هەوکردنی جگەر کاتییە و بە وەرگرتنی چارەسەری پێویست نەخۆشەکە چاک دەبێتەوە، لە منداڵاندا زیاتر باوە.

 

جۆری B

جۆرێکی مەترسیدارە و هەندێک جار نیشانەکانی بەشێوەی کتوپڕ دەردەکەون، بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە وەک "خوێن، لیک، دەردراوەکانی جەستە".

ئەم جۆرەی هەوکردن پێکوتەی تایبەت بە خۆی هەیە و لەرێگەی پێکوتەکەوە رێگری لە توشبوونی دەکرێت.

 

جۆری C

بەهەمان شێوە جۆرێکی مەترسیداری هەوکردنی جگەرە، بە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە دەکرێت چارەسەر بکرێت ئەگەر نیشانەکانیشی قورس بن، بەڵام لە ئەگەری بەردەوام پشتگوێخستن و وەرنەگرتنی چارەسەردا دەکرێت ببێتە هۆی توشبوون بە شێرپەنجە.

بەهەمان شێوە بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو ڤایرۆسەکە دەگوازرێتەوە و لە نیشانە دیارەکانی "زەردویی، تا، شەکەتی و رشانەوە و ئازاری ناوسک، نەمانی ئارەزووی خواردن و گۆڕانی رەنگی میز".

 

جۆری D

بەبێ توشبوون بە هەوکردنی جگەر لە جۆری "بی" کەسەکە توشی نابێت، ئاستی مەترسییەکەشی لە هەمان ئاستی جۆری "بی"دایە و بە هەمان رێگاکانی ئەویش دەگوازرێتەوە.

 

جۆری E

لە رێگای ئاو و خۆراکی پیسەوە دەگوازرێتەوە و بە گشتی لەو وڵاتە کەمدەرامەتەکاندا باوە، هاوشێوەی هەوکردنی جگەرە لە جۆری "ئەی".

 

دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە

دیاریکردنی نەخۆشییەکە لە رێگەی پشکنینی خوێنەوە دەبێت، بەڵام هۆشیاری بەرانبەر نیشانەکان هاوکاری سەرەکییە لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە.

لەدوای ئەوەشی پزیشکی پسپۆڕ بە تەواوی نەخۆشییەکە و جۆرەکەی دەستنیشانکرد، پزیشک دیاری دەکات چ چارەسەرێک بدات بە نەخۆشەکان.

 

خۆپاراستن

باشترین رێگەکانی خۆپارێزی لە نەخۆشییەکە، وەرگرتنی پێکوتەیە لەکاتی خۆیدا.

هەروەها پاکوخاوێنی جەستە و خۆراک و ئاو، دەبێت دڵنیابیتەوە لەوەی چ خۆراکێک و لەکوێ دەیخۆیت، هەروەها دڵنیابیتەوە لە پاکی ئەو سەرچاوەی ئاوەی بەکاریدەهێنیت بۆ خواردنەوە.

پێویستە بەر لە بەکارهێنانیان سەوزە و میوە بە جوانی بشۆردرێنەوە.

هەروەها پێویستە هەرگیز دەرزی و سرنج،فڵچەی ددان و گوێزانی کەسانی دیکە بۆ هیچ مەبەستێک بەکارنەهێنرێت.

لە هەفتەکانی دوای کەوتنی دیمەشق بە دەستی تەحریر شام، درەنگانی شەو بازرگانێکی دیار پەیوەندییەکی تەلەفۆنی پێگەیشت بۆ ئەوەی بڕوات و "شـێـخ" ببینێت.

ناونیشانەکە بۆ بازرگانەکە ئاشنا بوو، باڵەخانەیەک بوو کە تێیدا ناوبەناو پارە لێسەندنی زۆرەملێ لە بازرگانانی وەک ئەو رووی دەدا لە ژێر ئیمپراتۆریەتە ئابوورییەکەی بەشار ئەسەددا.

