پێگەی دادگای فیدراڵی لە دەستوری كۆماری عێراقی فیدراڵدا پێگەیەكی گرنگ و هەستیارە كە خاوەنی بڕیاری كۆتاییە ، چوارچێوەی هێڵە گشتیەكانی دەسەڵات و ئەرك و شێوازی پێكهێنانی لە ماددەكانی ( 92 ،93 ، 94 ) دەشستوور رونكراوەتەوە ، لە ماددەی (13)ی دەستوریشدا ئەو پێگەو باڵایە رەنگی داوەتەوە كە ئەم دەستوورە بە پایەدارترین یاسا دادەنێت و نابێت هیچ یاسایەك دابندرێت لە گەڵ حوكمەكانی ناكۆك بێت ، ئەمەش ئەو راسیتیە دوپات دەكاتەوە كە دادگای فیدراڵی بۆ  روانین و دادبینی و بریاردان و راڤەكاریە بۆ ماددەكانی دەستورو ئەوناكۆكیانەی لە دەركردنی یاساو پەیرەو بڕیارەكان دەكەونەوە ، جا ئەوە ناكۆكی و خوێندنەوە جیایانە لە نێوان هەرێمەكان و پارێزگاكان و حكومەتی ئیتحادی (فیدراڵی ) یەوە،دێنە ئاراوە ، یا لە دەرچواندنی یاسا لە ئەنجومەنی نوێنەرانبێت یان لە پەرلەمانی هەرێمەكان بێت ، كارو تایبەتمەندی  دادگای فیدراڵی چاودێری لەسەر دەستووری بوونی یاسا و پێرەوە بەركارەكان .

دادگای باڵای فیدراڵی كراوەتە مەرجەع بریار بەدەست ، لە ماددەی (94)ی دەستووری عێراقدا هاتووە (بڕیارەكانی دادگای باڵای ئیتحادی بنبڕە ، و پابەندیە بۆ هەموو دەسەڵاتەكان ) ، بەو مانایەیی ئەگەر لە سەر هەر پرسێك ناكوكی كەوتە نێوان یەكێ‌ لە هەرێمەكان وحكومەتی ئیتحادی ، یان رەوایەتی و دەستوری بونی یاساكان لەسەر ئاستی ئەنجومەنی نوێنەران بێت یان پەرلەمانی هەرێمەكان بێت مەرجە و نابێت یاساكان پێچەوانەی دەستور بێت وەك لە ماددەی ( 13) برگەی دووەمیدا هاتوە (  نابێ‌ یاسەیەك دابنرێت دژبێت لەگەڵ ئەم دەستورە ، وەهەر دەقێك لە دەستورەكانی هەرێمەكان یان هەر دەقێكی تری یاسایی كە دژبێت لەگەڵی بە پوچەڵ دادەنرێت ) (تاكە دادوەرو و ناوبژیوان دادگای باڵای فیدراڵیە وبڕیارەكانی بنبڕە  ، واتە شایەنی تانەوتێهەلچونەوتەمیز كردنەوە نین .
 بۆ بەرچاو روونی زیاتر  دەقی ماددە پەیوەندیدارەكانی دەستوور وەك خوی دادەنێنەوە  :
لە ماددەی 92ی دەستوردا هاتوە :
یەكەم -دادگای فیدراڵی باڵادەستەیەكی دادوەری سەر بەخۆیە لە ڕووی دارایی وبەڕێوەبردنەوە.
دووەم -دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و یاسا ناس پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران .
لەماددەی ماددەی 93 دا هاتوە : دادگای فیدراڵی باڵا ئەم تایبەتمەندیانەی دەبێت :
یەكەم - چاودێری لەسەر دەستووری بوونی یاسا كان و پێرەوە بەركارەكان .
دووەم - لێكدانەوەی دەقە كانی دەستوور .
سێیەم - یەكلایكردنەوەی ئەو كێشانەی لە ئەنجامی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكومەتی فیدراڵیەوە دەردەچن ، یاساش ماف دەدات بە هەریەك لە ئەنجومەنی وەزیران و كەسانی خاوەن پلەو ئەوانی دی كە ڕاستەوخۆ لە دادگا ڕخنە لەو بڕیارانە بگرن .
چوارەم :یەكلایكردنەوەی ئەو دووبەرەكیانەی لە نێوان لە نێوان حكومەتی فیدراڵ وحكومەتی هەرێمەكان و پارێزگاو شارەوانیەكان و ئیدارە ناوخۆییەكان ڕوودەدات .
پێنجەم :یەكلایكردنەوەی ئەو دووبەرەكیانەی لەنێوان حكومەتی هەرێمەكان یان پارێزگاكان ڕوودەدات .
شەشەم :یەكلایكردنەوەی ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵا سەرۆك كۆمارو سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیرەكان .
حەوتەم: پەسەندكردنی ئەنجامەكانی كۆتایی هەڵبژاردنە گشتیەكان بۆ ئەنجومەنی نوێنەران .
هەشتەم :أ یەكلایكردنەوەی ناكۆكی لە نێوان بواری كاری دادگای فیدراڵ ودەستەی دادوەری هەرێم وپارێزگاكان كە ناكەونە سنوری پارێزگاكان .
ب  یەكلایكردنەوەی ناكۆكی لە بواری كاری دەستەی دادوەری هەرێمەكان وپارێزگاكان كە ناكەونە سنوری هەرێمەكانەوە .
هەروەها لە ماددەی  94ی دەستوردا هاتوە :  بڕیارەكانی دادگایی باڵای فیدراڵی یەكلاكەروە یە ودەبێت سەرجەم دەسەڵاتەكان پێوەی پابەندبن .
لە دوای پەسەندكردنی دەستووری كۆماری عێراقی فیدراڵ  لە ساڵی 2005 ، پرسی یاسای دادگای فیدراڵی بۆتە جێگای پرسیارو تێروانینی جیا لە نێوان پسپۆرانی بواری دەستوور ، كە بەرای ئێمە ئەمە خاڵێكی نەرێنیە لەسەر یاسایەكی وا گرنگ كە رۆلی یەكلاكەروە هەیە ، گومانی تیانییە تا ئێستا كار بە (بڕیاری ژمارە 30) یاسای دادگای باڵای فیدراڵی دەكرێت كە پاڵپشت بە ماددەی (44) لە یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە دەرچوێندراوە ، واتە تا ئێستا یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بونی نییە لە ژێر چەتری دەستووری هەمیشەیی دا دەرچوێندرابیت ، جگە لە هەمواركردنەوەی نەبێت كە بەیاسای ژمارە (25 ) لە ساڵی 2021 كراوە، بەبێ‌ ئەوەی خۆی لە قەرەی كرۆكی ماددەی (92) برگەی دووەمی بدات كە تێدا هاتوە (دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و فقهی یاسا پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران )شاراوە نییە  لە ماددەكانی دەستووردا كە پەیوەندیدارن بە دادگای فیدرالی بە شێوەیەك لە شێوەكان خۆی لەهەندێ‌ پرسی هەستیار بواردەوە و ئەو ئەركەی داوەتە ئەنجومەنی نوێنەران كە بەیاسایەك یاسای دادگای فیدرالی دەربچوێنرێت كە بە رەزامەندی دەنگی دوو لەسەر سێ‌ ئەندامانی ئەنجومەن بێت ، بەڵام لەكاتی هەمواری بریاری ژمارە (30) رەچاوی ئەم خاڵە نەكراوە ، چونكە ناكرێت دادگای فیدرالی دەست كراوە بێت و ناروونی لە ئەرك و كارەكانیدا بەدیبكرێت بە حوكمی پێگەو كاریگەریەكەی ، بۆ جێبەجێكردنی حوكمەكانی یاسای دادگای فیدرالی هەمواركراو ، مالی یاسادانانی فیدرالی لە ماددەی (9) یاسای دادگای فیدرالی هەمواركراو دەسەڵاتی داوەتە دادگای فیدراڵی پەیروی ناوخۆی خۆی دەربكات .
 دادادگای فیدرالیش پەیرەوی ناوخوی ژمارەی (1) لە ساڵی 2022 دەركرد كە لە (52) ماددە پێكهاتوە بۆ رێكخستنی كاراییەكانی كە هەولی داوە تا رادەیەك كەموو كوریەكانی یاساكە پربكاتەوە ، لەوانە كاریگەری بڕیارەكانی دادگا لە رووی كاتەوە ، ئایە بریارەكان كاری گەری راستەوخۆیان ( فوری) دەبێت لە رۆژی دەرچونیان یان  كاریگەری گەراوەشی دەبێت  پێشخۆیی ( رەجعی ) ، دادگای فیدراڵی لە ماددەی (37) پەیری ناوخۆی دا هاتوە ( كاریگەری بڕیارەكانی ئەم دادگایە لە رۆژی دەرچونیانەوە دەبێت ، ئەگەر لە بڕیارەكە پێچەوانەی دیارینەكرابێت ، سەبارەت بە حوكمی جەزائی ئەوا ئەسەری راستەوخۆیان دەبێت ، سەبارەت كاریگەری بڕیاری  راڤەكاری لە ماددەی (38) ی پەیرەوەكەدا هاتوە (   كاریگەری بریارەكانی راڤەكاری لە رۆژی جێبەجێكردنی حوكمەكانی دقەكەوە یە كە جێگای راڤەكاریە  ، ئەگەر دەقێكی پێچەوانەی ئەوە نەبێت ).
پێشینەی دادگەری بریارەكانی دادگای فیدراڵی لەسەر چەند پرسێكی پەیوەندیدار بە كاریگەری بڕیارەكانی لەروی كاتەوە كۆمەڵێ‌ خوێندنەوەی جیای جێهێشتوە ، هەروەها لەسەر خودی یاساكە و پێكهاتەی ئەندامانی شارەزایان و پسپۆرانی یاسای دەستوری ناكۆكن لەسەری ، چونكە لە ماددەی 92ی دەستوردا هاتوە :
یەكەم -دادگای فیدراڵی باڵادەستەیەكی دادوەری سەر بەخۆیە لە ڕووی دارایی وبەڕێوەبردنەوە.
دووەم -دادگای فیدراڵی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و یاسا ناس پێكدێت ،دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن وكاری دادگاكە بە یاسا رێكدەخرێت ،  بە زۆرینەی دوو لە سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران .
بەڵام بڕیاری ژمارە ( 30)  لە لایەن حكومەتی ئینتقالی دەركراوە و لە كاتی هەمواركردنی یاساكەش لە ساڵی 2021 یاسای ژمارە ( 25) یاسای هەمواری یەكەمی دادگای ئتتحادی دەرچوێنرا كە خۆی بەدوور گرتوە لە ناوەرۆكی برگەی دووەمی ماددەی (92)ی دەستور ، لە لایەكی تر بەشێك لە شارەزایانی بواری دەستور بە ماددەی (130) دەستور وەڵامی ئامادەیان پێیە كە تیایدا هاتوە ( یاسا كارپێكراوەكان كاریان پێدەكرێت ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە یان هەموار نەكرابن بەگوێرەی حوكمەكانی ئەم دەستوورە. ( تبقی التشریعات النافژە معمولا بها،ما لم تلغ أو تعدل وفقا لاحكام هژا الدستور) ،
كوردو دادگای فیدراڵی
بەڕای بەندە باشتر وایە كۆتایی بەم گومان و رایە جیاوازنە بهێنرێت ،بۆیە باشتر وایە لە ئێستادا كار لەسەر ئامادەكردنی پرۆژ یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بكرێت و ئامادەكاری تەواو بكرێت بۆ كۆدەنگی و سازان و پركردنەوەی هەموو ئەو كەلێنانەی كە بەدیدەكرێن ، لە هەمانكاتدا رووبچێتە ناو رۆحی دەستور و فەلسەفەی دەستور كە بوار بۆ ئیجتهادو خوێندنەوەی جیا نەهێڵێتەوە ، چونكە لەدەستوردا تایبتمەندی دراوەتە یاسای دادگای باڵای فیدراڵی لە كاتی پەسەند كردنیدا ، وەك لە دەستوردا هاتووە كە حوكمەكانی هێڵەگشتیەكانی دەرچواندنی یاسای دەستوری روون كردوتەوە ، بۆ كوردو هەرێمی كوردستانیش گرنگە لە ئیستادا ئاورێكی جدی لەم پرسە بداتەوە ، دوور لە بیری تەسكیی حزبایەتی بە نەفەسێكی كوردانەو یاسیانەی قوڵ ئەم پرسە روو بەرووی شارەزایانی بواری دەستور بكرێتەوە ، و پێداویستیەكانی  سەرخستنی ئەم كارەیان بۆ دەستە بەر بكرێت و شان بەشانی ئەم یاسایە ئاورێكی جدیش لە یاسای نەوت غازو یاسای ئەنجومەنی ئتتحادی بدنەوە ، لە هەمان كاتدا دەستەیەكی یاسا ناس لە پارێزەرو شارەزیانی دەستور و پسپۆران پێكبهێنرێت وەك دەستەیەكی سەربەخۆ كە ئەركیان راوێژ دان و بەرگری بێت لە مافە دەستوریەكانی خەلك و هەرێمی كوردستان .

ھێرۆخان وەک سیمبولی کەسایەتی بەرزی ژنی کورد دەردەکەوێت؛ ئەم خاتوونە پێشمەرگەو خەباتگێڕە وەک چیایەکی سەخت بەگژ تاڵی کوردبوون و داگیرکەرانی کوردستان وەستایەوەو نەسرەوت بۆ یەک چرکەش لە خەبات نەوەستا؛ ژیانی دادە ھێرۆ وەک ئەو گوڵە وایە لەناو بەردو تەڵاشەبەردی رەق سەردەردەکات؛ لە لایەک بەگژ محاڵ دەچێتەوە و وجودی کوردبوون دەسەلمێنێت؛ لە ئالییەکی دی جوانی و ئینسانیەت و کارکردن بۆ بەھا باڵاکانی مرۆڤایەتی فەرامۆش ناکات و لەخۆیدا دەیگەیەنێتە لوتکە؛ ھێرۆخان.. وەک شۆرشگێڕێکی کورد و ژنێکی بەھرەمەند بە نیشتمان پەروەردی؛ بەئەندێشەی مامۆستا ئیبراھیم ئەحمەدی خەباتگێڕو بیر رووناک و بە دنیا بینینی فراوان و حەکیمانەی سەرۆک جەلال تاڵەبانی گەشەی بەخەباتی نەتەوەی دا بۆ کوردستان ژیا؛ بووە سیمبولی قارەمانێتی و تێکۆشانی ژنانی کورد؛ سەلماندی ئەوانیش ھیچیان لە ھێزو بیری پیاوان کەمترنییە لە مەیدانی خەباتدا.

 دەست بەرداربوون لە ژیانی شەخسی و کارکردن بۆ بەھا باڵاکانی نەتەوە لوتکەی ھەڵوێستی ئەم ژنە خەباتگێڕەی کوردە؛ کە ئێستا ئەم ناوە مۆدێلێکی بەرزی خۆراگرو تێکۆشانەی ژنی قارەمانی کوردە.

 لە قەندیلەوە تا کۆشکی سەلام؛ سەلماندی “لەپشت ھەرپیاوێکی بەھێز ژنێک ھەیە”ھێرۆخان ئەو ژنە سەنگینەی رێگەی کوردایەتییە، کە خۆشەویستی خاک و گەلی کردە ووزە بۆ سەرخستنی ئامانجی شۆرش و خەباتی رەوای نەتەوەکەی؛ لە چیا بێ سڵکردنەوە لە مردن تۆماری نەھاتی و خەباتی گەلەکەی کردو ئەو ئەرشیفەی دەوڵەمەندکرد؛ وەک شازادەیەک نەژیا..وەک پێشمەرگەیەکی خاکی لەبن تەڵاش ژێر رەشەبا و سەرماو بەستەڵەک و سەختی خەبات ژیانیکرد.

 لەشار ئەم شاژنەی کوردایەتی؛ بەشی زۆری کارەکانی مەدەنی و ئینسانی و پێشکەوتن و پتەوی بناغەی ئەم کوردستانەبووە؛ منداڵپارێز؛ خاک؛ کوردسات؛ ئەمنەسورەکە؛ سەرا؛ زاموا؛ سەنتەری گەنجان، پیرخانە، بێ لانەکان، شەڵتەری ژنان، بایەخ بە ھونەرمەندان ، پاراستنی شوێنەواری ئەم وڵاتەو زانکۆکان و کەرتی پەروەردە..و زۆر زیاتریش کاری لە پێشینەی ئەم سەنگینەی کوردایەتی بووە. کە تەواوی ژیانی بەخشیوە بەگەل و وڵات.

دیموکراسی کە دەستەواژە یا وشەیەکی یۆنانی کۆنە بە مانا هەرە سادەکەی بریتیە لە (دەسەڵات) یا (فەرمانرەوایی) خەڵک. 
هەڵبژاردن و دەنگدان بنەمایەکی سەرەکی دیموکراسیە، چونکە لەو پرۆسەیەدا هاووڵاتیان چارەنووسی خۆیان ئازادانە و سەربەستانە و بە یەکسانی دیاری دەکەن.. بەڵام ئەو دیموکراسییەی لای ئێمە پێی دەوترێت دیمۆکراسی نەک هەر سەری لە خۆمان، بەڵکو سەری لە پسپۆران و زمانەوانان و فەرهەنگی یۆنانی تازەو کۆنیش شێواندوە!

راستە کە چەند جۆرێک لە دیمۆکراسی بوونی هەیە، بەڵام بەینی خۆمان بێت جۆرەکەی ئێمە ئەوەندە عەجایب و تایبەتە کە کورد ووتەنی ( لە قوتووی هیچ عەتارێکا نیە ) ، دیارە هەر لەبەر ئەوەش هێشتا ناوی لێنەنراوە ونەخراوەتە لیستی جۆرەکانیتری دیموکراسیدا..!