بەڵام ئەمجارە گەورەیەکی نوێ لە شارەکەدا دەرکەوتووە...

شێخەکە، بە ریشێکی درێژی رەش و دەمانچەیەک لە کەمەریدا، تەنها نازناوێکی جەنگیی دایە دەستەوە، "ئەبو مەریەم". ئێستا ئەو سەرۆکی لیژنەیەکە کە ئابووری سوریا دادەڕێژێتەوە، پرسیارەکانی بە رێزەوە دەکرد و کەمێک شێوەزاری ئوسترالی پێوە دیاربوو.

بازرگانەکە وتی: "پرسیاری دەربارەی کارەکەم لێکردم، کە چەند پارەمان قازانج دەکرد". "من هەر تەماشای دەمانچەکەم دەکرد."

لێکۆڵینەوەیەکی رۆیتەرز دەریخستووە کە سەرکردایەتی نوێی سوریا بە نهێنی خەریکی داڕشتنەوەی ئابوورییەکەین کە بەهۆی گەندەڵی و ساڵانێک لە سزا لە دژی حکومەتەکەی ئەسەد داڕماوە، ئەمەش لە ژێر سەرپەرشتی گرووپێک پیاودا کە ناسنامەیان تا ئێستا لە ژێر نازناوی نهێنیدا شاردراوەتەوە. ئەرکی لیژنەکە: شیکردنەوەی میراتی ئابووری سەردەمی ئەسەد، پاشان بڕیاردان لەسەر ئەوەی چی لەناوببرێت و چی بهێڵرێتەوە.

دوور لە چاوی گشتی، لیژنەکە دەستی بەسەر سامانێکدا گرتووە کە بەهای زیاترە لە1.6 ملیار دۆلار. ئەو ژمارەیە لەسەر بنەمای گێڕانەوەی ئەو کەسانەیە کە ئاگاداری مامەڵەکانی بوون بۆ بەدەستهێنانی پشکی بازرگانی و دەستبەسەرداگرتنی پارەی کاش، کە بەلایەنی کەمەوە 1.5 ملیار دۆلار سامانی سێ بازرگانی لەخۆدەگرت، هەروەها کۆمپانیاکانی ناو کۆمەڵەیەکی گەورەی بازرگانی (conglomerate) کە جاران لەلایەن بازنە نزیکەکەی ئەسەدەوە کۆنترۆڵکرابوو، وەک کۆمپانیای سەرەکی پەیوەندییەکانی وڵات، کە بەهای بەلایەنی کەمەوە 130 ملیۆن دۆلارە.

رۆیتەرز بۆی دەرکەوتووە ئەو پیاوەی سەرپەرشتی داڕشتنەوەی ئابووری سوریا دەکات، حازم شەرعە، برای گەورەی سەرۆکی نوێ، ئەحمەد شەرع. هەروەها سەرۆکی لیژنەکە، ئەبو مەریەم ئوسترالی، بریتییە لە ئەبراهام سوکاریە، ئوستورالییەک بە ڕەچەڵەک لوبنانی کە ناوی لە لیستی سزادراوانی وڵاتەکەیدایە بەهۆی تۆمەتی پاڵپشتی دارایی تیرۆرەوە. ئەو لەسەر ئینتەرنێت خۆی وەک بازرگانێک وەسفدەکات؛ کە حەزی لە کریکێت و شاورمەیە.

حکومەتی نوێی سوریا دەزگا ئەمنییە زۆر ترسناکەکانی ئەسەدی هەڵوەشاندۆتەوە، و خەڵک دەتوانن ئازادانەتر لە دەیان ساڵی رابردوو قسە بکەن. بەڵام ئەو تێکەڵەیە لە بنەماڵە و پیاوانێک کە تەنها بە نازناوی جەنگی ناسراون، ئێستا ئابووری سوریا بەڕێوەدەبەن، بووەتە جێی نیگەرانی زۆرێک لە بازرگانان، دیپلۆماتکاران و شیکاران، کە دەڵێن؛ دەترسن ئەوەی رۆشت، یەکێکی تری هاو سیفەت جێی بگیرێتەوە.