دیموکراسیەکەی ئێمە بە کوتەک و شولک و قۆڵبادانە !! 
نازانم ئەو هەموو نێردە دیبلوماسی و سیاسی و ناوبژیوانانەی کە هانمان ئەدەن بەپەلە پروزە هەڵبژاردن بکەین بۆ ئاستەنگ و ناڕەوایی و نالەباری دۆخەکە نابینن؟ بۆ لە کاتێکدا کە خۆیان کردوەتە باوکی دیموکراسیەت نابینن و نابیستن کە کاراکردنەوەی کۆمسیۆنە ئێکسپایەرەکەمان بە نایاسایی و سەرشکاندن هەلهەلەی بۆ کێشرا و پرۆژەی هەموارکردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەکەمان لە یەکێک لە چەکمەچەکانی باڵەخانەی پەرلەمانەکەمانا تۆزی لێ نیشتووە و تۆماری دەنگدەرانمان علوجە و فڕی بەم سەردەمە و دانیشتوانی پارێزگاکانمانەوە نییە، جگەلەوەش نوێنەری کەمینەکانمان هێشتا داوای یەکلاکردنەوەی کێشەکانیان دەکەن..!! پاشان چۆن و بۆ دەبێت جیاوازیی نێوان تۆماری دەنگدەرانی عیراق و تۆماری دەنگدەرانی هەرێم سەروو نیو ملیۆن دەنگدەر بێت کە بەوتەی شارەزاییان ئەو ژمارە زیاد کراوانەی تۆماری دەنگدەرانی هەرێم هەمووی لە هەولێرو دهۆکە لە کاتێکدا کە زیاتر لە شەست هەزار دەنگیش لە سلێمانی کەم کرابێتەوە..!! ئایا هەر ئەمە خۆی لەخۆیدا کارێکی ئەوپەری نادادپەروەرانە نییە؟ ئەگەر هەر کورسییەکی پەرلەمانی کوردستان پێویستی بە ٣٥ هەزار دەنگ بێت ئایا زیاد کردنی ٥٦١ هەزار دەنگ بە واتای مسۆگەر کردنی ١٦ کورسی نیە لە دهۆک و هەولێر ؟؟ ئەی هەر ئەمە خۆی لە خۆیدا کارێکی ئەوپەڕی نادادپەروەرانە و نا دیموکراسیانە نییە؟؟ سەیرە، هەمووان باس لە چەسپاندنی دیموکراسی و رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و ئازادی ڕادەبڕین دەکەن، کەس نیە بە دروشم داوای هەڵبژادنێکی بێ تەزویرو پاک و بێگەرد نەکات، هیچ حزب و لایەن و بزوتنەوە و کۆمەڵ و رێکخراو و هاوپەیمانێتی و کەسایەتیەک نیە سەرو بنی ووتاری سیاسی بریتی نەبێت لە پاراستنی بەرژەوەندی نەتەوە و گەل و میللەت و هاونیشتیمانان و هاووڵاتیان، بەڵام بەداخەوە زۆر کەمن ئەوانەی کە خۆیان پابەندی دروشمەکانیان ئەبن و هەر ئەوەشە کە پاشەکشە بە هەموو پڕۆسەیەکی بەرەوپێشچوون ئەکات لە سەرزمێنێکدا کە خەڵکەکەی شەیدا و تامەزرۆ و تینوی بەدیهاتنی دیمۆکراسیەکی راستەقینەن..!!

لە کۆتاییا دەڵێم ئەگەر ئەو هەموو فشارو گۆشارە تەنیا بۆئەوەیە کە بڵێن شوکور بۆ خوا ئێمەش دیموکراسی پەیرەو ئەکەین ئەوا قوربان، ئەمە جگەلە خۆ شاردنەوە لەژێر پەردەی دیموکراسیا هیچیتر نیە و دەیان هەڵبژاردنیتریش ئەنجام بدرێت مادام الف و بێی دیموکراسی پەیرەو ناکرێت، ناتوانین شانازی بە دەنگەکانمان و یەکسانی و ئازادییەوە بکەین.

شاناز ئیبراهیم ئەحمەد
 ٣٠-٥-٢٠٢٣

سەد ساڵە لەمەوبەر دابەشبونێکی بنەڕەتی لە نەخشەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دروست بوو، نەخشەی ناوچەکە لەسەر بنەمای لەگۆڕنانی رێکەوتنامەی سیڤەرو لەبەر چاو نەگرتنی بەشێک لە دیدگاکانی دانیشتنەکانی کۆنگرەی قاھیرە لە ساڵی ١٩٢٠ داڕێژرایەوە. کورد بوە قوربانی یەکەم و خاک و خەڵکەکەی دابەشکرا بەسەر وڵاتانی تازە دروست بوودا. بەر لە سەد ساڵ بەبێ ئامادەیی ھێزێکی سیاسی کاریگەری کوردستانی بیرۆکەی دروستکردنی دەوڵەت بۆ کورد گەڵاڵە بوو. بەڵام تورکیا ئەو خەونەی بە پیلان و کەمپیەینی دیبلۆماسی گۆڕی بۆ سڕینەوەی خەونی کورد لە چواچێوەی لۆزاندا. نەک ھەر ئەوە بیرۆکەی دروستبوونی کۆماری سوری کوردستانیش لە سۆڤیەت لەلایەن تورکیا بە رێکەوتن لەگەڵ یەکێتی شورەوی بەتاڵ کرایەوە.

ئەوانەی بەناوی مارکسیەت و چەپەوە دروشمی بەرگریان لەخەباتی چەوساوەکان و گەلانی بندەست ھەڵگرتبوو بونە بەشێک لە پەرتکردن و راگواستنی کورد. 

لۆزان دەوڵەتێکی نوێی بەناوی تورکیا دروست کرد دەوڵەت بۆ تورکەکان و زیندانێکی گەورە بۆ کوردەکان.
سڕینەوەی زمانی نەتەوەی دووەم لە تورکیا سەپاندنی زمانی تورک بەسەر گەلانی ناو وڵاتەکە.

بۆچی کورد پرسی پێ نەکرا لەلۆزان؟
کورد خۆی بەچیەوە سەرقاڵکردبوو ئەو دەمە؟
بۆچی ئەرمەنەکان و لە رێگەی ئەوانیشەوە ئەوروپاییەکان ھاوسۆزنەبوون بۆ کورد؟
لە ١٤٣ مادەی لۆزاندا بۆ ناوی کورد نەھاتوەو رێکەوتنی لەتکردنی خاک و خەڵکی کوردستان دراوە؟
لێکەوتەکانی لۆزان بۆ ھێشتا بەردەوامە؟
ھۆکارەکانی پشت رێکەوتنی لۆزان چی بوو؟
پرسیارێکی زۆر لەم پرسەدا ھەن و پێویستیان بە گفتوگۆی ھێمن و زانستی ھەیە، دوور لە سۆزگەرایی و خۆ دزینەوە لە راستیە مێژووییەکان.

لە زانستی پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکاندا چەند کارەکتەری دەوڵەتی کارتێکەر ھەن لەوانە کارەکتەری دەوڵەتی و کارەکتەری نا دەوڵەتی لەھەمان کاتدا کەسێتی دەرکەوتوو کارەکتەری کەسی لە سەروەختی لۆزاندا کورد ئەم کارەکتەرانەی نەبوە لە گۆشەیەکدا گەر ھەبووبن سەرقاڵکراون بە کاری لاوەکیەوە!.

ھەر بۆیە لۆزان بەبێ ئامادەیی کورد کراو نەک مافی کوردی نەسەلماند بەڵکو دەرفەتی دا بەداگیرکەرانی کوردستان بەنەمان و سڕینەوەی ئەو گەلە دێرین و گەورەیەی ناوچەکە. لەناو ئەو نەخشە نوێیەی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست.

کۆمەڵکوژی دەرسیم و کۆمەڵکوژی گەلی زیلان و کپکردنەوەی ناڕەزاییەکانی لۆزان و داگیرکاری بەر کوڵی ئەو رێکەوتنەی وڵاتانی براوەی جەنگی جیھانی یەکەم و تورکیای نوێ بوو.
لە دوای سەد ساڵ لە لۆزان
ئەوسا کورد پەرت و پەرش و بڵاو بوو
ئێستا کورد ئامادەیی ھەیە سەرباری درمە دێرینەکەی خۆخۆریی.
ئەوسا کورد نەناسراو بوو پێگەکەی نەدەخونرایەوە.
ئێستا کورد لەسەر ئاستی ھەموو جیھان ناسراوەو پێگەی سیاسی ھەیە لە رۆژئاوای کوردستان کانتۆنی ھەیە لە باشور ھەرێمێکی فیدراڵی ھەیە لە ناو دەوڵەتی عیراق پێگەی دەوڵەتی ھەیە
لەوەش دڵخۆشکەر تر رەوەندێکی بەھێزی کوردستانی لەتاراوگە بوونی ھەیە.
لەباکور فراکسیۆنی پەرلەمانی ھەیەو سەنگەرێکی بەھێزی ھەیە لەناو زیندانەکانی تورکیا.

لەناو حوکمڕانی کوردستاندا لە باشورو رۆژاواش تا رادەیەک بونی گەندەڵی پو پێشێلی مافەکانی مرۆڤ و نەبوونی یەک گوتاری لە پرسە سیاسیەکاندا بە خراپ بۆ پێگە سیاسیەکەی کورد کەتونەتەوە، بەڵام ھێشتا ھەر ھێزەو گەر بەباشی بۆ پرسەباڵاکانی نیشتمان و خەڵک بەکار بھێنرێ زۆر بەدەسکەوت ئەبێ بەڵام گوڕە سیاسیەکە خراوەتە بەرژەوەندی خێڵ و ناوچەو ھێزی تەقلیدی کە داگیرکەرانی کوردستان بە سانایی دەتوانن لە خشتەیان بەرن یا دەلاقەی زیاتری تێ بخەن.
ئەوسا کورد لە ئاستی ئەوروپاو دەرەوە کەمترن کوردی لێ بوو.
ئێستا چەندان لورد پەرلەمانتارو ئەندامی ئەنجومەنی شارو سەدان مامۆستای زانکۆن لە زانکۆ گرنگەکانی دونیا ھەن.
ئێستا دۆخی کورد گۆڕاوە بەڵام ھێشتا مەترسیەکانی لۆزان ھەر بەردەوامە.

تورکیای دوای سەد ساڵ لە لۆزان تورکیایەکی ھێشتا ملھوڕە دان بەمافە سەرەتاییەکانی کورددا نانێت و راسپاردەی نێودەوڵەتیش سەبارەت بە پێدانی مافی مەدەنی و کەلتوریش بە کورد رەت دەکاتەوە.

لە ساڵی ١٩٩٩ لە لوتکەی ھلسنکی یەکێتی ئەوروپا، تورکیا پاڵێورا بۆ ئەندامێتی لە یەکێتی ئەوروپاو چەند مەرج و رێکاری بەدەنگەوەھاتنی یەکێتی ئەوروپای خرایە بەردەست بەڵام تورکیا لەماوەیەکی کەمدا دەری خست کە بەدەنگ ئەو داخوازیانەوە ناڕوات بۆیە لە لوتکەی برۆکس لە ساڵی ٢٠٠٦ لە وەک پارێوڵاویش ناوی سڕایەوە.

ھەر سەبارەت بەم پرسە لە ٩٦ ساڵەی لۆزاندا ئەردۆگان گوتارێکی داو رایگەیان کە شانازی بە لۆزان و دەستکەوتەکانیەوە دەکەن. باسی لە لابردنی مەترسیەکانی سەر وڵاتەکەی لە باکوری سوریاو عیراقیش کرد، دیارە مەبەستی قەوارەکەی ھەردوو بەشەکەی کوردستان بوو کە بەمەترسی لەسەر خۆیانی دەزانن.

لەم سۆنگەیەوە دەگەینە ئەو بڕوایەی کە عەقڵیەتی بەڕێوبردن لە تورکیا لەماوەی ١٠٠ ساڵدا گۆڕانکاری بەسەردا نەھاتوەو ھەر ھیوایەک بە حوکمڕانانی ئێستای تورکیا بێ سەمەرە.

لۆزان ھەر بەرکارەو ھیچ کاتێک دیاری نەکراوە بۆ کۆتایی پێ ھێنانی. بەڵام لەناو ھاوکێشەکانی ناوچەکەو جیھانیشدا ھێزو بەرژەوەندی دەتوانن گۆڕانکاری بنچینەیی دروست بکەن. 

لۆزان بۆ دابەشکردنی ناوچەکەو دابەشکردنی کوردیش بوو بەپلەی یەکەم و بەو دابەشکاریە کێشەیەکی قوڵیان بۆ ناوچەکەو نەتەوەکانی ناوچەکە بەجێھێشت. ھەموو پرۆسەکانی کۆمەڵکوژی و تاوانە نێودەوڵەتیەکان کە دەرھەق بەکورد ئەنجام دراون لە لۆزانەوە سەرچاوە دەگرن.

بە ئاوڕدانەوە لە ١٠٠ ساڵی رابردوو بۆ دونیا دەرکەوت کورد موعجیزەی مرۆڤایەتیە، بە بەرگەگرتنی ئەو ھەموو زلھێزە مرۆڤ کوژو بێ بەزەییانە. کورد نەتەوەیەکی ئاسایی نیەو گەورەو کاریگەرە، لەباری کەلتورو زمان رەسەنایەتی و پەیوەستی بە نیشتمانەوە.

لۆزان رەگێکی قوڵی لەمێژوودایەو لەئێستاماندا ھێشتا ھەر تۆز ئەکات، باسکردن لەو مێژووەش بۆ دەرس وەرگرتنە، بۆ ئەوانەی ئێستا کە خەریکی گەمەیەکی ھەرزانن بۆ بەرژەوەندی گروپێکی بچوک و بە رێگایەکی نانیشتمانی لە رێگەی یاری کردن بە سۆزی بەشێک لەخەڵکەوە دەیانەوێت ئەم جۆرە لە کوردایەتیە بێ پێزە بە جوانی وێنا بکەن.

لەسەر دەستی خود ویستی و رەچاوکردنی داگیرکەرانی کوردستان، وا ئەزموونی سی ساڵەی ھەرێم بەتاریکترین قۆناغەکانی سیاسی خۆیدا تێپەڕ دەبێت. 

لەبەر رۆشنایی ئەو راستیانە دەنگە نیشتمانیەکان وزە نوێ و زانیستیەکانی کوردستان لە ماوەی لۆزانەوە بەردەوام بن لە رەخنەی زانستی ئەم قۆناغەو روونکردنەوەی تاریکایی دۆخی ئێستا ئەو ئێستایەی دەرفەتە گەورەکانی شاردۆتەوە بۆ بەرژەوەندی ئابووری گروپی سیاسی بچوک.

سەدەی نوێ سەدەی کوردو ھەڵگەڕانەوەی سەرجەم ھاوکێشەکان دەبێت، حەتمیەتی مێژووە درەنگ یا زوو ئەوە روو دەدات.
تا ئەو ساتەی جیھان و ناوچەکە بە دەوڵەت و گەلانەوە دەگاتە ئەو باوەڕەی
بەبێ راستکردنەوەی ھەڵەکانی مێژوو لەناویشیاندا لۆزان، ئەم ناوچەیە ھەرگیز ئۆقرەیی بە خۆوە نابینێ و کەس لەناو ئەم ھاوکێشەو لێکەوتانەی لۆزان وەک چۆن سەش ساڵە براوە نەبوە ئاوەھاش براوە نابێت.

لە ئاوێنەی لۆزاندا کورد وەکو نوخبەی باڵادەستی سیاسی خۆی نابینێ و داگیرکەریش ناناسێ،
بەو مانایەی ئەوەندەی گیانی خۆخۆری بۆ خۆ شکاندن ئازاو ئامادەن ئەوەندە دوژمن و داگیرکەر ناخەنە ناو نیشانەی ستراتیژو کارەوە.

لە ئاستی گەلدا، کورد لەھەموو سەردەمێک وشیارو بەئاگاترەو باش و خراپ جیا دەکاتەوەو چیتر بە پەیامی بێ کردارو بە بەناو تێزی بێ پێز ناچێتە ژێر باری رۆمانسیەتی فریودەر.

سبەی گەڕی دووەمی ھەڵبژاردنی سەرۆککۆماری تورکیایە و یەکێک لەو دوو کاندیدە دەبێتە سەرککۆمار. 
لە گەڕی یەکەم لەسەر ڕاسپاردە و داوای ھەدەپە زۆربەی ھەر زۆری کورد دەنگیان بە کەمال کلیچدار ئۆغلو دا، بەڵام ئەو نەک نەیتوانی سەربکەوێ، بەڵکو لەسەر ئاستی تورکیا لە ئەردۆگانیش  کەمتر دەنگی ھێنا. ئەوەی جێی تێڕامانە لەماوەی ڕابردوودا: 
- باری ئابووری تورکیا داتەپێوە و نرخی لیرەی تورکی ھاڕەی کردوە. 

- بێکاری و گرانی زیادی کردوە.

- ئازادیی دەربڕین سنوردار کراوە و لەسەر دەربڕین و ڕاگەیاندن دەیان ڕۆژنامەنوس و نوسەر و سیاسەتمەدار گیراون.

- قەیرانە دەرەکیەکانی تورکیا لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی دەوروبەری بە ژمارە زۆرتر و بەناوەرۆک قوڵتر بوونەتەوە... 

کەچی، ھێشتا بابەتی سەرەکی ھەڵمەتی ھەڵبژاردن نەژادپەرستی و تورکچێتی بوو. ھەرچەندە کورد و بەشێکی زۆریش لە دیموکراسیخوازانی تورکیا ئومێدیان بەوە ھەبوو کە ئەگەر کلیچدار ئوغلو دەربچێ لانی کەم دەرگای دۆزەخ دادەخرێ، بەڵام بۆ گەڕی دووەم کەمال کلیچدار ئۆغلوش لەسەر ھەمان تەوژمی دەوڵەتپەرستی و تورکچێتی زۆڕنای ھەڵمەتی ھەڵبژاردنی ژەند! دیارە کلیچدار ئۆغلو دەیەوێ بەو شێوازە دەنگی تورکە توندڕەو و شۆڤێنیستەکان بەدەستبێنێ کە ڕێژەکەیان یەکجار گەورەیە، بەڵام بەندە بڕواناکەم ئەوان لە کلیچدار ئۆغلۆ خۆشبن کە لە بنەچە ھەم کورد و ھەم عەلەوییە. واتا مەرج نییە ئەو سیاسەتەی دادی بدات.

لەبەرامبەر کەمال کلیچدار ئۆغلودا رەجەب تەیب ئەردۆگانیش قیڕەی نەتەوە پەرستی گەورەتر کرد و دوای ئەوەی لەگەڵ سینان ئۆغانی سەرکردەی رەگەزپەرست و توندڕەوەکانی تورک ڕێککەوت ئەو ھەنگاوەی بەسەرکەوتن دایە قەڵەم.

ئەو تورکانە کە دەنگیان بە سینان ئۆغاندا بوو دوای دەرنەچوونی لەگەڕی یەکەم بوون بە دوو بەرە و ھەر بەرەیەکیان پشتیوانی لە کاندیدێک دەکەن. ھەردوو بەرەکەش بە مەرج و بەرامبەر بە چارەسەرنەکردنی کێشەی کورد پشتیوانیان بۆ کاندیدە نوێکانیان دەربڕیوە. 

لەگەڕی یەکەم ئەردۆگان لە پێشەوە بوو، ئەمە لەلایەک و لە لایەکی دیکەش بوونی دامودەزگاکانی دەوڵەت لە دەستی خۆیدا ھاوکار دەبن بۆ ئەوەی لەگەڕی دووەم بیباتەوە. تەنیا ئەگەرێک ماوە لە بەرژەوەندیی کلیچدار ئۆغلو بێ ئەویش ئەوەیە کە لەماوەی ئەو دوو ھەفتەیەی ڕابردوودا ڕای گشتی تورکیا گۆڕابێ و خەڵکەکە بیریان لەباری ژیان و گوزەرانی خۆیان کردبێتەوە، نەک دروشمە بریقەدارەکان، چونکە کەس نییە نەزانێ بەو سیاسەتەی ئێستای ئەردۆگان ئابووری تورکیا زیاتر دادەڕمێ و خەڵکەکەی ماڵوێرانتر دەبن.

لە یادی ١٠٠ ساڵەی ئیمزاکردنی پەیمانی لۆزاندا
پرسی کورد لە پرسێکی دانپێدانراوی نێودەوڵەتییەوە بۆ پرسێکی ناوخۆیی!

جەنگی یەکەمی جیھان بەشکستی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و سەرکەوتنی ھاوپەیمانان کۆتایی ھات. بەھۆی‌ئەو شکستە گەورەیەوە عوسمانیەکان نزیکەی ٤/٥ی خاکی ژێر قەڵەمڕەوییان لەدەستدا‌و بەناچاری ملکەچی ھەموو داوا‌و مەرجەکانی ھاوپەیمانان بوون. لەو چوارچێوەیەدا لەرۆژی ١٠ی ئابی ١٩٢٠ پەیمانی سیڤەری بەنابەدڵی ئیمزا کرد. ئەم پەیمانە بە بەڵگەنامەیەکی نێو دەوڵەتی گرنگ دادەنرێت، کە نەخشەی رێگای بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد دانابوو. بەپـێی بەندەکانی (٦٢، ٦٣، ٦٤)ی ئەو پەیمانە دەبوو گەلی کوردستان لەباکور‌و باشوری کوردستان بەسەرجەم مافە نەتەوەییەکانی شاد بێت بە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆشەوە. 

بەھۆی لاوازی کورد لەھاوکێشە سیاسییەکان‌و گۆرانی ھەلومەرجی سیاسی پەیمانی سیڤەر جێبەجـێ نەکرا‌و پەیمانی لۆزان جێگەی گرتەوەو ھەموو مافەکانی دوو توێی پەیمانی سیڤەری پووچەڵ کردەوە. 

پەیمانی لۆزان لەھەلومەرجێکی جیاواز لەپەیمانی سیڤەر ئیمزا کرا، لەکاتێکدا بوو کە حکومەتی سوڵتانەکانی عوسمانی لەگۆڕەپانی سیاسی دەرچوو بوون‌و کەمالییەکان بەھێز بوو بوون‌و وەک نوێنەری دەوڵەتی تورکیا لەسەر شانۆی سیاسی دەرکەوتبوون، ھەر ئەوەش ھاوپەیمانانی گەیاندە ئەو بڕوایەی کە رێکەوتنێکی نوێی ئاشتی لەگەڵ کەمالییەکان مۆر بکات کە لەگەڵ ھەلومەرجە نوێیەکەدا بگونجـێ‌و ئەلتەرناتیڤی پەیمانی سیڤەر بێت. 

ھەر بۆیەش  گفتوگۆی نێوان ھاوپەیمانان‌و تورکیا لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ١٩٢٢ لەشاری لۆزان دەستی پێکرد‌و لە ٤ی شوباتی ١٩٢٣ بۆ ماوەی چەند مانگێک گفتوگۆکان وەستان‌و دواتر لە ٢٣ی نیسانی ١٩٢٣ جارێکی تر گفتوگۆکان دەستی پێکردەوەو بەردەوام بوو تا لە ٢٤ی تەموزی ١٩٢٣ پەیمانی ئاشتی ئیمزاکرا‌و بە پەیمانی لۆزان ناسرا. بەپێی ئەو پەیمانە ھەموو کێشە ھەڵواسراوەکانی نێوان تورکیا‌و ھاوپەیمانان چارەسەر کرا تەنھا کێشەی سنوری نێوان تورکیا‌و عیراق نەبێت کە دواتر بەکێشەی ویلایەتی موسڵ ناسرا. 

ئەوەندەشی پەیوەندی بە مافەکانی گەلی کوردەوە ھەبوو، پەیمانی لۆزان ھەموو مافە نەتەوەییەکانی دوو توێی پەیمانی سیڤەری پووچەڵ کردەوەو دانینا بە سەروەری تەواوو راستەوخۆی تورکیادا بەسەر ھەموو بەشەکانی خاکەکەیدا بەخاکی کوردستانیشەوە. بەوەش ھەر مافێکی گەلی کوردستانی بۆ سەربەخۆیی یاخود ھەر شێوازێکی دیکەی حوکمڕانی تەنانەت ئۆتۆنۆمیش پێشێلکرد. 

پەیمانی لۆزان ھیچ تایبەتمەندییەکی کوردستانی لەبەرچا‌و نەگرتبوو، بەڵکو بەشێوەیەکی گشتی ئاماژەی بەوەکردبوو کە ھەموو ھاووڵاتیانی تورکیا بەیەکسانی مافی ژیان‌و ئازادییان بەبـێ جیاوازی عرقی یاخود نەتەوەیی، زمان، ئایین ھەیە. ئەوەش لەخاکی واقعدا کاری پێنەکرا‌و وەک وشەی جوانی دوو توێی ئەو پەیمانە مایەوە. 

پەیمانی لۆزان ھەموو مافەکانی گەلی کوردستانی دوو توێی پەیمانی سیڤەری پێشێلکرد بە مافی چارەی خۆ نووسینیشەوە کە لەو پەیمانەدا ئاماژەی پێدرا بوو. 

لۆزان مەسەلەی گەلی کوردستانی لەمەسەلەیەکی دانپێدانراوی یاسایی نێودەوڵەتییەوە ھێنایەوە بۆ خاڵی سەرەتا‌و کردییەوە بە مەسەلەیەکی ناوخۆیی ئیدی لەوکاتەوە مەسەلەی کورد وەک مەسەلەی ناوخۆیی ئەو دەوڵەتانە سەیری دەکرێت کە کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە. 

ئێستاش کە ١٠٠ساڵ بەسەر ئیمزاکردنی پەیمانی لۆزاندا تێدەپەڕێت، ئەو نەخشەی رێگایەی کە ئەو پەیمانە کێشاویەتی بۆ بەرجەستەبوونی دابەشکردنی کوردستان‌و ھێشتنەوەی بە مەسەلەیەکی ناوخۆیی ھێشتا بەرقەرارەو گەلی کوردستان وەک گەورەترین نەتەوە بەبـێ دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی ماوەتەوە. ئەوە لەکاتێکدایە کە بەپێی پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان ھەموو گەلێک مافی ئاسایی خۆیەتی بە مافی چارەنووسی خۆی بگات‌و دەوڵەتی خۆی پێک بھێنێت.  . ئەم پەیماننامەیە خەونی گەلی کوردستانی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ زیندەبەچاڵ کرد وەک لەپەیمانی سیڤەردا رەنگی بۆ رێژرابوو.

ئیدی لەو کاتەوە کێشەی کورد لە پرسێکی دانپێدانراوی نێودەوڵەتییەوە بوو بەکێشەی ناوخۆیی ئەو دەوڵەتانەی کە کوردستانیان بەسەردا دابەش کرابوو.

لەوکاتەوە گەلی کوردستان لەسەرانسەری کوردستانی گەورەدا خەبات بۆ ھێنانەدی مافەکانی بەگشتی‌و مافی چارەنووس بەتایبەتی ئەکات‌و قوربانییەکی زۆری بۆ ئەو ئامانجە پیرۆزە داوە.

بەڵام تائێستا ئەم گەلە وەک گەورەترین گەلی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست نەبووە بەخاوەنی دەوڵەتی خۆی، بەڵام خەباتەکەی بەشێوازی جیا جیا درێژەی ھەیەو حوکمی مێژووە ئەبێ بەدوا مەنزڵی خۆی بگات.

نامەیەکی کراوە بۆ ھەڤاڵانی یەکێتی!
لە چەند ڕۆژی داھاتوودا یادی دامەزراندنی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان ئەکەینەوە، بە دیدی من وەستان لە ئاست یادێکی لەم جۆرەدا زیاد لە ھەڵوەستەیەکی پێویستەو دەبێت لە زیاد لە دەرگایەکی مێژووییەوە بچینەوە ناو یادی دامەزراندنی یەکێتی، یادی شۆڕشی نوێ تەنھا بە بیرھاتنەوەی ڕۆژگارێک نیە ھێزێکی نویی تێدا دامەزرابێت ، بەقەد ئەوەی یادی لە دایک بوونی یەکەمین دید و فەلسەفەی نوێێ خەبات بوو لە مێژووی گەلێکدا کە دەرفەتەکانی لە ناوچوون و ئازارەکانی جەستەی زیاتر بوون لە پەنجەرەکانی بەردەم ھەستانەوەو بنیات نانەوەی ئومێدێک کە ئاسۆی بە تەم و مژ گیرابوو، ھێزێک خاوەنی خەرمانێک لە سەرکەوتن و ڕووبارێک لە بەخشینی خوێن بێت بۆ ئازادی و بە دیھاتنی ڕۆژە مەزنەکان، بێگومان ئەم ھێزە توانای ئەوەشی ھەیە لە ھەرچرکە ساتێکدا بیەوێت گۆڕانکاری گەورە بکات لە زیھنیەتی خۆی و کۆمەڵگادا ،زۆرجار ئەم ھێزە ئەکەوێتە بەردەم ڕەخنەو نەشتەری تیژ نەک تەنھا ئێستای ،مێژوو ،شەھیدەکانییش بەدەرناکڕێن لەو سیخناخیەی کە پڕە لەڕق و خاڵیە لە ھەموو مۆڕاڵێکی سیاسی و ملمانێیەکی تەندروست، یەکێتی ئەوەیە کەھەیە ،بە ڕابردوو ئێستایەوە ، فەلسەفەیەکە تێدا زیاد لە بیرکردنەوەو زیاد لە ھەڵسەنگاندنێک پەسەند ئەکات، زۆر جار گلاوەو زۆرجار گرفتی ناوخۆیی ماندووی کردوە، بەڵام سروشتی وابوە لە ھەمان وەختدا توانای ھەستانەوەو توانی دروست کردنی ھاوکێشەی نوێێ سیاسی و ھاوپەیمانیەتی نوێێ ھەبوە، لەیەک کاتدا لاواز بوەو لە ھەمان دۆخدا بە شاخی سەرکەوتندا ھەڵزناوە، توانایەکی بێ وێنەی لە ململانێ دوژمندا ھەبوەو لە ئاست ڕکابەری ناوخۆیشدا بە بەرنامەو پلان بوە، تەواوی گرەوەکانی شکستی خۆی گۆڕی وە بە ھەستانەوە، ئامادەگی پاراستنی ئەم ئەزموونەی ھەبوەو ھەزاران ڕەخنەشی لە سەر ئەم ھەڵوێستەی لێ گیراوە، لەم کاروانەی یەکێتیەدا ، ھەروەک چۆن سەدان کادیری زویری ھەبوە و دەیان سەرکردەی لێ جیابۆتەوە ،بەھەمان ڕووبەرو زیاتریش کادر و سەرکردەی نوێێ بەرھەم ھێناوە، لە ئێستای ساتەوەختی دامەزراندنیدا ،یەکێتی خاوەنی یەک دید و یەک بڕیارە، چاوەڕوانی ئەوەی لە سەرە ھەم کادیرە نیگەرانەکانی ئاشت بکاتەوە ،لە ئاستی ناوخۆیشدا نەخشەی ململانێکانی بەجۆرێک بگۆڕێت کە بەشێکبێت لە دونیای گۆڕاوی ناوچەکەو ھەلو مەرجی ھاوپەیمانێتی ناوچەی و ناوخۆیش بێ بایەخ نەکات، ئەرکی ئێستا یەکێتی ھەمان ئەرکی قورسی ساتەوەختی دامەزراندنێتی، ئەم ئەرکەش تەنھا بەرپرسیارێتی بەڕێز  سەرۆکی یەکێتی نیەو بەرپرسیارێتی ھاوبەشی کۆی تێکۆشەرانی یەکێتیە، دەبێت بۆ بەدیھاتنی ئامانجە بەدینەھاتۆکان ھەنگاوەکانی ئاراستە بکات، ھەڤاڵانی یەکێتی تێکۆشەرانی ساتەوەختە دژوارەکانی خەباتن دژ بە دیکتاتۆریەت ،لە ئێستاشدا ھەڤاڵی سەردەمی ململانێ نوێن و ئەم تێزەش برایەتی ناوخۆی زیاتر و ھیمەتی کوردانەی دەوێت، ڕەنگە پاراستنی یەکێتی و گەشەپێدانی ڕێبازەکەی مامی مەزن لە ھەرکاتێک زیاتر پێویستی بەوەبێت دەست بەبنەماکانی یەکێتێ وە بگرین و بەرژوەوەندێکانی یەکێتی دوا بڕیار و دوا ھەوڵی ھەڤاڵانە 
بێت.

ھەڵبەت یەکێک لە گرنگترین بەشدارییەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگەیە ئایا رادەی ئەو کاریگەرییە چییە کە سیاسەت لەسەر ژیانی رۆژانەی مرۆڤەکان جێی دەھێڵێت و شوێنەواری توندوتیژی و ململانێ و شەڕە رامیارییەکان لەسەر مرۆڤ دەگاتە چ ئاستێک.!

ماڵپەڕی رۆژنامەی (لۆفیگارۆ) وتارێکی توێژەری بەناوبانگ (تیری بویسیر)ی لەژێر ناونیشانی (ئەنترۆپۆلۆژیا لە پانتایی ململانێ ناوخۆییەکان) بڵاوکردۆتەوە، روانگەی تێری لە شیکردنەوەی سیستمی  دەوڵەتانی دواکەوتوو بە جۆرێکە سیستمی تێکچڕژاوی دەوڵەتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە روانگەی بەرھەمھێنانی ململانێی ناوخۆیی بەردەوام و ناسەقامگیریی ھەمیشەیی و بەریەککەوتن و سەرھەڵدانی توندڕەوی، ئەزمونێکی ناوازەن بۆ ئەوەی لەڕێگەی زانستی ئەنترۆپۆلۆژیاوە شیبکرێنەوە، ئەم دیدە لە تێزەکانی (محەمەد ئارگۆن) نزیک دەبێتەوە، کە وتبووی «ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی خودەداتە شیکردنەوەی دیاردەی ناوازە و بێ وێنە»، لەم ڕووەوە ھیچ مۆدێلێکی سیستمی سیاسی لە جیھان بە ئەندازەی دەوڵەتانی جیھانی ئیسلامیی لە دواکەوتوویی دا ناوازە و بێ ھاوتا نین. ئەم  تێزە راماندەکێشێت بۆ بایەخی شیکارکردنی پرۆسەی سیاسی عیراق و ھەژموونی بزاوتی مەزھەبگەراکان لە روانگەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، بەتایبەت کە عیراق نەک ھەر لە مێژووی نوێیدا، بەڵکو لە رۆژگاری دروستبوون و بە یەکەوە لکاندنیەوە ئەم بۆچوونەی ئارگۆنی بەسەردا پەیڕەو دەکرێ و دەکرێت بە ناوازەترین نموونەی بێ شوناسی و بێدادی لە قەڵەم بدرێت.

تازەترین توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی لە پێکھاتەی سیستمی سیاسی عیراق، گەیشتۆتە دەرئەنجامی ئەوەی فرەیی کەلتوری و ئەزموونی کۆمەڵایەتی عیراق رێگا کورتدەکاتەوە بۆ تێگەیشتن لە پێکھاتەی سیستمە سیاسیەکەی، چونکە واقیعی رامیاریی عیراق خۆی یەکێک لە ئاڵۆزترین دەرکەوتەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیە،  مێژووی خودی دەوڵەتەکە خۆی بەدرێژایی چەندین دەیە بە ژمارەیەکی زۆر لە ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریدا تێپەڕیووە و لە سەرجەم وێستگە پڕ کێشەکانیشدا دەستەبژێری سیاسی و پارتی ژمارە یەک، لەبەرئەوەی نوێنەرایەتی تەواوی کۆمەڵگەی نەکردووە، سەرەنجام دەوڵەتی گیرۆدە کردووە بە کێشەی گەورەترەوە.