لێکۆڵینەوەکەی رۆیتەرز پشتی بەستووە بە چاوپێکەوتن لەگەڵ زیاتر لە 100 بازرگان، نێوەندگیر، سیاسەتمەدار، دیپلۆماتکار و توێژەر، هەروەها کۆمەڵێکی زۆر بەڵگەنامە کە تۆماری دارایی، ئیمەیڵ، کۆنووسی کۆبوونەوە و تۆماری کۆمپانیای نوێی لەخۆگرتووە.

کاری لیژنەکە، و تەنانەت بوونیشی، هەرگیز لەلایەن حکومەتەوە رانەگەیەندراوە و لای خەڵکی سوریا نەزانراوە. تەنها ئەوانەی مامەڵەی راستەوخۆیان لەگەڵیدا هەیە ئاگاداری ئەرک و دەسەڵاتەکانی (mandate)ن، کە توانای ئەوەی هەیە کاریگەری لەسەر ژیان و گوزەرانی هەموو سورییەکان و تەنانەت زیاتریش هەبێت، لە کاتێکدا کە وڵاتەکە هەوڵدەدات جارێکی تر تێکەڵ بە ئابووری جیهانی ببێتەوە.

یەکێک لە ئەندامانی لیژنەکە بە رۆیتەرزی وتووە کە قەبارەی گەندەڵی لە سەردەمی ئەسەددا، کە لەسەر بنەمای پێکهاتەی کۆمپانیاکان بنیاتنرابوو کە هێندەی بۆ دزینی سەروەت و سامان داڕێژرابوون هێندە بۆ پارە پەیداکردن نەبوون، بژاردەی کەمی بۆ چاکسازی ئابووری هێشتۆتەوە. لیژنەکە دەیتوانی ئەو بازرگانانەی گومانیان لێدەکرێت بە شێوەی نایاسایی دەوڵەمەند بووبن بیانباتە دادگا وەک چۆن زۆرێک لە سورییەکان داوای دەکەن، یان راستەوخۆ دەست بەسەر کۆمپانیاکاندا بگرێت، یان مامەڵەی تایبەت لەگەڵ کەسایەتییەکانی سەردەمی ئەسەددا بکات کە هێشتا لەژێر سزای نێودەوڵەتیدان.

هەموو ئەم رێگایانە مەترسی ئەوەیان هەڵگرتبوو کە سورییەکان زیاتر لە دژی یەکتر هانبدەن – دەوڵەمەند لە دژی هەژار، و ئەوانەی لە سەردەمی ئەسەددا دەوڵەمەند بوون لە دژی ئەوانەی ئازاریان چەشت. لەبری ئەوەی ئەو بازرگانانەی لە سەردەمی ئەسەددا قازانجیان کردبوو بیانباتە دادگا یان دەست بەسەر کۆمپانیاکانیاندا بگرێت، لیژنەکە بڕیاریدا دانوستان بکات بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پارە کاشەی کە زۆر پێویستە و کۆنترۆڵی جومگە سەرەکییەکانی ئابوری بکات، بە جۆرێک کە رێگە بدات بەبێ پچڕان کار بکات.