عیراق، ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی و ھەژموونی مەزھەبگەرەکان 
عیراق،  کۆمەڵگەیەکە قوڵایی مێژوویی ھەیە، ھەڵکەوتەی جوگرافی و بایەخی جیۆپۆلەتیکی، سامانی سروشتی و دەوڵەمەندی خاکەکەی، بەردەوام مەیل و پلانی دەستبەسەراگرتن لەلای ھێزە ھەرێمیی و نێودەوڵەتییەکان دەوروژێنێ، ئەم چاوتێبڕین و کۆڵۆنیالیزمە سیاسی و سەربازیانەی بەسەر ئەو وڵاتەدا ھاتووە، کاریگەریی گەورەی لەسەر بیرکردنەوەی خەڵکەکەی جێھێشتووە، بەڵام بەردەوامیش بە یەکگرتوویی ماوەتەوە، چونکە بە پێوەرەکانی سۆسیۆلۆژیا عیراق کۆمەڵگەیەکە بەر لە ھەر شتێک بە یاسا کۆمەڵایەتیەکان رێکخراوە، لەبەرئەوەی پەیوەندییەکان لەم رووبەرە سیاسیەدا بە رەچەڵەک، دابونەریت، بەھا رۆحی و ئایینییەکان، نۆرمەکانی خێڵەکی، بەھا و میرات بەردەوامی مانەوەی پێبەخشیووە،  بەڵام تەواوی ئەم بوونانە لە ویئام و تەباییدا نەژیاون، بەڵکو بەریەککەوتن و ناکۆکی و ململانێ روکاری سەرەکی ژیانی ناو سیستمی کۆمەڵایەتی و سیاسی بووە، کۆمەڵناسی بەناوبانگ (عەلی وەردی)ش ھەمان راوبۆچوونی ھەبووە «خاکێک، خەڵکەکەی لە شەڕ و شۆڕی بەردەوامدا بێ و ھێزە کۆمەڵایەتی و ئایینیەکانی ھەوڵی تەواوکردنی یەکتری بدەن، گرنگە تا ئێستا مابێتەوە». 

خوێندنەوە و شرۆڤەی دیاردەی سیاسی عیراق لە رێڕەوی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسیەوە، ئەو رێگەیەمان بۆ ئاشکرا دەکات پەیوەندیان بە ناسینی پێکھاتە و دامەزراوە ئایدیۆلۆژی و مەزھەبگەراکانەوە ھەیە، ھەروەھا پێناسەی ئەو لۆژیکە باوە دەکات کە پێوانەی باڵادەستی و ھەژموون تائێستاش بە تێزە کۆنەکانی دیموکراسییەکی کرچ و کاڵ بەڕێوەدەچێت، چونکە بەدرێژایی مێژوو، سیستمی سیاسی عیراق لەسەر بنەمای سنووری زۆرینە و کەمینەی پێکھاتەکان لە ھاوسەنگی ھێز و رۆڵی پیاوانی ئایینی و کاریگەرییان لەناو سیستمدا بەڕێوەدەچێت، ئەمەش بە گۆڕینی سیستمەکانیش دۆخی باو لە شوێنی خۆیدا دەھێڵێتەوە و کەمینەیەکی ھەژمونخواز بەناوی «شەرعیەتی شۆڕش» و پارتی پێشەوا دەگۆڕێت بۆ زۆرینەیەکی باڵادەست لەژێر ناونیشانی «شەرعیەتی دیموکراسی» و زۆرینەی ھەڵبژاردن، دواجاریش ئەوەی لە ھەردوو فۆڕمەکەدا لە شوێنی خۆی و لەناو ناکۆکی بەردەوامدا دەمێنێتەوە خەڵکە و دەوڵەتیش  بەم دەردەوە درێژە بە ئاڵنگارییە ناوخۆییەکانی دەدات.

پێکھاتەی کۆمەڵایەتی عیراق، چوون تابلۆیەکی فرە چەشنە، ویستی خەڵک لە ھەموو قۆناغێکی مێژوویی و لە بەردەم ھەر گۆڕانکارییەکدا بریتی بووە لە ھێنانەدی یەکسانیی و دادپەروەری، ھەروەک دروشمەکانی کۆی بزووتنەوە سیاسیەکان بەرلەوەی بگەنە دەسەڵات یەکخستنی شوناس و نەھێشتنی جیاوازیی و جیاکارییەکان بووە، بەڵێنی گەورەی پارتەکان تێپەڕاندنی ئەو پۆڵێنبەندییە بووە کە مرۆڤی عیراقی لەسەر ئەساسی ئینتیما بچووکەکان دابەشدەکرد، بەڵام بەردەوامیش لەدوای گەیشتن بە دەسەڵات پێچەوانەکەیان دەچەسپاند و بە لۆژیکێکی دیکە دەوڵەتدارییان کردووە بەدیاریکراویش ئەو ھێزە سیاسیانەی دوای کەوتنی بەعس پرۆسەی سیاسیان پێکھێنا، خودی خۆیان ساڵانێک لە چەوساندنەوە و پەراوێزخستندا ژیابوون، بەڵام لە یەکەم تاقیکردنەوەی دەوڵەتداریدا ئەزموونی وەلاخستن و پەراوێزخستنی ئەوانی دیکەیان بە جۆرێکی تر ئەزموونکردەوە، ئەگەر رۆژگاری بەعس پاساوی نەتەوەیی) کە لەڕاستیدا بەعساندن بوو نەک نەتەوە (بەس بووبێت بۆ سەرکوت و سڕینەوە و کەنارخستن، ئەوە لە زەمەنی ئازادیی و لەژێر دەسەڵاتی زۆرینەی شیعەدا پەراوێزکردن رەھەندێکی ئایینی وەردەگرێت.

 دەرەنجامەکانی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی ھاوچەرخ بۆ دۆخی عیراق دوای کەوتنی سەدام حوسێن، سەرچاوەی شۆکن، توێژەری عیراقی (محسین سەعدون) لە وتارێکدا نووسیوویەتی «ھیچ شوێنێک نییە لە دنیادا ھێندەی عیراق مەیدانێکی گونجاوی شیکردنەوەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسەت بێت، چونکە سیستمێکی تێکەڵی خێڵ و مەزھەب مۆدێلێکیان داھێناوە، مێژووی گەشەسەندنی سیستمی سیاسی لە خۆیدا کۆدەکاتەوە و ھەموو قۆناغەکان لە خۆیدا بەرجەستە دەکات، ھەم دەسەڵاتی باوک ـ ی بە فۆڕمە سەرەتاییەکانی مێژوو  تێدایە و ھەم نوێنەرایەتی ھەژموونی باوک بە مانا جیھانگیرییەکەش دەکات»، ئەم تێگەیشتنە لە دۆخی عیراق لەڕووی ھەژمونی ھێزە مەزھەبگەراکان تێڕوانینێکی تری بەرھەمھێناوە کە ئێستا لە بزووتنەوە جەماوەرییەکانەوە تا کەناڵە دیپلۆماسیە نێودەوڵەتییەکان زەنگی کۆتایی بۆ لێدەدرێت و بانگەشەی مایەپوچبوونی بڵاودەکەنەوە.

نزیک بوونەوە لە کۆتایی،گەڕانەوەی ھێزی نائایینوی 
نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکان (جنین پلاسخارت) لە راپۆرتێکدا سەبارەت بە عیراق، سەرەتاکانی گۆڕانکاریی لە نزیکبوونەوەی کەوتنی ھێزە مەزھەبگەراکان رادەگەیەنێت، پەیامەکەی پلاسخارت جۆرێک لە دڵنیایی بوو بۆ خۆپیشاندەر و ناڕازییە تشرینییەکان، کە دروشمی «تاقیکراوە، تاقیناکرێتەوە» یان بەرز کردبووەوە و دواتریش بووە کەرەستەیەکی سەرەکی بانگەشەکانی (موقتەدا سەدر) لەدوا ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، راستی ئەم دروشمە بەرلەوەی لە شەقام سەرھەڵبدات، بە مانایەکی تر لەلای نوخبەی لیبڕاڵ و ھێزی پێشکەوتوخواز بەمانایەکی تر بەکاردەھات، کە چیتر «ھێزی مەزھەبگەرا و بزووتنەوەی دینیی شایانی تاقیکردنەوە نین».

باڵادەستی و ھەژموونی شیعە لە عیراق بە پاساوی زۆرینەی دانیشتوان، تەنھا وەلاوەنانی کورد و سوننە و پێکھاتەکان نییە لە دیمەنە گشتیەکەی پرۆسەی سیاسی، نەخێر لەگەڵیشیدا تەریککردنی رەوتی عەلمانی و لیبڕاڵی ناو شیعەکان خۆشیانە، ئەمەش وایکردووە ھێڵی پێشکەوتوخواز بەردەوام لە بچووکبوونەوەدا بێت و کایەی ئاینیی ناو ئەو پێکھاتەیە بەردەوام روو لە فراوانبوون بێت، ئەم رۆحی باڵاییە کە ھاوتەریب سەرکێشی سیاسی و ململانێ و ناکۆکی لەگەڵدایە، زۆریش ناتوانێ بە ئارامی بمێنێتەوە، بەڵکو رووبەڕوو لەبەرامبەر سەنگەری ناوخۆیی، ھەرێمیی، نێودەوڵەتی وەستاوەتەوە، کە ھەموویان خوازیاری کۆتایھاتنی باڵادەستی مەزھەبین لە عیراقدا.

ئەلێکس دیتالیا ـ ی رۆژنامەنووسی بەریتانی لە وتارێکدا لە ژێرناونیشانی (ژیانی سیاسی عیراق، لە ئایدیۆلۆژیای پارتەکانییەوە بۆ پۆپۆلیزمی ھێزەکان) باس لە زەمەنی بەسەرچوونی زۆرینەی رەوتەکان دەکات لەناو سیستمێکی نا تەندروست، وەک چۆن سەردەمی مۆدێلی نەتەوەیی پارتە سیاسیەکان بەسەردەچێت و ھێزی ئایینی دەبنە ئەلتەرناتیف، بەم شێوەیەش ئێستا لە دۆخێکی راگوزەردا پۆپۆلیزم بە بژاردەیەکی نوخبەوی ھاتۆتە کایەوە، بەڵام تەمەنی ئەمیش  کورتە و لە نزیکترین دەرفەتدا کۆتایی دێت، عیراق لەناو ئەم ھەموو تەنگژەیەدا تەنھا دەرچەیەکی لەبەردەمدایە، ئەویش گەڕانەوەیە بۆ رادەستکردنی سەرکردایەتی بە ھێزە دیموکراسخواز و لیبڕاڵەکان، کە رێز لە سیادەی دەوڵەت بگرێ و ماف و ئازادییەکانی مرۆڤ و پێکھاتەکان بپارێزێ و باوەڕی راستەقینەی بە ژیانی دیموکراسی و دەستاودەستکردنی دەسەڵات ھەبێت.

چانسی گەڕانەوەی بەعسیەکان لە کوێدایە 
پرسیاری جەوھەریی ئەمەیە، ئایا دەستەبژێری مەزھەبگەرا و ئەلیتی ناو پرۆسەی سیاسیی عیراق چۆن رەفتار لەگەڵ ئەگەرەکانی گەڕانەوەی بەعس دەکەن؟ ئایا بەو لۆژیکەی سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح (ھادی ئەلعامری) رەفتار دەکەن کە لە کۆنفڕانسێکی ھۆزە عەرەبەکان وتبووی «ئەوەی تێزی بێ پێزی بەعس ھەڵبگرێت دەچێتە گۆڕ»،  یان بە گوێرەی گفتوگۆی (مەحمود ئەلمشھەدانی) لەگەڵ کەناڵی ئەلشەرقیە دەجوڵێنەوە،  پۆڵێنبەندی بۆ دەکات «بەعسی چاک، لە بەعسیی خراپ» جیادەکاتەوە.

ئەو تێزەی بەشێک لە بەعسییەکان بەھۆیەوە خەریکی سەرنجڕاکێشانی خەڵک و رای گشتین، خۆی لەوەدا بەرجەستە دەکات گوایە باوەڕیان بەدیموکراسیی ھەیە، لەڕوانگەی تێگەیشتنی ئەو تاقمە سیاسییە بەعسیەوە، ژیانی رامیاریی نوێی عیراق، جێگەی فەرھەنگی کۆنی سەدامییەکانی تێدا نابێتەوە، کە کۆڵەکەکانی لەسەر فەناکردنی ئەوانی دیکە بونیادنرابوو، بە پێچەوانەوە دەرکەوتەیەکی نوێی سیاسین و دەیانەوێت لە دەرەوەی کەلتوری تاکڕەھەندی بەعس و کودەتا و شۆڕش و جوڵانەوەی چەکداری و بە پەسەندکردنی رێکاری دیموکراسیانە خۆیان لە عیراقی نوێدا ئۆرگانیزە بکەنەوە، لە راپۆرتێکی (فیکی مار) کە (پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریکی) لەبارەی دیاردەی بەعسییە نوێیەکانەوە بڵاویکردۆتەوە، دەنووسێت «دەستەبژێر و سەرکردایەتی نوێی بەعسییەکان، کە لە دەرەوەی عیراقەوە سەودا بۆ گەڕانەوە دەکەن، خۆیان بە دەرکەوتەیەکی نوێی لیبڕاڵ و لەبار بۆ پرۆسەی سیاسی پێناسە دەکەن، بەڵام وابەستەبوونیان بە دەزگا ھەواڵگرییە ناوچەییەکان و خۆ دۆزینەوەیان لەناو ئەجێندای سیستمی  ھەرێمیی بەڵگەی ئەوەیە، نیازپاکی عیراقییەکان بۆ خولێکی تری بەعساندنەوەی ژیانی سیاسی دەقۆزنەوە».

رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز) لە راپۆرتێکدا ھەوڵی ھەواڵگرییانەی بەعسی نوێ بە «گەڕەلاوژە»ی میدیایی ناودەبات، کە سەرچاوەی دزەپێکردنی زۆرینەی زانیاری و  ھەڵوێست و پرۆژە دوورمەوداکانیان تەنھا لە خولگەی بەرژەوەندی نەیارانی عیراق دەسوڕێتەوە، بەرئەنجامی ئەم تێگەیشتنە «سەرکردایەتی بەعسی نوێ، دەستەیەکی بەکارھێنراون و بازاڕگەری سیاسی بۆ دەوڵەتانی دیکە لەپێناو کەمکردنەوەی ھەژموونی شیعە بەسەر عیراقەوە بۆ وڵاتانی تر دەکات»، لەبەرئەمەیە ئەگەری گەورەبوون و دەرفەتی کاریگەربوونیان لە ئاستێکی لاوازدایە و ژاوەژاوێکی راگوزەرە بۆ سازدانی کێشە و گرفت بۆ عیراقییەکان،  بەپێی شیکارییەکی رۆژنامەی (ئەلزەمان) پێشتریش و دوای پرۆسەی ئازادیی ئەزموونی دروستکردنی (حزبی عەودە)یان تاقیکردەوە، بەڵام جگە لە گروپێکی توندڕەوی پەڕگیر کە دواجار بوون بە  بەشێک لە تیرۆریزمی ئایینی و رادیکالیزمی ئیسلامی ھیچی تریان دەستنەخست.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رۆژگاری سەرەتای کەوتنی رژێم، ھەوڵ و کۆششی زۆر لە ئارادا بوو بۆ خۆڕێکخستنەوەی بەعسییەکان، بەتایبەت لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە عەممان خانەخوێی بەشێک لە حەرەسی قەدیمی بەعسییەکان بووە، بەو ئامانجەی جووڵە سیاسیەکانیان پشتیوانی و مەرحەمەتی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت و چۆن بەدەستوەردانی دەوڵەتانی زلھێز بەعس روخا، بەوجۆرەش بە دەستوەردانی نێودەوڵەتی دەسەڵاتی مەزھەبگەرا ئاسۆی مانەوەی لە عیراقدا نەمێنێتەوە، بەڵام داوایەکی لەوجۆرە بۆ دەستەبژێرێکی ھەڵھاتوو ئاسان نەبوو، بەتایبەت راپۆرتێکی دامەزراوەی (رەند)ی ئەمەریکی پێمان دەڵێت «مردن و پیربوونی نوخبەی بەعس و ھاوەڵانی سەدام، ھاوکات نابودبوونی ئایدیۆلۆژیای تاکڕەوی ئەم پارتە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کورد و شیعە و پەیوەندیان بە رەوتە ئیسلامییە رادیکاڵەکانەوە، تارماییەکی سیاسی گەورەن و بۆ داھاتووش ناتوانن خۆیانی لێ دەرباز بکەن». بیرمان نەچێت بەرژەوەندی ھیچ دەوڵەتێکی ھەرێمیش لەوەدانییە جڵەوی حوکمڕانی عیراق لەلایەن پارتێکی یەکگرتوو بە سەرکردایەتیەکی ناوەندییەوە و لەوڵاتێکی دەوڵەمەند بە وزە دروست ببێتەوە و  ئاسایش و سەقامگیریی ئەوان بخاتە بەر ھەڕەشە.

راستە ئومێدەواریی بەعسییە تازەکان لەسەر بزووتنەوەی ناڕازیی شەقام و پەرچەکرداری تشرینیەکان و پاشانیش بەرزکردنەوەی ھەندێک دروشم کە حەنینی بۆ رۆژگاری سەدام تێدایە دەبوو بە ھیوای گەڕانەوە، بەڵام بەلێکدانەوەی رۆژنامەنووسی دیاری عەرەب (تورکی دەخیل) ئاسنی سارد کوتانە لەلایەن نەوەیەکەوە کە ھیچ پەیوەندییەک بە نەستی عیراقیەکانەوە نایانبەستێتەوە، ئەو دەنووسێت «قبوڵکردنی ئەدەبیاتی حزب و ناوەکەی لە کۆنەستی عیراقیدا، کە ماوەی بیست ساڵ ماکینەی میدیایی کورد و شیعە لە بە شەیتانکردنی بەعسدا رۆڵیان بینیووە ئەستەمە، ئەوان لەلاوازیدا ھانا بۆ دیموکراسیەت و ھەڵبژاردن دەبەن، ئەگەرنا بەعسیزم شتێکی ترە»، باوەڕی دەخیل وایە خستنەڕووی ئەلتەرناتیڤێک بۆ سیستمی سیاسی پەیوەستە بەحاڵەتی شەڕەوە نەک ئاشتی و بەعسیەکان چۆن بە جەنگ دەسەڵاتیان لەدەستدا، ھەر بەو میکانیزمەش دەتوانن وەریبگرنەوە، ئەمەش ئەنترۆپۆلۆجیای سیاسی پێمان دەڵێت: خەونی کودەتا و پشتیوانی نێودەوڵەتی شتێکە بەعسییەکان ئێستا ناتوانن لە واقیعدا دەستەبەری بکەن.
ھەڵبەت گریمانە و خەیاڵی بەعسییەکان بۆ گەڕانەوە بەپێی بنکۆڵکارییەکانی (٢٠١٧)ی توێژەری ئەمەریکی (تێری مایان) گرێدراوە بە کۆمەڵێک خاڵی ئەستەمەوە، ھەموو ئەوانە پێکەوە دەرفەتی بەردەم بەعسیەکان دەکاتە مەحاڵ، لەوانە: 
* پەرتوبڵاوی و نەبوونی سەرکردایەتیەکی سێنتراڵ، ھەروەھا کەمتواناییان لە یەکخستن و رێکخستنی شوێنکەوتوانی ئایدیۆلۆژیای نەتەوەیی و بوژاندنەوەی فەرھەنگی رامیاریی بەعس، وایکردووە نەک لە ئاستی شەقامدا چانسیان نەبێت، بەڵکو لەناو خودی بەعسییەکان خۆشیان نەبنە ئومێد، لەکاتێکدا بەپێی راپۆرتێکی (دۆچەڤیلە)ی ئەڵمانی و لە سەرژمێری ئەندامانی لە پێشینەی بەعس (٣٢٠٠٠) ئەندامی سەرکردایەتی فیرقە و (٢٥٠) ئەندامی سەرکردایەتی ناوچەیی ھەبووە، کە ئەم رێژەیە لە بەعسییە ھەرە لە پێشەکان بوون.  