رۆیتەرز، لە کۆتایی راپۆرتەکەیدا دەڵێت: حکومەتی سوریا، حازم ئەلشەرع و سوکاریە وەڵامی داواکارییە دووبارەکانیان بۆ لێدوان نەدایەوە و وەڵامی پرسیارەکانیان بۆ ئەم چیرۆکە نەدایەوە. نووسینگەی سەرۆک پرسیارەکانی ئاراستەی وەزارەتی راگەیاندن کرد. رۆیتەرز دەرەنجامەکانی ئەم راپۆرتەی لە میانی کۆبوونەوەیەکی رووبەڕوودا لە هەفتەی رابردوودا لەگەڵ وەزیری راگەیاندن خستەڕوو و وردەکارییەکانی روون کردەوە و پرسیارەکانی بە نووسراو ئاراستەی وەزارەت کرد. وەزارەتەکە پێش بڵاوکردنەوەی راپۆرتەکە وەڵامی نەدایەوە.

وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم رایگەیاند، بەغداد پارەی موچەی مانگی پێنجی خستە سەر هەژماری بانکیی وەزارەتی دارایی هەرێم و سبەینێ دەست بە دابەشکردنی موچە دەکرێت.

وەزارەتی دارایی هەرێم رایگەیاند، ئەمڕۆ پێنجشەممە، بەغداد بڕی 974 ملیار و 813 ملیۆن دیناری وەک شایستەی دارایی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی ئایار خستە سەر هەژماری بانکیی وەزارەتەکە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، سبەینێ هەینی، 25ی تەمموز، دەست بە دابەشکردنی موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەکەن.

 

لیستی موچە

ئەگەر لیستی موچە هاوشێوەی مانگەکانی رابردوو بێت، ئەوا سبەینێ خانەنشینی شارستانی، زیندانیانی سیاسی، کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان، بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی و خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان موچە وەردەگرن.

کۆتا موچە دوای تێپەڕینی 50 رۆژ بەسەر دابەشکردنی موچەی مانگی ئازار، لە رۆژی 14ی ئایار دەست بە دابەشکردنی کرا و لەماوەی سێ رۆژدا موچەی سەرجەم موچەخۆران دابەشکرا، کە لیستی موچە بەم جۆرە بوو:

14ی ئایار: خانەنشینی شارستانی، خاوەنپێداویستی تایبەت، زیندانییە سیاسییەکان، بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی و کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان.

15ی ئایار: کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان، پەروەردە، خانەنشینی پێشمەرگە، دارایی و ئابوری، دەستەی دەستپاکی، دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی ژینگە، دەزگای مین، ناوچەکانی دەرەوەی هەرێم، کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان، دیوانی چاودێری دارایی، مافی مرۆڤ، ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن، تەندروستی، ناوخۆ، داد، ئەنجومەنی دادوەریی، پلاندانان، بازرگانی و پیشەسازی، سامانە سروشتییەکان، گواستنەوە و گەیاندن، کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، شارەوانی و گەشتوگوزار.

18ی ئایار: کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و لاوان، کارەبا، ئەوقاف و کاروباری ئایینی، خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، سەرۆکایەتی پەرلەمان، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆکایەتی هەرێم، پێشمەرگە 'دیوان، لیواکان'، یەکەی 70 و 80، ب. پۆلیسی دامودەزگا نەوتییەکان، ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگای ئاسایش، هێزی زێرەڤانی و فەرماندەیی بەرگریی فریاکەوتن.

 

لەبارەی خانەنشینانی نوێ:

رۆژی 26ی ئایار، وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم لەبارەی موچەی خانەنشینانەوە راگەیەنراوێکی بڵاوکردەوە و داوای لە سەرجەم وەزارەت و فەرمانگەکانی نەبەستراو بە وەزارەت کرد، لەسەر بنەمای فۆڕمی زانیاری بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشین دۆسیەی ئەو فەرمانبەرانە رەوانە بکەن کە تەمەنی یاساییان لە خزمەت تەواو بووە و بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتووی عێراق رەوانەی خانەنشینی دەکرێن.

لە راگەیەنراوەکەدا ئەوەش هاتبوو، لە دوو مانگی رابردوو توانراوە پێنج هەزار و 261 خانەنشینی نوێ بۆ لیستی موچەی مانگی ئایار زیاد بکرێن و ناوەکانیان رەوانەی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کراوە، تا بەپێی ئەو تەرخانەی لە ساڵی 2025 بۆیان جێگیر کراوە، لەگەڵ موچەی مانگی ئایار موچەی مانگەکانی رابردووشیان بۆ خەرج بکرێتەوە.

لە بڕیارێکی مێژووییدا، دادگای دادی نێودەوڵەتی، کە بەرزترین دادگای سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکانە، رێگەی خۆشکرد بۆ وڵاتان کە سکاڵا لەسەر یەکتر تۆمار بکەن سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا، ئەمەش ئەو گازانە دەگرێتەوە کە لە مێژوودا بەرپرس بوون لە گەرمبوونی زەوی.`

ئەمڕۆ چوارشەممە، دادوەر لە دادگای دادی نێودەوڵەتی (ICJ) لە لاهای-ی هۆڵەندا رایگەیاند، هەرچەندە دیاریکردنی ئەوەی کە کام وڵات بەرپرسیارە لە کام بەشی گۆڕانی کەشوهەوا کارێکی ئاسان نابێت، بەڵام بڕیارەکە دەرچووە.

هەرچەندە بڕیارەکە ناچاری نییە، بەڵام شارەزایانی یاسایی دەڵێن کە دەکرێت لێکەوتەی بەرفراوانی هەبێت. ئەم بڕیارە وەک سەرکەوتنێک بۆ ئەو وڵاتانە تەماشا دەکرێت کە زۆرترین زیانیان لە گۆڕانی کەشوهەوا بەرکەوتووە و بەهۆی بێهیوابوونیان لە هەوڵە جیهانییەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە، پەنایان بۆ دادگا بردووە.

سەرکەوتنێک بۆ گەلانی دوورگەکان

ئەم دۆسیەیە لە دادگای دادی نێودەوڵەتی، بیرۆکەی کۆمەڵێک خوێندکاری گەنجی یاسا بوو لە دوورگەکانی زەریای هێمن، کە لە ساڵی 2019دا بیریان لێکردەوە.

فلۆرا ڤانۆ، لە دوورگەی ڤانواتو کە بە مەترسیدارترین وڵات دادەنرێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی کەشوهەوا، وتی: "ئەمشەو ئاسودەتر دەخەوم. دادگای دادی نێودەوڵەتی دانی بەوەدانا کە ئێمە پێیدا تێپەڕیوین – ئازارەکانمان، خۆڕاگریمان و مافی ئێمە بۆ داهاتوو". ناوبراو وتیشی: "ئەمە سەرکەوتنێکە نەک تەنها بۆ ئێمە، بەڵکو بۆ هەموو ئەو کۆمەڵگایانەی لە هێڵی پێشەوەن و تێدەکۆشن بۆئەوەی دەنگیان ببیسترێت."

چالاکوانان و پارێزەرانی بواری کەشوهەوا هیوادارن ئەم بڕیارە مێژووییە رێگە خۆش بکات بۆ داواکردنی قەرەبوو لەو وڵاتانەی کە لە مێژوودا زۆرترین سووتەمەنیی بەردینیان بەکارهێناوە و بەمەش بەرپرسیارێتیی سەرەکیی گەرمبوونی زەوییان دەکەوێتە ئەستۆ.

زۆرێک لە وڵاتانی هەژارتر لەبەر بێهیوابوون پشتیوانییان لە دۆسیەکە کرد و رایانگەیاند کە وڵاتانی پێشکەوتوو پابەندی بەڵێنەکانیان نابن بۆیە ئەم کێشەیە روو لە هەڵکشانە.

بەڵام وڵاتانی پێشکەوتوو، لەنێویاندا بەریتانیا، پێیانوابوو کە رێککەوتنەکانی ئێستای تایبەت بە کەشوهەوا، وەک رێککەوتنی پاریسی ساڵی 2015، بەسن و نابێت هیچ پابەندییەکی یاسایی دیکە بسەپێنرێت.