* ئاراستەی جیاواز و ئامانجی جیاواز لەنێوان سەرکردایەتی بەعسیەکاندا رەنگدەداتەوە، ھەندێکیان لەژێر کاریگەریی گوتاری سوننە، ھێزی نەتەوەیی بۆ سەرنج راکێشانی ھەستی باڵادەستی نەتەوەیی و ناسیۆلیزمی بەعسیانە بەکاردەھێنن، ئاراستەیەکی تریان بەھۆی نزیکیان لە تەوژمە ئایینیەکان چەکی ئایین بۆ گێڕانەوەی سەردەمی دەسەڵاتی خۆیان بەکاردەخەن، بەتایبەت دوا قۆناغی سەدام و رژێمەکەی کارکردن بوو لەسەر ئاوێتەکردنی دوانەی (ئایین/نەتەوە) بۆ مۆنۆپۆلکردنی شەرعیەتی سەرکردایەتیکردنی کۆمەڵگە، لەکاتێکدا بەعسییەکان لەڕێگەی پەرتکردنی ئەم دوالیزمەوە لاوازتر دەردەکەون. 
* نەبوونی سەربەخۆیی سیاسی، یەکێک لە گرفتە ھەرە جەوھەرییەکانی بەعسییەکانە، جوڵە و ھەنگاوەکانی ئەم ھێزە پەرتانە دەرئەنجامی ئەرکدارکردنی ئەجێندای دەزگا ھەواڵگرییەکانە و ستراتیژی دەوڵەتانی ناکۆک لەگەڵ عیراق فیگەرەکانی بەعس لە جوگرافیا و شوێنی جیاواز بەکاردەھێنێت.
* سیناریۆ ناوبەناوەکانی رەغد کچی گەورەی سەددام حوسێن وەک پاڵەوانێک، سەرەتاکانی دەرکەوتنی دیاردەی بە بنەماڵەکردنی حزبی بەعسە، لەکاتێکدا رەفتارێکی لەمجۆرە بۆ زۆر لە رەوتە بەعسیەکان پەسەندکراو نییە و بەشێک لەوانە کەوتن و شکست، ماڵوێرانی و کۆتایی حزب دەخەنە ئەستۆی سەدامەوە و ھەر ھەنگاوێک بۆ ئەوەی لە فۆڕمی بەعسی نوێدا ئەو ماڵباتە ببنە بڕیاردەر رەتدەکەنەوە.

* گیرۆدەبوون بە تیرۆر و دەست تێکەڵاوکردنی ھێزە چەکدارەکان، یان ئەوەی لەژێر ناوی «بەرگری دژی داگیرکاریی» لەدوای پرۆسەی ئازادییەوە لە گۆڕەپانی عیراق لە جووڵەدا بوون، سۆزی خەڵک و لەسەرویانەوە سوننەیان لەدەستداوە، چونکە بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی (ئەلزەمان) ی عیراقی شەڕە قورسەکانی (ئەنساری ئیسلام)، (ئەلقاعیدە)، (دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ـ داعش) بە چاوساغی بەعسییەکان براونەتە ناوچە سونییەکان و وێرانکراون، ریسکێکی لەمجۆرە سۆزی شەقامی سوننەی لە بەعسییەکان سەندۆتەوە. 

* ئەزموونی حزبی بەعس لە عیراقدا، بەپێی پێوەرەکانی حوکمی رەشید، ئەزموونێکی شکستخواردو بووە و لەسایەی دەسەڵاتدارییەتیاندا جیاوازی چینایەتی زۆر سەریھەڵداوە، ئەمەش شکۆی بۆ حوکمڕانی نەھێشتبووەوە، بەوپێیەی بنەڕەتی بڕیاردان گرێدرابوو بە رادەی متمانەی حزبەوە نەک لێوەشاوەیی و لێھاتوویی.

* مەدرەسەی بەعسیزم، وەک ھەندێک لە ماس میدیا بە نموونەی شێر لەبەرامبەر دەوڵەتانی سیستمی ھەرێمیی باسی دەکەن، دەرکەوت سەرەڕای برسیکردنی کۆمەڵگە و بەھەدەردانی سامانی گشتی وڵات لە کەرتی سەربازیدا، بەڵام لە کەمترین ماوەدا سوپاکەی لەبەرامبەر ھاوپەیمانان خۆینەگرت، ئەمەش فشەڵی بەرنامەی بەعسییەکان بۆ مەنزومەی سەربازیی نیشان دەدات.
بە دیقەتگرتن لەکۆی ئەم سەرنجانە و دەرکەوتنی ئەم خواستە فرە جەمسەرە بۆ گۆڕانکاریی و لاوازکردنی بەرەی مەزھەبیی لە عیراقدا، بە گوێرەی ئەنترۆپۆلۆژیای سیاسی لە خوێندنەوەی دیاردەکان مەزەندەی جیاوازی لێکەوتۆتەوە، ھەندێک لەو باوەڕەدان کارەکتەرێکی سەربازیی و ھەواڵگریی بەھێز کە پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ بێت ئەو چانسەی ھەیە ببێتە ئەلتەرناتیف، بۆ ئەمە بەشێکی زۆر گرەویان لەسەر کەسایەتی و کارەکتەری (مستەفا کازمی) سەرۆک وەزیران دەکرد کە  ئەو فریادڕەسە سیاسییە بێت، ھەندێکیش ھەڵڵای  گەڕانەوەی بەعس بە فۆڕمێکی نوێ دەکەن چ بە بەکارخستنی کودەتای سەربازیی یان رێگەپێدانیان لە ھەڵبژاردنەکان، لەم ئاستەشدا  دیدارە تەلەفزیۆنییەکانی (رەغد)  بەڵگەی ئەو خەونوخەیاڵەن، کە پاش کەوتنی ئاراستەی ئاینیی دەرفەت دەدرێتەوە بە بەعسییەکان، جگە لەوانەش ئاراستەی تر دەرکەوتوون ھەریەکەیان دیدێک بۆ داھاتووی دوای خستنی ھێزە مەزھەبگەراکان دەخەنەڕوو، بەدڵنیاییەوە گۆڕانکاریی لە فۆڕمی گشتی سیستمی سیاسی و باڵادەستی لایەنەکان درەنگ یان زوو  رودەدات، بەڵام ئەوەی لە رووی لۆژیکی و کۆدەنگی میللییەوە یەکلایی بۆتەوە، ئەوەیە چیتر  بە ھەمان لۆژیک، بەعس و رەفتار بەعسییەکان ساڵانێکی زۆر تاقیکراوکراونەتەوە و جارێکی تر تاقیناکرێنەوە.

ریفۆڕم لە جێگەی کودەتا و شۆڕش
ئەزموونی دەوڵەتداری دەوڵەتان جیاوازە ئەو سیستەمەی لە ھەناوی خۆیدا دیموکراسی بەرھەمدێنێ، پارتەکان لەرێگەی ھەڵبژاردن و کێبڕکێی سیاسیەوە ململانێکان یەکلایی دەکەنەوە و ھێزی سەرکەوتوو ئەرکی دەوڵەتداری لە ئەستۆ دەگرێ و پارتی دۆڕاویش سەنگەری ئۆپۆزسیۆنبوونی نیشتمانیی ھەڵدەبژێرێ، لەکاتێکدا لەناو سیستەمی داخراودا کێبڕکێی ھێزەکان تەنھا  بۆ بردنەوەیە و ھیچ کایمیشیان بەرگەی کەوتن ناگرن  (عەبدولڕەحمان راشید) ئەمە ناودەنێت «ئۆپۆزسیۆنی نانیشتمانی»، بەو مانایەی   ئەجێندای حزب یان کیانی شکستخوارد و لە ھەڵبژاردنە گشتییەکان یەک ئەرکی دەبێت، رووخاندنی حکومەت و سیستەمەکەی ئەگەر بە بەکارھێنانی چەک و ئامرازەکانی شۆڕش و کودەتاش بێت، لەم تێگەیشتنەوەیە جارێک (جەمال عەبدولناسر) بە رۆژنامەنووسێک دەڵێت «ژمارەی کودەتا سەربازییەکان، لە ژمارەی ھەڵبژاردنە بێگەردەکان زیاترن». 

پەیمانگەی ئاشتی ئەمەریکی لە پوختەی توێژینەوەیەکدا ئاماژە بەوە دەکات، عیراق نموونەی سیستمە سیاسیەکانی ناوچەکەیە کە بەدرێژایی مێژوو ھاونیشتمانیەکانی لەسەر ئەوە راھێناوە، بوونی سیستم و دەسەڵاتدارێکی نەشیاو،  پێویستە بەڕێگەی نەشیاویش لەناو بچێت، کەوایە بژاردەی سەرکەوتوو لەناو کایەی سیاسەت و کۆنەستی عیراقیەکان دیسان لەسەر «روخاندنی دەسەڵات» ساغدەبێتەوە، لەسەر ئەم بنەمایە بەدەگمەن دۆخێکی وا دێتە بەرچاو ھێزی سیاسی ناکۆک لەناو خودی سیستمەکەوە کاربکەن و فشار بخەنە سەر دەسەڵات ریفۆرمی راستەقینە بکات، جێگەی داخە ئەو کەلتورە سیاسیەی تا ئەمڕۆش لە عیراقدا زاڵە، وامان لێناکات بیرۆکەی ھاوئاھەنگی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەناو دامەزراوەکانی دەوڵەتدا قبوڵ بکەین، بەڵکو ھێشتا ئازایی و ھێز لەوەدا دەبینرێت دروشمی «اسقاگ النڤام» بەرزبکرێتەوە. 

دەکرێت ئەوە بوترێت دیموکراسییەتی عیراق و قۆناغە راگوزەرەکەی، پشکی ھەبووە لە گۆڕینی بەشێک لە تێڕوانینی کۆمەڵگە لەبەرامبەر ھەندێک پرس، بەڵام ئایدیای ئۆپۆزسیۆنبوون قاڵبی کلاسیکیی پاراستووە و بەردەوام کەوتنە دەرەوەی پرۆسەی دروستکردنی بڕیار، سەرقاڵ دەبن بە بەشەیتانکردنی دەوڵەت و داوای روخان و ھەڵوەشاندنەوەی دەکەن، ئەم تێڕوانینە دواجار وادەکات بەعسییەکان بیر لەگەڕانەوە و دەرفەتی دووەم بکەنەوە، چونکە لە خەیاڵدانی ئەواندا ناڕەزایی خەڵک و رەخنە و فشاری رای گشتی و راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان بەمانای کۆتایی سیستم و روخانی دەسەڵات دێت، بەمجۆرەش نا سەقامگیریی بەردەوام بژاردەیەک دەبێت لەبەردەم بەرەی دژبەری دەوڵەتدا.

لێرەوە و بە گەڕانەوە بۆ تێزەکەی مارک ئۆجیە لە لێکدانەوەی دوالیزمی مرۆڤ و سیاسەت و بەستنەوەی بەدۆخی عیراقەوە، خەیاڵی رووخاندن و سڕینەوە، فەرھەنگی ململانێی خوێناوی و تەنانەت شانازیکردن بە شۆڕش و کوشتار گەیشتۆتە ئاستێک ھەر پارتێکی سیاسی بۆ ئەوەی سیڤی نیشتمانیی دەوڵەمەند بێت، پێویستە بەشداری لە شۆڕش و کودەتا لە ھێزەکانی تر زیاتر بێت، ئالودەبوون بە «شانازیکردن بە روخان» ەوە، لەوەدا نەماوەتەوە ھێندە ئاسان لە بیرەوەری و ستراتیژیان بیسڕیتەوە، چونکە بارتەقای بوونی لەناو کایەی سیاسیدا، بەھەمان ئەندازەش بەشێکە لە تێڕوانینی گشتی کۆمەڵگە و لەسەر ئاستی جەماوەریی کراوە بە  ئەلتەرناتیڤی حکومەتی شکستخواردوو.

ئەوە بۆ عیراق دروستە، ھەموو ئەگەرەکان شرۆڤەی کەوتنی مەزھەبگەراکان دەکەن، بەڵام چیتر نابێت ئەم کەوتنە وەک وێنەکی زەینی لە سیاقە مەعرفییەکانیدا تەنھا لە کودەتا و شۆڕشدا کورتبکرێتەوە، بەڵکو ریفۆڕمی ناوخۆیی بەگەڕانەوە بۆ پارێزبەندی دەستوریی و لەژێر رۆشنایی یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەکان رێگە راستەکەی راستکردنەوەی دۆخی ناھاوسەنگی  دەوڵەتدارییە و  بەم رێکارە سەردەمیانە  دیموکراسیەتی راستەقینە لە عیراق سەرپێدەخرێت، لەدۆخێکی وەھاشدا دەرفەتی گەڕانەوەی سەدامییەکان و بەعس تەنانەت لە فۆڕمێکی تازەشدا مەحاڵە بێتە دی، لەم رووە وە جوانترین گوزارشت رۆژنامەنووسی ئەمەریکی (تۆماس فریدمان) نووسیبووی کەدەڵێت  «بەعس و رادیکالیزمی عەرەبی و ئیسلامی لە عیراقی نوێدا، تەنھا لە گۆمی خوێناودا دەرفەتی سەرکەوتنەوە و گەڕانەوەیان دەبێت».  