دادوەر ئیواساوا یوجی وتیشی، ئەگەر وڵاتان پلانە هەرە گەورەکانیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا دانەنێن، ئەوا ئەمە بە پێشێلکردنی بەڵێنەکانیان لە رێککەوتنی پاریسدا هەژمار دەکرێت.

ناوبراو زیادی کرد کە یاسا نێودەوڵەتییە گشتییەکان جێبەجێ دەکرێن، واتە ئەو وڵاتانەی کە رێککەوتنی پاریسیان ئیمزا نەکردووە، یان دەیانەوێت لێی بکشێنەوە وەک ئەمریکا، هێشتا ناچارن پارێزگاری لە ژینگە بکەن، بە سیستەمی کەشوهەواشەوە.

"بڕیارەکە وەرچەرخانێکی یاساییە،" جۆی چۆدری، پارێزەری باڵا لە سەنتەری یاسای ژینگەیی نێودەوڵەتی (CIEL) وای وت. ناوبراو وتیشی: "بە بڕیارە مێژوویی و دەسەڵاتدارەکەی ئەمڕۆ، دادگای دادی نێودەوڵەتی رێچکەی ئاسایی تێکشکاند و دانپێدانانێکی مێژوویی پێشکەش کرد: ئەوانەی زیانیان لە وێرانکارییەکانی کەشوهەوا بەرکەوتووە، مافی چارەسەریان هەیە بۆ زیانەکانی کەشوهەوا، بە قەرەبووکردنەوەشەوە."

پێوەند بە دۆخی ژینگەی جیهانیەوە، هۆشدارییەکان تا دێن زۆر دەبن و رێکخراوە جیهانیەکانیش هۆشداری دەدەن لەبارەی رێژەی زۆری پلاستیک و پاشماوەی جەنگەکانەوە.

چەند جۆرێکی سەرەکی پیسبوونی ژینگە ئاماژەی پێدراوە: 

شێوازەکانی پیسبوونی ژینگە:

- پیسبوونی خاک

خاک یەکێکە لە گرنگترین سامانە سرووشتییەکان، بەهۆی چالاکی نادروستی مرۆڤەوە پیس دەبێت، هەندێک لە رێژەی پیسبوونی خاک، بریتییە لە گۆڕینی زەوی کشتوکاڵی، بۆ تەلار و باڵەخانە و رێگای قیرتاوکراو، کەوا دەکات زەوییەکە، سوودە سرووشتییەکەی خۆی نەمێنێت، بەشێکی دیکەی پیسبوونی خاک، بەهۆی فڕێندانی پاشەڕۆ، ماددە تیشکدەرەوەکان، پاشماوە ئەلکترۆنییەکان، پیسبوون بەهۆی ئاودانی زۆر و سوێربوونی خاک، بوورکان، ماددە کیمیاییە کشتوکاڵی و جەنگییەکانەوەیە.

ئەو بەرهەمە کشتوکاڵیانەی لە خاکێکی پیسدا بەرهەمدەهێندرێن، کاریگەرییان دەبێت لەسەر تەندروستی مرۆڤ، هەروەها پیسبوونی خاک دەبێتە هۆی، کەمی بەرهەمی رووەکی، تێکدانی هاوسەنگی نێوان روەک و گیانلەبەران، بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، کەمکردنەوەی رێژەی رووبەری سەوزایی و ئۆکسجین.