وتاری سەرەکی ڕاوێژكاری دەوڵەت و وەزیری دەرەوەی چین، جین گانگ لە مەراسیمی کردنەوەی کۆڕبەندی لانتینگ سەبارەت بە مۆدێرنیزاسیۆنی چینی و جیهان
شەنگەهای، ٢١ی نیسانی ٢٠٢٣
بەڕێز جەنابی سکرتێر چێن جینینگ 
 بەڕێز وو هایلونگ،
نێردەی دیپلۆماسی،
میوانە بەڕێزەکان،
هاوڕێیان،
بەیانیتان باش. زۆر خۆشحاڵم کەوا ئەمڕۆ كۆبوومەتەوە لەگەڵتان لە هۆڵی کۆبوونەوەی جیهان لەسەر ڕووباری هوانگپو. ئەمە یەکەمین چالاکیی کۆڕبەندی لانتینگە لە شاری شەنگەهای. سوپاس و پێزانینی خۆم ئاڕاستەی جەنابی سکرتێر چێن جینینگ و حکومەتی شارەوانی شەنگەهای دەكەم بۆ پشتگیری بەهێزیان لەپێناو سەركەوتنی ئەم كۆڕبەندە.
شەنگەهای شوێنێکی زۆر گوونجاوە بۆ بەستنی ئەم كۆڕبەندە بەناونیشانی “ مۆدێرنیزاسیۆنی چینی و جیهان”. وەک زۆرجار دەوترێت، پێویستە بچیتە شەنگەهای ئەگەر بتەوێت دەربارەی ١٠٠ ساڵی ڕابردووی چینەوە بزانیت.  زیاتر لە سەدەیەک لەمەوبەر لێرەوە پارتی کۆمۆنیستی چین دەستی بە گەشتەکەی کرد. لەو کاتەوە شەنگەهای نەک تەنها شایەتی گۆڕانکارییەکانی نەتەوەی چینی بووە، بەڵکو گۆڕانکارییە قووڵەکانیشی لە سەرانسەری وڵاتەکەدا بەخۆیەوە بینیوە. شەنگەهایی کۆن کە زلهێزە بیانییەکان زاڵبوون بەسەریدا، ئەمڕۆ پێشەنگێکە لە چاکسازی و کرانەوەی چین. شارێكی گەورە و قەرەباڵغ و ئاوەدان لە ساڵی ١٩٤٩ لە وێرانکارییەوە سەریهەڵدا. وەک گەورەترین هێزی ئابووری و داهێنانی چین و ناوەندێکی بازرگانی و گواستنەوە لە جیهاندا، شەنگەهای پێشەنگی ڕەوتەکانی سەردەم و گەشەسەندنمانە. نیشانەیەکی درەوشاوەی ڕێگای چینییە بۆ مۆدێرنیزاسیۆن. 
هاوڕێیان، 
داری بەرز بەبێ ڕەگ گەشە ناكات و ڕووباری درێژ بەبێ سەرچاوە دروست نابێت. بە هەمان شێوە سەرکەوتنمان لە مۆدێرنیزاسیۆنی چینیدا لە ئاسمانەوە نەگوازراوەتەوە یاخود لەخۆیەوە سەریهەڵنەداوە. بەڵكو هەنگاو بە هەنگاو لە ڕێگای هەوڵی بەردەوام و یەکلاکەرەوەی  گەلی چین لە ژێر سەرکردایەتی پارتی کۆمۆنیستی چین کە هەمیشە بەوەفا بووە بۆ ئەرکی دامەزراندنی، بەدەست هاتووە. مۆدێرنیزاسیۆنی چینی ڕەگێکی قووڵی لە مێژوو و پراکتیک و فەلسەفەکانی چیندا داکوتاوە.    
 مۆدێرنیزاسیۆنی چینی هەڵبژاردەی سروشتی چینە بۆ گەشەپێدان کە ماوەی 100 ساڵە بەردەوامە. مۆدێرنیزاسیۆن بۆ چین گەشتێک لە سەختی، کۆڵنەدان، ئازار، شکۆمەندی، شەرەف و خەون بووە. لە سەردەمی هاوچەرخدا، ژمارەیەكی زۆر لە نیشتمان پەروەران بەرەو ڕۆژئاوا بەڕێكەوتن بۆ دۆزینەوەی شێوه‌یه‌كی مۆدێرنیزاسیۆن بۆ ڕزگارکردنی میللەت، بەڵام هەموویان شکستیان هێنا. تەنها لەدوای لەدایک بوونی پارتی کۆمۆنیستی چین لە ساڵی ١٩٢١دا، چین پایە و ڕێنمایی بۆ مۆدێرنیزاسیۆنی خۆی دۆزییەوە. لە ژێر سەرکردایەتی بەهێزی پارتی کۆمۆنیستی چین دەستمان بە گەشتێكی گەورە كرد بۆ بنیاتنانی وڵاتێکی مۆدێرن بەشێوەیەكی سەربەخۆ. ئێمە چینمان لە خاکێکی هەژار و دواکەوتووەوە بۆ دووەم گەورەترین ئابووری جیهان گۆڕی، بۆ یەكەمین لە بازرگانی كاڵا، و خاوەن گەورەترین یەدەگی دراوی بیانی، و گەورەترین بەرهەمهێنەر. ئێمە گەورەترین سیستەمی پەروەردەی ناچاری و سیستەمی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و سیستەمی پزیشکی و تەندروستیمان لە جیهاندا داناوە. چین لە ماوەی کورتی چەند دەیەیەکدا، پیشەسازیبوونی بەدیهێناوە کەوا وڵاتانی پێشکەوتوو ماوەی چەند سەدەیەکیان پێچوو بۆ بەدەستهێنانی. ئێمە بە هەنگاوی گەورە توانیمان بگەین بە سەردەمدا.   
 مۆدێرنیزاسیۆنی چینی داواكارییەكی سروشتییە بۆ پێشخستنی گەنجبوونەوەی نیشتمانی لە هەموو بەرەکاندا.   
لە ١٨ەمین کۆنگرەی نیشتمانی پارتی کۆمۆنیستی چین، لە ژێر سەرکردایەتی بەهێزی کۆمیتەی ناوەندی پارتی کۆمۆنیستی چین و لە ناوەڕۆكیدا هەڤاڵ شی جینپینگ، دەست نرایە سەر"دوگمەی خێراکردن" لە هەڵمەتی مۆدێرنیزاسیۆنی چیندا. دوو موعجیزە گەورەکە - گەشەسەندنی خێرای ئابووری و سەقامگیری کۆمەڵایەتی درێژخایەن - بەردەوام بوون. هەژاری ڕەها بنبڕ کرا. کۆمەڵگایەکی ئاوەدانی مامناوەند لە هەموو ڕوویەکەوە بوو بە واقیع. بەمەش ئامانجی سەدەی یەکەم هاتەدی. نەتەوەی چین گۆڕانکارییەکی گەورەی لە سەركەوتن و گەشەکردنی خۆشگوزەرانییەوە بۆ بەهێزبوون بەدەستهێناوە. ئێستا گەنجبوونەوەی نیشتمانی لەسەر ڕێگایەكە گەڕانەوەی تێدا نییە. لە دانیشتنەکانی کۆنگرەی نیشتمانی گەل (NPC) و کۆنفرانسی ڕاوێژکاری سیاسی گەلی چین (CPPCC) لە مانگی ڕابردوو، سکرتێری گشتی شی جینپینگ دووبارە بە کۆی دەنگ وەک سەرۆکی کۆماری چینی میللی هەڵبژێردرا. هەڵبژاردنێک بوو كەوا لەلایەن مێژوو وگەلەوە بوو. سەرۆک شی جینپینگ بە قەناعەت و بەرپرسیارێتی "خزمەتکردنی گەل بەبێ خۆپەرستانە"، مۆدێرنیزاسیۆنی چین بەرەو پێشەوە دەبات و لە ڕۆیشتن لەسەر ڕێگای ڕاست بەرەو داهاتوویەکی باشتر سەرکردایەتیمان دەکات.  
مۆدێرنیزاسیۆنی چینی دەرئەنجامێکی سروشتی یاساکانی پەرەپێدانی مرۆڤە.
مۆدێرنیزاسیۆن پرسی هاوبەشی هەموو مرۆڤایەتییە. هەرچەندە ڕۆژئاوا پێش ئەوانی تر چێژی لە بەرهەمی مۆدێرنیزاسیۆن وەرگرت، بەڵام مێژوو لەوەندە کۆتایی نایەت. ١٤٠ ساڵ لەمەوبەر، کارل مارکس پێشبینی بەزاندنی دۆڵی کاودینی سەرمایەداریی دەکرد، کە بنەمایەکی تیۆری تۆکمە بۆ ڕێبازێکی مۆدێرنیزاسیۆنی جیاواز لە ڕێگای ڕۆژئاوا دابین دەکات. لە ماوەی ١٠٠ ساڵی ڕابردوو و زیاتریش، چین بە خۆی ڕێگایەکی بۆ مۆدێرنیزاسیۆن دۆزیەوە، و شێوەیەكی نوێی پێشکەوتنی مرۆڤایەتی دروستکرد. ڕاستییە بەرفراوانەکان سەلماندوویانە کە هیچ مۆدێلێکی جێگیر یاخود یەک چارەسەر بۆ مۆدێرنیزاسیۆن نییە. هەر وڵاتێک دەتوانێت مۆدێرنیزاسیۆن بەدەستبهێنێت، بە مەرجێک ڕێگاکە لەگەڵ بارودۆخی خۆیدا بگونجێت و پێویستی گەلەکەی بۆ گەشەپێدان دابین بكات. بە پێچەوانەوە، کۆپیکردنی میکانیکی مۆدێلە بیانییە نەگونجاوەكان، بە ئەنجامی پێچەوانە دەتگەێنێت، تەنانەت ڕەنگە لێکەوتەی کارەساتبار بەدوای خۆیدا بهێنێت.
هاوڕێیان، 
وتەیەکی چینی دەڵێت: “ئایدیاڵە بەرزەكان بریتین لە دروستكرنی جیهانێك كە هەمووان هاوبەشی بكەن”. چین وەک گەورەترین وڵاتی گەشەسەندوو، هەمیشە چاکەی گشتی هەموو جیهان لەبەرچاو دەگرێت. ڕێگای چینی بۆ مۆدێرنیزاسیۆن نمایشی یەک گوڵ نییە، وتەنها بۆ بەرژەوەندی خۆدی نییە، بەڵكو ڕێگایەکە بەرەو گەشەسەندنی چین، کە لە ڕێگەیەوە وزەی ئەرێنی زیاتر بۆ ئاشتی جیهانی زیاد دەکات و دەرفەتی نوێ بۆ گەشەپێدانی جیهانی دروست دەکات. ئەمانەیە كەوا من باوەڕم پێیەتی: 
 مۆدێرنیزاسیۆنی چینی بەو ژمارەیە زۆرەی دانیشتووان، دەبێتە پاڵنەرێکی بەهێزتر بۆ بوژانەوەی ئابووری جیهانی.
 لە ماوەی ٤٠ ساڵی ڕابردوودا لە دوای پەیڕەوكردنی چاکسازی و کرانەوە، حکومەتی چین زیاتر لە  ٨٠٠ ملیۆن کەسی لە هەژاری ڕزگاركرد، وژمارەی داهاتی مامناوەندی بۆ زیاتر لە  ٤٠٠ ملیۆن کەس زیادكرد. ئەمڕۆ چین هاوبەشی بازرگانی سەرەکی زیاتر لە ١٤٠ وڵات و هەرێمە، ڕۆژانە ٣٢٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆ لە سەرانسەری جیهاندا دەکات و مانگانە زیاتر لە ٣ هەزار بازرگانی بیانی بۆ خۆی ڕادەکێشێت. لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا، چین بەشداری زیاتری لە گەشەی جیهانیدا کردووە بەراورد بە هەموو وڵاتانی جی حەوت بەیەکەوە.
بەهۆی ئەوەی زیاتر لە یەک ملیار و ٤٠٠ ملیۆن کەس لە ڕێڕەوی مۆدێرنیزاسیۆنن، کە ئەم ژمارەیە لە كۆی گشتی ژمارەی دانیشتوانی هەموو وڵاتانی گەشەسەندوو بەیەكەوە زیاترە، چین پاڵنەرێکی زۆر بەهێز بە ئابووری جیهانی دەدات. کۆڕبەندی گەشەپێدانی چین و کۆڕبەندی بواوی ئاسیا کە مانگی ڕابردوو بە سەرکەوتوویی بەڕێوەچوو، چەندین سەرکردەی سیاسی و بازرگانی لە سەرانسەری جیهانەوە بۆ خۆی ڕاكێشا. زۆرترین بابەت كە بیستمان لەو دوو كۆڕبەندە، دەستبەسەرداگرتنی ئەو دەرفەتە نوێیانە بوو کە لەگەڵ گەشەپێدانی کوالیتی بەرز و کرانەوەی ستانداردی بەرزی چیندا دێن. ژمارەی یەكەمی ڕوانگەی یەکدەنگی بریتی بوو لە ڕەتکردنەوەی جیابوونەوە و هەنگاونان بەرەو پێشەوە لەگەڵ چین.
 مۆدێرنیزاسیۆنی چینی لەگەڵ خۆشگوزەرانی هاوبەش بۆ هەمووان ڕێگایەکی فراوانتر بۆ گەشەپێدانی هاوبەشی هەموو وڵاتان دەکاتەوە.
 مۆدێرنیزاسیۆن نابێت دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەندتر و هەژاران هەژارتر بکات. هەروەها نابێت تەنیا خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی چەند وڵاتێک یاخود تاکێک بگەێنێت. خۆشگوزەرانی هاوبەش بۆ هەموو جیهان پێویستی بە گەشەپێدانی هەموو وڵاتان هەیە. دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا (BRI) و دەستپێشخەری گەشەپێدانی جیهانی (GDI) سوودی گشتین کە چین پێشکەشی کۆمەڵگەی  نێودەوڵەتی دەکات. هەروەها سەکۆی کراوەن بۆ بەدواداچوونی گەشەپێدان و خۆشگوزەرانی هاوبەش. دوای تێپەڕبوونی دە ساڵ لە دەستپێکردنی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، زیاتر لە ٣٠٠٠ پڕۆژەی هەماهەنگی دەستیپێكراوە، کە دەكاتە وەبەرهێنانی نزیکەی یەک تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی و ڕەخساندنی  ٤٢٠ هەزار هەلی کار بۆ وڵاتانی بەشداربوو. بەم شێوەیە زۆرێک لە گەلان خەونەکانیان لە دروستكردنی هێڵی ئاسنین و پردی گەورە و کەمکردنەوەی هەژاری بەدیهێناوە. 
دەستپێشخەری گەشەپێدانی جیهانی پێشوازییەكی بەرفراوانی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەدەستهێناوە. 
بە پشتیوانی زیاتر لە ١٠٠ وڵات و زۆرێک لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، و لەگەڵ نزیکەی ٧٠ وڵات لە گروپی دۆستانی دەستپێشخەری گەشەپێدانی جیهانی، دەستپێشخەرییەکە پاڵنەڕێكی بەهێز دەدات بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی پێشوەختەی گەشەپێدانی بەردەوامی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ساڵی ٢٠٣٠. چین پرسی قەرزی وڵاتانی تازە گەشەسەندوو بە جددی وەردەگرێت. ئێمە بەشێوەیەكی تەواو و چالاکانە دەستپێشخەری ڕاگرتنی خزمەتگوزاری قەرزەکانی ٢٠G جێبەجێ دەکەین، و بەشداریمان بە ڕێژەی لەسەدا ٦٣ی کۆی گشتی پێدانی قەرزە ڕاگیراوەكان كردووە. دەتوانین بڵێین کە مۆدێرنیزاسیۆنی چینی یارمەتیدەر بووە بۆ ئیلهامبەخشینی متمانە بۆ زۆرێک لە وڵاتان لە بەدواداچوونەکانیان بۆ مۆدێرنیزاسیۆن. وەکو سەرکردەیەکی ئەفریقا دەڵێت، ڕێگای چین ئیلهامبەخشە بۆ هەموو وڵاتانی تازە گەشەسەندوو بۆ ئەوەی باوەڕیان بەوە هەبێت کە هەموو وڵاتێک توانای بەدەستهێنانی گەشەسەندنی هەیە تەنانەت لە سفرەوە. 
مۆدێرنیزاسیۆنی چینی بە پێشکەوتنی ماددی و کولتووری-ئەخلاقی، ئاسۆی گەش بۆ پێشکەوتنی مرۆڤەکان دەکاتەوە.
هەندێک وڵات لە کاتێکدا لە ڕووی ئابووری و زانست و تەکنەلۆژیاوە زۆر پێشکەوتوون، بەڵام لەهەمان كاتدا ئەوان لە ڕادەبەدەر بشتیان بە سەرمایەداری بەستووە، هەروەها لە كێشەی بڵاوبوونەوەی ماتریالیزمی ئابووری، هەژاریی کولتووری، تێکچوونی ئەخلاقی و پشێوی گشتی دان. سەرۆک شی جینپینگ جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كەوا ئامانجی کۆتایی مۆدێرنیزاسیۆن گەشەپێدانی ئازاد و باشی مرۆڤەکانە، ئەمەش نەک تەنها بە مانای زۆری ماددی دێت بەڵکو دەوڵەمەندکردنی کولتووری وئەخلاقیشە.
وتەیەکی چینی دەڵێت، “خەڵك تەنها کاتێک کە ماڵی پڕ لە دانەوێڵە دەبێت فێری ئەتەکێت دەبێت؛ تەنها کاتێک مرۆڤەکان خۆراکیان دەستدەكەوێت و جلیان لەبەردا بێت، شەرەف و شەرمەزاری دەزانن”. نەتەوەی چین هەمیشە تامەزرۆی جیهانێکی هاوئاهەنگی گەورەیە کە تێیدا مرۆڤەکان لە نەبوونی ئازاد بن و پێوەرێکی ئەخلاقی بەرز پەیڕەو بکەن. ئەمە جیهانێکە کە مرۆڤەکان شوێنکەوتنی کولتووری خۆیان دەخەنە پێش پێداویستییە مادییەکان و وەک بەشێک لە ئایدیالی کۆمەڵایەتی خۆیان دەیبینن. لە سەردەمی ئەکسیاڵیدا ٢٥٠٠ ساڵ لەمەوبەر، فەیلەسوفانی شارستانییەتە گەورەکان، وەک کۆنفۆشیۆس و مێنسیۆس لە چین و ئەفلاتون لە یۆنان، بەردەوام بوون لە هەوڵی دەوڵەمەندکردنی کولتووری و ئەخلاقی. مۆدێرنیزاسیۆن لەناوچوونی شارستانییەتە کۆنەکان نییە، بەڵکو گەنجبوونەوەی کولتوورە نەریتییەکانە. دەستپێشخەری شارستانیەتی جیهانی (GCI) کە لەلایەن سەرۆک شی جینپینگەوە خراوەتەڕوو، بانگەشە بۆ گرنگی میرات و داهێنانی شارستانیەتەکان دەکات، ڕێزگرتن لە هەمەجۆریی شارستانیەتەکان دەكات، هەروەها بنەماکانی یەکسانی و فێربوونی هاوبەش و گفتوگۆ و گشتگیری لەنێو شارستانیەتەکاندا بەرەوپێش دەبات. چینییەکان پێیان وایە تەنانەت بۆ وڵاتێکی دامەزراویش داهاتووی بە خۆنوێکردنەوە بەندە. مۆدێرنیزاسیۆنی چینی هێز و زیندوویی نوێ بۆ شارستانیەتی قووڵی چینی زیاد دەکات، هەروەها بەشداری زیاتر بە حیکمەتی چینی دەکات بۆ ئاشتی و خۆشگوزەرانی جیهانی و پێشکەوتنی مرۆڤ. ئێمە پێشبینی جیهانێکی باشتر دەکەین کە هەموو شارستانیەتەکان لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر لە ڕێگەی خۆنوێکردنەوەی بەردەوامەوە خۆشگوزەرانبن، هەم چێژ لە زۆربوونی ماددی و هەم لە پێشکەوتنی کولتووری و ئەخلاقی وەربگرن. 
مۆدێرنیزاسیۆنی چینی بە هاوئاهەنگی نێوان مرۆڤایەتی و سروشت ڕێگایەکی بژاردەتر بۆ جیهانێکی پاک و جوان دەڕەخسێنێت.
وەک سەرۆک شی جینپینگ ئاماژەی پێکردووە، ئاوە ڕوونەکان و چیا بەپیتەكان سەرمایەی بێ نرخن. چین بە ئامادەییەوە بەرپرسیارێتی خۆی لە پاراستنی ژینگە و بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا دەگرێتە ئەستۆ، و لە زۆر بابەتدا پێشەنگی جیهانە: لە ڕووی ڕووبەری دارستانەوە، چین چارەکێک لە کۆی گشتی جیهان پێکدەهێنێت؛ لە پەرەپێدان و بەکارهێنانی وزەی نوێبووەوە، توانا دامەزراوەکانی وزەی با و خۆر لە چین یەک لەسەر سێی کۆی توانای دامەزراو لە جیهاندا پێکدەهێنێت؛ و لە بەرهەمهێنان و فرۆشتنی ئۆتۆمبێلی وزەی نوێدا، نیوەی ئۆتۆمبێلەكانی وزەی نوێ لە جیهان لەسەر شەقامەكانی چین کاردەکەن. چین بەڵێنی گەورەی بەدەستهێنانی لوتکەی کاربۆن و بێلایەنی کاربۆن بە جیهان داوە، و پابەند بووە بە گواستنەوە لە لوتکەی کاربۆنەوە بۆ بێلایەنی كاربۆن لە ماوەی تەنها ٣٠ ساڵدا. ئەم ماوەیەش لانیکەم ساڵانێک لە ولایەتە یەكگرتووەكان کەمترە وزیاتر لە  ٤٠ ساڵ لە یەکێتی ئەوروپا كەمترە. چین دەستپێشخەری  دامەزراندنی سندوقی کونمینگ بۆ جۆراوجۆری بیۆلۆجی کردووە، هەروەها بەشداری لە ئەنجامدانی ڕێککەوتنی پاریس کردووە. لە سەرەتای ئەم مانگە، سەرۆک شی جینپینگ و سەرۆک ئیمانوێل ماکرۆن لەسەر پەرەپێدانی ناوەندێکی بێلایەنی کاربۆن بەشێوەیەكی هاوبەش ڕێککەوتن، لە هەوڵێکدا بۆ زیادکردنی زەبری نوێ بۆ گواستنەوەی جیهان بۆ نزمی کاربۆن.
 مۆدێرنیزاسیۆنی چینی لەسەر ڕێگای گەشەسەندنی ئاشتیانە، دڵنیایی زیاتر بۆ ئاشتی و سەقامگیری جیهان دەهێنێت.
 باڵادەستی و هەژموون ئامانجی گەشەپێدانی چین نییە. ئەو تێڕوانینەی کەوا دەڵێت كە هێز دەبێتە هۆی هەژموون، لەگەڵ کەلتووی چینیدا ناگونجێت و ڕووبەڕووبوونەوەی هەژموون کارەکتەری بەرزی دیپلۆماسی چینییە. تا ئەمڕۆ چین تاکە وڵاتە لە جیهاندا کە پابەندبوونی بە ڕێگای گەشەسەندنی ئاشتیانە لە دەستوورەکەیدا داناوە. چین لە نێو ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بەشداربووی سەرەکی هێزەكانی ئاشتیپارێزە، هەروەها تاکە وڵاتە لە نێوان پێنج وڵاتی خاوەن چەکی ئەتۆمی کە بەڵێنی بەکارنەهێنانی یەکەمجاری چەکی ئەتۆمی داوە. ئێمە بەشداریمان لە زیاتر لە ٢٠ پەیماننامەی فرەلایەنەی کۆنترۆڵکردنی چەکمان کردووە، و پاڵمان بە ئەنجامدانی بەیاننامەیەکی هاوبەش لە نێوان پێنج وڵاتی چەکی ئەتۆمیدا سەبارەت بە ڕێگریکردن لە شەڕی ئەتۆمی كردووە. ئێمە بانگەشە بۆ چارەسەرکردنی ئاشتیانەی ناکۆکی نێودەوڵەتی دەکەین لە ڕێگەی ڕاوێژ و گفتوگۆوە.
دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی (GSI) کە لەلایەن سەرۆک شی جینپینگەوە خراوەتەڕوو، ئاماژەی بە ئاڕاستەی دروستی بەدواداچوونی ئاسایشی هاوبەش و گشتگیر کردووە.  
پەندێکی چینی دەڵێت دوژمنایەتی نەهێڵیت باشترە لەوەی بە زیندوویی بمێنێتەوە. بە هاوكاری چین، سعودیە و ئێران پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانیان دەستپێکردەوە. وە جێگەی دڵخۆشییە کەوا ببینین وڵاتانی زیاتر بەیەكەوە تەوقە دەكەن و ئاشتی لەنێوانیان دەگەڕێتەوە. لە بەرامبەر قەیرانی درێژخایەنی ئۆکرانیا، چین قەیرانەكە زیاد ناكات و سوود لە دۆخەكە وەرناگرێت. بەڵکو چین هەڵوێستێکی بێلایەنانەی گرتۆتەبەر و پاڵ بە گفتوگۆی ئاشتیەوە ناوە لەپێناو کەمکردنەوەی گرژی وفشارەکان و هێمنكردنەوەی دۆخەكە. ڕاستییەکان سەلماندوویانە کەوا هەنگاوەكانی چین بەرەو مۆدێرنیزاسیۆن، پاڵنەرێكە بۆ هێزی ئاشتی و دادپەروەری.
هاوڕێیان،
بیستەمین کۆنگرەی نیشتمانی پارتی کۆمۆنیستی چین کە لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی ڕابردوودا بەڕێوەچوو، نەخشەی گەشەپێدانی داهاتووی چین و ئەرکی پێشخستنی گەنجکردنەوەی نەتەوەی چین بە شێوازی چینی لە هەموو بەرەکاندا بۆ مۆدێرنیزاسیۆن داڕشت. بۆ جێبەجێكردنی ئەم ئەركە سەرەكییە، دیپلۆماسییەتی چینی بەرپرسیارێتی لە ئەستۆی خۆی دەگرێت. ئێمە پابەند دەبین بە ڕێگای گەشەپێدانی ئاشتیانە، و پەروەردەکردنی جۆرێکی نوێی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان کە ڕێزگرتنی یەکتر، یەكسانی، دادپەروەری و هەماهەنگی براوە-براوە لەخۆدەگرێت. ئێمە كار لەگەڵ هەموو وڵاتان دەکەین بۆ بنیاتنانی جیهانێکی کراوە و گشتگیر و پاک و جوان، كەوا چێژ لە ئاشتی هەمیشەیی و ئاسایشی گشتگیر و خۆشگوزەرانی هاوبەش وەربگرێت، و پەرەپێدانی کۆمەڵگەیەک کە خاوەن داهاتوویەکی هاوبەشی بێت بۆ مرۆڤایەتی.
چین بە ئیرادەیەکی زیاترەوە بەرگری لە مافی گەشەسەندنی هەموو وڵاتان دەکات.
 مۆدێرنیزاسیۆن مافێکی بێبەشنەکراوی هەموو وڵاتێکە، نەک ئیمتیازێک بێت كە تەنها بۆ چەند کەسێک تەرخانکرابێت. ئەوانەی  مۆدێرنیزاسیۆنیان بەدەستهێناوە، نابێت پردەکە بڕوخێنن یاخود ڕێگای وڵاتانی تر بۆ مۆدێرنیزاسیۆن بگرن. وە نابێت ئەو وڵاتانەی تر کە ڕێگایەکی جیاواز بۆ مۆدێرنیزاسیۆن هەڵدەبژێرن سەرکوت بکەن، هەوڵی كۆنترۆڵ كردنیان بدەن یاخود بیانوەستێنن. چین هیچ نیازێکی نییە بەشداری لە کێبڕکێی زلهێزەکاندا بکات. ئەوەی ئێمە بە توندی بەرگری لێدەکەین، بەرژەوەندییەکانی گەشەپێدانی خۆمان و مافی گەلی چینە بۆ بەدواداچوونی ژیانێکی باشتر. چین ڕێز لە ڕێگای مۆدێرنیزاسیۆن دەگرێت کە خەڵکی وڵاتانی تر هەڵیانبژاردووە، دژایەتی هەوڵەکانی دروستکردنی ڕووبەڕووبوونەوەی ئایدیۆلۆژی و شەڕی ساردی نوێ و دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆیی و سەپاندنی ئیرادەی مرۆڤ بەسەر ئەوانەی تردا دەکات. چین پابەندە بە ئاڕاستەی دروستی جیهانگیری، دژی هەوڵەکانی دروستکردنی دیوار و بەربەست و پاڵنانی جیابوونەوە و پچڕانی زنجیرەکانی دابینکردنە، هەروەها دژی فشارو سزا تاکلاییەكانە. چین هەموو هەوڵێکی خۆی دەدات بۆ دەستەبەرکردنی کارکردنێكی سەقامگیر و بێ کێشەی زنجیرە پیشەسازییەکان و دابینکردن، بۆ ئەوەی بە جیهانگیری ئابووری و مۆدێرنیزاسیۆن، هەموو وڵاتان بتوانن بە هاوبەشی بەرەو پێشەوە بچن و تەواوکەری یەکتر بن. 
چین بە هەوڵی چالاکانەتر، کرانەوەی ستانداردی بەرز بەرەوپێش دەبات. 
مۆدێرنیزاسیۆنی چین لە ڕەوتی کرانەوەدا پێشکەوتنی بەدەستهێناوە، و بە دڵنیاییەوە لە ڕێگای کرانەوە داهاتوویەکی گەشاوەتر بەدەست دەهێنێت. لە میوانداریکردنی کۆڕبەندی پشتێن و ڕێگا بۆ هەماهەنگی نێودەوڵەتی و پێشانگای نێودەوڵەتی چین بۆ هاوردەکردن، چین یەکگرتنی بەرژەوەندییەکان لەگەڵ جیهان قووڵتر دەکاتەوە. ئێمە سەرچاوەی زیاتر لە هەماهەنگییەكانی گەشەپێدانی جیهانیدا وەبەردەهێنین، و هەموو هەوڵێک دەدەین بۆ یارمەتیدانی ڕزگاربوون لە بارگرانییەکانی قەرزەکانی وڵاتانی تازە گەشەسەندوو. هەوڵ دەدەین ئاڵوگۆڕی دارایی و دراوی نێودەوڵەتی لە دۆخی نالەبار و دەستکاریکردن و سزا و فشار ڕزگار بکەین و یارمەتی بدەین  بگەڕێتەوە بۆ ئامانجە بنەڕەتییەکەی کەوا بریتییە لە خزمەتکردنی ئابووری ڕاستەقینە و پێشخستنی مۆدێرنیزاسیۆن. 
حەز دەکەم ئەم دەرفەتە بقۆزمەوە و جارێکی دیکە پیرۆزبایی لە خاتوو ڕۆسێف بکەم کە دەستبەکاربووە بۆ پۆستی سەرۆکایەتی بانکی گەشەپێدانی نوێ. متمانەم هەیە كەوا بانك پشتگیری زیاتری پرۆسەکانی مۆدێرنیزاسیۆنی وڵاتانی تازە گەشەسەندوو بكات.

چین بە شێوەیەکی چالاکتر ئاڵوگۆڕ لە نێوان شارستانیەتەکاندا بەرەوپێش دەبات.
 ئێمە داوا لە هەموو وڵاتان دەکەین کەوا ئاشتی، گەشەپێدان، یەکسانی، دادپەروەری، دیموکراسی و ئازادی و بەها هاوبەشەکانی مرۆڤایەتی بەرەوپێش ببەن و ئاڵوگۆڕییە کولتوورییەکان بەرز بكەنەوە، بە فێربوون لەیەکتر و پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە پێکدادان دووربكەونەوە. ئێمە بە توندی دژی هەڵاواردن دژی ڕەگەز و وڵات و شارستانیەتەکان لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا دەوەستینەوە. ئێمە ئامادەین لەگەڵ هەموو وڵاتان بەدواداچوون بۆ بنیاتنانی تۆڕێکی جیهانی بۆ گفتوگۆ و هەماهەنگی نێوان شارستانیەتەکان بکەین، بۆ کردنەوەی ئاسۆی نوێ بۆ بەرزکردنەوەی ئاڵوگۆڕ و لێکتێگەیشتن لە نێوان گەلانی جیاواز و کارلێکی باشتر و یەکخستنی کولتوورە جۆراوجۆرەكان. پێکەوە دەتوانین باخچەی شارستانیەتەکان ڕەنگاوڕەنگ و گەشاوەتر بکەین. 
ئێمە بە هۆشیارییەوە هاوکاری دەکەین بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگەیەک کە داهاتوویەکی هاوبەشی هەبێت بۆ  بوونەوەرە زیندووەکانی سەر زەوی.
ئێمە هەوڵەکانمان زیاتر دەکەین بۆ بنیاتنانی پێکهاتەیەکی ئابووری دروست کە ئاسانکاری بۆ گەشەپێدانی سەوز و کەمی کاربۆن بكات، و پێشخستنی گواستنەوە بۆ گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی سەوز لە هەموو بوارەكاندا. بە پەیڕەوکردنی بنەمای بەرپرسیارێتی هاوبەش بەڵام جیاواز، ئێمە چالاکانە بەشداری لە هەماهەنگی نێودەوڵەتی بۆ وەڵامدانەوەی کەشوهەوا، بەڕێوەبردنی ئۆقیانوس، پاراستنی جۆراوجۆری بایۆلۆجی جیهانی و بوارەکانی تر دەكەین، و پێشخستنی سیستەمێکی حوکمڕانی ژینگەیی جیهانی یەكسان و دادپەروەرانە بۆ هەماهەنگی براوە-براوە بۆ هەردوولایەن، بەجۆرێک کە بەشداری ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە جیهانییەکان وەک کەشوهەوا و ژینگە و بنیاتنانی جیهانێکی پاک و جوان بکەین. 
چین بە ئیرادەیەکی زیاترەوە سیستمی نێودەوڵەتی دەپارێزێت.
 لەم دواییانەدا هەندێک قسەی بێمانا هەبوون کە چین تۆمەتبار دەکەن بە تەحەدای ئەوەی پێی دەوترێت سیستمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای یاساکان، و گۆڕینی تاکلایەنەی دۆخی ئێستا لە سەرانسەری گەرووی تایوان لە ڕێگەی هێز یان زۆرەملێ و تێکدانی ئاشتی و سەقامگیری لە سەرانسەری گەرووەکەدا. ئەم جۆرە ئیدیعایانە پێچەوانەی بنەمای بنەڕەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە و دادپەروەری مێژووییە، و لۆژیكێكی بێمانایە و لێكەوتەی جددی بەدوای خوێدا دەهێنێت. چین یەکێکە لەو وڵاتانەی کە زۆرترین زیانی مرۆیی لە جەنگی جیهانی دووەمدا لە چوارچێوەی هاوپەیمانی دژە فاشیستدا بەرکەوتووە، هەروەها یەکەم وڵاتی دامەزرێنەرە کە میساقی نەتەوە یەکگرتووەکانی واژۆکرد، چین سەیری بەرگریکردن لە شکۆمەندی نەتەوە یەکگرتووەکان و پاراستنی سیستمی نێودەوڵەتی دوای جەنگی جیهانی دووەم وەک بەرپرسیارێتی پیرۆزی خۆی دەكات. چین باشترین تۆماری هەیە سەبارەت بە پابەندبوون بە ئامانج و پرەنسیپەکانی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان و یاسا نێودەوڵەتییەکان و ڕێسا بنەڕەتییەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بۆیە پێویست ناکات لەلایەن هەندێک وڵات یان كوتلەوە لەم ڕووەوە بیرمان بخرێتەوە. وهەمیشە ڕایەكی گشتی دادپەروەرانە هەیە لەسەر ئەوەی کێ بە شێوەیەکی ڕاستگۆیانە مامەڵە لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان دەکات، و کێ  سیستمی نێودەوڵەتی تێکدەدات و هەژموون و چەوساندنەوە بكاردەهێنێت. 

هاورێیان،
تایوان لە کۆنەوە بەشێکی بێبەشنەکراوی خاکی چین بووە و هەردوو دیوی گەرووەکە سەر بە یەک چینن. ئەمە مێژووی تایوانە، هەروەها دۆخی ئێستای تایوانیشە. گەڕانەوەی تایوان بۆ چین یەکێکە لە پێکهاتەکانی سیسته‌می نێودەوڵەتی دوای جەنگ، لە ڕاگەیاندنی قاهیرە و ڕاگەیاندنی پۆتسدام بە ڕەش و سپی نووسراوە. ئەوەی ڕێسا نێودەوڵەتییەکان دەشێوێنێت و دۆخی ئێستا دەگۆڕێت و زیان بە سەقامگیری گەرووی تایوان دەگەیەنێت بە شێوەیەکی تاکلایەنە چین نییە، بەڵکو هێزە جوداخوازەکاني "سەربەخۆیی تایوان" و هەندێک وڵات ترە کە هەوڵی ئیستغلالکردنی "سەربەخۆیی تایوان" دەدەن. پێناسەی ئەوان بۆ ڕێساکان و دۆخی ئێستا و سەقامگیری لە ڕاستیدا مەبەست لێی بەتاڵکردنەوەی بنەمای یەک چین و گەیشتن بە "دابەشکردنی ئاشتیانە"ی چین و لە کۆتاییدا دەستکاریکردنی مێژووی جەنگی جیهانی دووەم و تێکدانی سیستەمی دوای جەنگ و سنوورداركردنی سەروەری چینه‌. ئەمەش بۆ یەک ملیار و ٤٠٠ ملیۆن کەسی چینی قبوڵکراو نییە. چین هیچ بەشێک لە خاکە وەرگیراوەکەی لەدەست نادات. ئەو سیستمە نێودەوڵەتییەی لە دوای جەنگەوە دامەزراوە ناگۆڕدرێت.

پاراستنی سەروەری دەوڵەت و یەکپارچەیی خاک، مافێکی سروشتی و ڕەوای چینە. ئێمە دەمانەوێت بۆ ئەو کەسانە ڕوون بکەینەوە کە بەناوی سیستەمی نێودەوڵەتییەوە هەوڵی تێکدانی دادپەروەری نێودەوڵەتی دەدەن: پرسی تایوان ناوەکی بەرژەوەندییە سەرەکییەکانی چینە، ئێمە درێغی ناکەین لە وەڵامدانەوەی ئەو کەسانەی کە دەستکاری بنەمای یەک چین دەکەن، هەرگیز پاشەکشە ناکەین لە هەر کارێک کە سەروەری و ئاسایشی چین تێکبدات. ئەوانەی لە تایوان یاری بە ئاگر دەکەن لە کۆتاییدا دەسوتێن. 

هاورێیان، 

وەک پەندەکەی چینی دەڵێت، کە هەزاران شاخ لە پشتەوەت بێت، بە دڵنیاییەوە ڕێگاكە بەڵێنی بەهارێكی    گەشەسەندووی هەڵگرتووە. مۆدێرنیزاسیۆنی چینی نەخشێکە کە چین دایهێناوە و جیهان دەتوانێت سوودی لێ وەربگرێت. ئێمە ئامادەین لەگەڵ هەموو لایەنەکان کار بکەین بۆ پێشخستنی شێوازە هەمەچەشنەکانی مۆدێرنیزاسیۆن و دروستکردنی داهاتوویەکی گەشاوەتر بۆ هەسارەکەمان.

لە کۆتاییدا هیوای سەرکەوتنی تەواو بۆ كۆڕبەندەكە دەخوازم. سوپاس!