- پیسبوونی ئاو

تێکەڵاوبوونی ماددە جیاوازەکان لەگەڵ ئاودا، وادەکات گۆڕانکاری بەسەر تام و بۆن و رەنگی ئاودا بێت، هەروەها رێژەی خوێ و ترش و تفتی ئاو ناهاوسەنگ دەبێت،  بەوهۆیەوە ناتوانرێت سودی لێببینرێت

هەندێک پیسبوونی ئاو هەیە فیزیاییە، ئەوەش لە رێگەی گەرمبوونی ئەو ئاوەی بۆ سارکردنەوەی کارگەکان بەکاردەهێندرێت، یان تێکەڵاوبوونی زبڵ و پاشماوەکان، بەشێک لە پیسبوونەکەش کیمیاییە، ئەوەش لە رێگەی پاشماوە پیشەسازی و کشتوکاڵییەکان و ماددە خۆراکی و پاککەرەوەکانەوە دەبێت.

لە هەندێک ناوچەش پیسبوونی بایەلۆجی ئاو دروستدەبێت، بەهۆی زیادبوونی رێژەی زیندەوەرێک یان کەڕوو یان بەکتریایەک لەناو سەرچاوە ئاوییەکاندا، کەوا دەکات ئاوەکە پیسبێت و بۆ بەکاهێنان نەشیاوبێت.

- پیسبوونی هەوا

هەر مرۆڤێک بۆ بەردەوامبوونی لە ژیاندا پێویستی بە هەوا هەیە، بەڵام پیسبوونی هەوا کاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر تەندروستی مرۆڤ و بەشێک لە هەوای شارە گەورەکانی جیهان بەهۆی زۆری کارگەکان، ئۆتۆمبیل و گۆڕانی کەشوهەوا و خۆڵبارینەوە پیسدەبێت و کاریگەری لەسەر دەماخ، کۆئەندامی هەناسە و رێژەی ئۆکسجینی جەستەی مرۆڤ دەبێت.

هەندێکجار، پیسبوونی هەوا، لە رێگەی بڵاوبوونەوەی بۆنی پاشماوە و کارلێکە کیمیاییەکان و گازە زیانبەخشەکانەوە کاریگەری لەسەر تەندروستی مرۆڤ دەکات، بەشێک لە بۆمبەکان بەشێوازێک دروستکراون کە لە رێگەی بۆنەوە زیان بەو شوێنە دەگەیەنن کە تێدا بەکاردەهێندرێن.

- پیسبوونی بینین

ئەم پیسبوونە لە رێگەی کەمکردنەوەی رێژەی سەوزایی و زۆربوونی دانیشتوانەوە دروستدەبێت، کاتێک گرنگی نادرێت بە ژینگە و باڵەخانە و شوێنە جاوازەکان بەشێوازێکی هەرەمەکی بنیاتدەنرێن، پیسبوونی بینین دروستدەکەن، لە زۆرینەی ناوچەکانی جیهان بەم پیسبوونە دەگوترێت ناڕێکی شارەکان و تیایدا ناڕێکیەکی گەورە دروستدەبێت. 

- پیسبوونی دەنگ (ژاوەژاو)

مرۆڤەکان بەدەستی خۆیان ئامێر و دەنگی جیاواز دروستدەکەن، کە زۆربوونی ئەم دەنگانە، دەبێتە هۆی پیسبوونی دەنگ و کاریگەری دەبێت لەسەر تەندروستی مرۆڤ و گوێیەکانی.

تێکدانی باری دەروونی و کاتی خەو و پشووەکان، چەند گرفتێکی دیکەن کە بەهۆی کاریگەریەکانی پیسبوونی دەنگەوە پەیدا دەبن. 

- پیسبوون بە تیشک

ئەو تاوەرانەی بۆ ئامێرەکانی پەیوەندیکردن دانراون و لە رێگەی کارۆموکناتیسییەوە کاردەکان یان ئەو تیشکانەی لە رێگەی تیشکدانەوەی هەندێک بۆمبەوە بڵاودەبنەوە، کاریگەری راستەوخۆیان دەبێت لەسەر مرۆڤ و دەرکەوتنی نەخۆشییەکانی، مێشک و دەمار، سەرئێشە، نەزۆکی و نەخۆشی پێست.