"خۆشویستنی یەکتر و سوودگەیاندن بە یەکتر"

لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابردوودا، سکرتێری گشتی شی جینپینگ، لە ڕاپۆرتەکەیدا بۆ بیستەمین کۆنگرەی نیشتمانیی پارتی كۆمۆنیستی چین، ئاماژەی بە پێشخستنی گەنجکردنەوەی نەتەوەی چین لە هەموو بەرەکاندا لە ڕێگای ڕێبازی چینی بۆ مۆدێرنیزاسیۆن كرد، کەوا نەخشەیەکی باشی بۆ گەشەپێدانی داهاتووی چین داڕشت.
 بەدیهێنانی مۆدێرنیزاسیۆن ڕەوتێکی حەتمییە لە گەشەسەندنی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا، و خواستی هاوبەشی وڵاتانی تازە گەشەسەندووەكانە، هەروەها هەوڵی بەردەوامی پارتی کۆمۆنیستی چین و گەلی چینە. مێژوو لە هەموو کاتێکدا و لە هەموو جیهاندا پێمان دەڵێت کە هیچ نەتەوەیەک لە جیهاندا ناتوانێت ڕێبازی ئەوانەی تر بۆ بەدیهێنانی پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆنی خۆی بگرێتەبەر، هەروەها تەنها یەک نموونەی مۆدێرنیزاسیۆن یاخود " یەك قەبارە" نییە كە لەگەڵ هەموو پێوانەكانی مۆدێرنیزاسیۆندا بگونجێت.
لە خەباتی سەختی مۆدێرنیزاسیۆندا، چین تەنها دوو موعجیزەی گەشەسەندنی خێرای ئابووری و سەقامگیری کۆمەڵایەتی درێژخایەنی دروستنەكرد، کە بە دەگمەن لە جیهاندا دەبینرێن، بەڵکو بە سەرکەوتوویی دەستی بە ڕێگای چینی بۆ مۆدێرنیزاسیۆن كرد، و شكاندنی ئەو ئەفسانەیەی کەوا دەڵێت مۆدێرنیزاسیۆن ڕۆژئاواییکردنە، هەروەها شێوەیەكی نوێی پێشکەوتنی مرۆڤایەتی دروستكرد و سەرچاوەیەکی گرنگی ئیلهامبەخشی بۆ جیهان دابینكرد. 
هەر وەک ڕاوێژكاری دەوڵەت و وەزیری دەرەوە چین، جین گانگ ئاماژەی پێکردووە، مۆدێرنیزاسیۆنی چینی لە ڕێگای جەنگ، داگیركردن، و تاڵانکردن بەدی نایەت. بەڵكو تایبەتە بە ئاشتی، گەشەپێدان، هەماهەنگی و سوودی یەکتر. پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆنی چینی، پەرەپێدانێکە بۆ هێزی ئاشتی و دادپەروەری و پێشکەوتن لە جیهاندا. وەک گەورەترین وڵاتی گەشەسەندوو لە جیهاندا، هەوڵی چین بۆ مۆدێرنیزاسیۆن بۆ نمایشی یەک گوڵ نییە، و بۆ بەرژەوەندی خودی نییە، یاخود بۆ ئەوەی وەک وانەبێژێکی خۆبەزلزان مامەڵە بکات بۆ حوکمدان لەسەر ڕێڕەو و مۆدێلەکانی گەشەسەندنی وڵاتانی تر، بەڵکو بۆ گەشەپێدانی چینە، کە لە ڕێگەیەوە وزەی ئەرێنی زیاتر بۆ ئاشتی جیهانی و دەرفەتی نوێ بۆ گەشەسەندنی جیهانی زیاد دەکات. 
جیهان گۆڕانکاری گەورەی بەسەردا دێت کە لە ماوەی سەدەیەکدا نەبینراوە. مۆدێرنیزاسیۆنی چینی دڵنیایی زیاتری بە ئاشتی و سەقامگیری جیهانی داوە. چین تاکە وڵاتە لە جیهاندا کە لە دەستوورەکەیدا "پابەندبوونی بە ڕێگای گەشەسەندنی ئاشتیانە" جێگیر كردووە. هەروەها چین ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانە کە زۆرترین بەشداری لە هێزەكانی ئاشتیپارێز كردووە، و تاکە وڵاتە لە نێوان پێنج وڵاتی خاوەن چەکی ئەتۆمی کە سیاسەتی ‘سەرەتا بەکارنەهێنانی’ چەکی ئەتۆمی پەیڕەو کردووە. سەرۆک شی جینپینگ دەستپێشخەری گرنگی ئاسایشی جیهانی (GSI)ی خستەڕوو، ئاماژەی بە ئاڕاستەیەكی دروست کرد بۆ جیهان بۆ بەدیهێنانی ئاسایشی هاوبەش و ئاسایشی جیهانی؛ هەڵوێستێکی بابەتیانە و دادپەروەرانەی گرتەبەر، و چالاکانە کاری بۆ پێشخستنی دانوستانەکانی ئاشتی كرد، بە مەبەستی ساردکردنەوەی دۆخی قەیرانی ئۆکرانیا؛ پەرەی بە گەڕاندنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان سعودیە و ئێران دا، کە ‘شەپۆلی ئاشتەوایی’ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەستپێکرد. لە بەرامبەر دۆخی شڵەژاوی جیهانی و دووبارە سەرهەڵدانی كێشەكان، چین بە بێدەنگی دانانیشێت و ئاگرەكە خۆش ناكات، و دۆخەکە بۆ بەرژیوەندی خودی بەكارناهێنێت، بەڵکو بەردەوام دەبێت لە پێشكەشكردنی بەشداری گەورە بۆ پەروەردەکردنی جۆرێکی نوێ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و کۆمەڵگەیەکی خاوەن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی.
ئەمساڵ هاوكاتە لەگەڵ ٦٥ەمین ساڵیادی دامەزراندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و عێراق. دۆستایەتی نەریتی نێوان گەلی چین و گەلی عێراق بە گەلی هەرێمی كوردستانی عێراقەوە زۆر قووڵە، هەروەها ئاڵوگۆڕەکانی نێوان هەردوولا مێژوویەکی زۆر دوور و درێژی هەیە. شارستانیەتی کۆنی چینی و شارستانیەتی میزۆپۆتامیا لەسەر ڕێگای ئاوریشمی کۆن  یەکتریان ناسیووە و درەوشاوەیی و جوانییان بۆ یەکتر زیاد کردووە، چەندین چیرۆکی ئاڵوگۆڕی دۆستانە لە نێوان هەردوولادا هەیە کە لە بەڵگەنامە مێژووییەکان تۆمارکراون. لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ڕابردوودا، لە پەراوێزی یەکەمین لوتکەی چین و وڵاتانی عەرەبی، سەرۆك شی جینپینگ، لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی عێراق، محەممەد شیاع سابر سوودانی، کۆبووەوە و ئاماژەی بەوەدا کە لە دوای دامەزراندنی هاوبەشی ستراتیژی نێوان هەردوو وڵات لە ساڵی ٢٠١٥، پەیوەندییەکانی چین وعێراق گەشەسەندنێکی دروست و سەقامگیری بەخۆیەوە بینیوە و هەماهەنگی دوولایەنە لە بوارە جیاجیاکاندا پێشکەوتنی بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە. چین ئامادەیە دەست بە دەست لەگەڵ عێراق بۆ بەردەوامبوون لە قووڵکردنەوەی هاوبەشی ستراتیژی نێوان چین و عێراق کاربکات. چین بەردەوام دەبێت لە پشتگیریکردنی عێراق لە ئاوەدانکردنەوەی ئابووریدا، و یارمەتی عێراق دەدات بۆ گەڕاندنەوەی پیشەسازییەکەی و بژێوی خەڵک باشتر بکات و گەشەپێدانی بەردەوام بەدەستبهێنێت. وەک بەشێکی گرنگی عێراق، باوەڕ وایە كە هەرێمی كوردستانی عێراق بەشێوەیەكی بەرفراوان سوود لە هەماهەنگی نێوان چین و عێراق وەربگرێت.
گەشەسەندنی چین لە جیهان جیا ناکرێتەوە، و بەهەمان شێوە خۆشگوزەرانی جیهانیش پێویستی بە چین هەیە. لە ئێستادا، چین دەستیکردووە بە گەشتێکی نوێ بەرەو بنیاتنانی وڵاتێکی سۆسیالیستی مۆدێرن لە هەموو ڕوویەکەوە، و لە ڕێگای ڕێڕەوی چینییەوە بەرەو مۆدێرنیزاسیۆن، گەنجبوونەوەی نەتەوەی چین لە هەموو بەرەکاندا بەرەوپێش دەبات. مۆدێرنیزاسیۆنی چینی پەرە بە چین خۆی دەدات و هەروەها سوود بە جیهان دەگەیەنێت، و بژاردەیەکی نوێ بۆ گەلی عێراق بە گەلی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دابیندەكات کە بتوانرێت وەک سەرچاوەیەك لەسەر ڕێگای گەشەپێدان بەکاربهێنرێت. چین ئامادەیە لەگەڵ گەلی عێراق بە گەلی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە كاربكات بۆ گەڕان بەدوای ڕێگای مۆدێرنیزاسیۆندا كە لەگەڵ بارودۆخی نیشتمانی خۆیاندا بگونجێت، و هەوڵبدات بۆ ڕەخساندنی دەرفەتی نوێ بۆ گەشەپێدانی عێراق بە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە لەگەڵ دەستکەوتە نوێیەکانی مۆدێرنیزاسیۆنی چینی، و پێشكەش كردنی سوودی بەرجەستەتر بۆ گەلی هەردوولا.

چەک لەکۆمەڵگەی کوردیدا بوەتە ھۆکارێک بۆئەنجامدانی تاوان و کارەسات, لەبری ئەوەی کە ھۆیەک بێت بۆ سەروەربوونی یاسا و پاراستنی سنوور ,چەک بەجۆرێک لەجۆرەکان بەیەکێک لەفاکتەرەکانی تێکدانی شیرازەی کۆمەڵ و خێزان لەلایەک و ھەتیووکەوتنی منداڵ و جەرگ سووتانی دایک و باوک و خوشک و برا و بێوەژن کەوتنی ئافرەتان.

‎ئەوەی ئاسانکاری کردووە بۆئەنجامدانی تاوان لەرێگەی چەکەوە بوونی چەکە بەدەستی زۆرێک لەتاکەکانی کۆمەڵگە ھەروەھا تەواوی ئەندامانی ھێزە ئەمنیەکان, بوونی چەک بەدەستی ئەندامانی ھێزە ئەمنیەکان لەپاش دەوام و بردنەوەی ئەو دوژمنە بۆماڵەوە گرفتی سەرەکی کۆمەڵگەیەو زۆر رێگەخۆشکەرە بۆئەنجامدانی تاوان, بۆیە پێویستە بردنەوەی چەک بۆ ماڵەوە قەدەغەبکرێت، بەدەرلەوە ئەوئاسانکاریەی دەکرێت بەپێدانی مۆڵەتی ھەڵگرتنی چەک مەترسیەکی ترە لەسەر کۆمەڵگە کەبەناوی بەرگریکردن لەخود و دوژمنایەتی ئاسانکاریەکی زۆر کراوە بۆھەڵگرتنی چەک ئەوە لەکاتێکدایە بەھیچ جۆرێک لەکەسی ھەڵگری چەک ناکرێت ئایا تاچەند باری دەروونی جێگیرە یاخود.

‎ھاوکات نابێ ئەوە لەبیربکرێت کە لە بازاڕەکانی ھەرێمی کوردستان بە ئاشکراو بەنھێنی ھاوشێوەی ھەر شمەک و کەرەستەیەکی تر کڕین و فرۆشتن بەچەکەوە دەکرێت,ئیتر چەکی بچوک بێت یان گەورە یاخود راو, بۆئەوەش دەروازەکانی ھەرێمی کوردستان لەگەڵ عیراق لەلایەک و دەروازە سنوریەکان لەگەڵ ئێران لەلایەکی تر ھەمیشە واڵا و بەردەوام بەقاچاخیش بێت چەکی جۆربەجۆر بەچەکی راویشەوە کەمرۆڤی پێ لەناودەبرێت دەھێنرێنە ھەرێمی کوردستانەوە, ئەمە سەرباری ئەوەی لەتۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە بەتایبەت لە ھەندێک لە پەیجەکانی فەیسبووک بە ئاشکرا ریکلام بۆ چەک دەکرێت.  

‎ ئەم ھۆشداریە لەکاتێکدا دەخەمەڕوو کە بەپێی بەدواداچوونی میدیاکان تاوانەکان لەھەرێمی کوردستان تەنھا لەرێگەی چەکەوە زۆر جاریش لەرێگەی چەکی بێ مۆڵەتەوە ئەنجام دەدرێن زۆرجاریش پاساوی خراپی دۆخی دەروونی دەکرێتە بیانوو یاخود ھۆکاری ئەنجامدانی تاوانەکان.

‎بەدیدی من بوونی حزبی زۆر و ھێزی زۆر لەکوردستان بوەتە ھۆکارێک بۆ ھەڵگرتنی چەک و تەشەنەکردنی لەکاتێکدا دەبوو چەک تەنھا لەسەر سنورەکان بوونی ھەبێت لەگەڵ بنکەکانی پۆلیس. 

‎ناو بەناو لەھەرێمی کوردستان ھەڵمەتی دەست بەسەراگرتنی چەکی بێ مۆڵەت ئەنجام دەدرێت بەڵام بەداخەوە ئەو ھەڵمەتانە لەبری ئەوەی بەردەوام بن کەچی ناو بەناو ئەنجام دەدرێن و نابێتە ھۆکارێک بۆ ریشەکێشکردنی ھەڵگرتنی چەکی بێ مۆڵەت، بۆیە دەبێت پرسی ھەڵگرتنی چەکی بێ مۆڵەت  بەیاسا رێک بخرێت و قەدەغەبکرێت.

‎ھەر لەسەر ئەم پرسە کە مەترسیەکی جدییە لەسەر کۆمەڵگە بەداخەوە رۆژنامەنووسان و میدیاکان رۆڵێکی ئەوتۆیان نەبینیوەو نەگێڕاوە بۆھوشیارکردنەوەی تاکی کۆمەڵگەو مەترسی دوورخستنەوەی ئەودوژمنە لەسەر کۆمەڵگە, ھاوکات دەبێ مامۆستایان لەناوەندەکانی خوێندن و مامۆستایانی ئایینی لە مینبەری مزگەوتەکانەوە بەردەوام رۆڵی خۆیان ببینن لەمەترسیەکانی ھەڵگرتنی چەک ودورخستنەوەی ئەو دوژمنە لەکۆمەڵگە.
‎

(تۆنی بلێر) سەرۆکوەزیرانی پێشووتری بەریتانیا وتەیەکی ھەیە سەبارەت بەسیاسەت و ژیانی سیاسی پارتە سیاسیەکان دەڵێت؛ 
سەردەمی سیاسی بۆ سیاسەتمدار سێ قۆناغە
یەکەم پێتوایە ھیچ نازانی..
دووەم پێتوایە ھەموو شتێک دەزانی.
سێھەم ‏‎دەزانی کە چی دەزانی و چی نازانی و دەبێ چی بکەیت و نابێت چی بکەیت.

مەترسیە گەورەکە ئەوەیە کە سیاسەتمەدار یان پارتی سیاسی لەقۆناغی دووەمدا بوەستێت و بلکێت و گیربخواو پێیوابێت ھەموو شتێک دەزانێت و ئاساییە ھەرچییەکی بوێت بیکات و بیڵێت و ئەوەی لەخۆیەوە نەھاتبێت، تاڵ و بەتاڵ بێت..

پارتی ڕێک لەقۆناغی دووەمدایەو گەر بۆی بکرێت و بچێتە سەر، ھەموو ژیانی سیاسی کۆمەڵانی خەڵک و حزبەکانی تریش بەو سەردەمەوە دەلکێنێت و گیرۆدە دەکات، پێیی وایە ھەمووشتێک دەزانێت، ھەموو شتێک دەبێت ھەر خۆی بیکات، لەکاتێکدا ھەمووان شایەدی  ئەو حوکمڕانێتیە چەوت و ھەڵەورەن کە پارتی ئێستا پێیدا تێ دەپەڕێت و دەیکات.

‏‎ کاتێک سەرخان و ژێرخانێکی وێران دەبینیت، کاتێک فەرامۆشکردنی وەبەرھێنان دەبینیت، کاتێک سیستمی پەروەردە بەمەبەست سست و پەک دەخرێت و ڕاگەیاندن بەلاڕێدا دەبرێت و کار لەسەر چەواشەکردنی کۆمەڵگەو تێکدانی شیرازەی خێزانی کوردەواری دەکرێت، ئەوە جگە لەدروستکردنی قەیران بەدوای قەیرانی قورسترداو زیاتر بوونی تاوان و تۆڵە لەبری حوکمی دادگاو یاسا، دروست لەھۆکارەکان تێدەگەیت و حکومەتێکی شکستخواردوو دەبینیت.

‏‎کارو ئامانجی تیمی پارتی لەکابینەی نۆھەمی حکومەت ئاشکرا بووە، نەدوو ئیدارەییی و رێز نەگرتن لەزۆنی سەوز، بووە بەکۆیلەی و کلکایەتی بۆ وڵاتانی دراوسێ، بەسامانی وڵاتەکە سەماو ئاھەنگ دەگێڕن، پارتییان کردوە بەو پارتییەی بەتەواوەتی لەھۆش خۆی بچێت، ئەو پارتییەی بەھۆی ساختەکاریی لەھەڵبژاردنەکان و بەکارھێنانی جۆرەھا میکانیزمی ساختەکردن و سوود وەرگرتن لەیاسای ھەڵبژاردنەکانی ھەرێمی کوردستان کە بەجۆرێک دانراوە دەرفەت بدات بەھێزێکی وەک پارتی بۆ سوودی خۆی بەکاری بھێنێت و زۆرینەیەکی  ناڕاستەقینەی لەپەرلەمان و دواتریش لەحکومەتی ھەرێمدا پێ مسۆگەر بکات!!
لێرەدا دەپرسم، ئایا ئەم ھەموو نادادی و چەق بەستوییەی پارتی دەیکات، ئیتر دەبێت کێ ترسی کەوتنی لەھەڵبژاردن ھەبێت؟ 

یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ھێزێکی خاوەن پێگەی گەورەی مێژویی و سیاسی و جەماوەرییە، کە رابەرایەتیی نیشتمانی و جەماوەرێکی بەرفراوان و ھێزێکی سەربازیی گەورە دەکات لەھەرێمدا، ھێزێکی خاوەن کاریگەریی ناوخۆیی و ئیقلیمی و حساب بۆ کراوی نێودەوڵەتییە، ھێزێک کەخاوەنی ئەم پێگە بەھێزە بێت و خاوەنی زیاتر لە٢٠  ھەزار شەھید بێت، ھەرگیز ترسی لەھیچ سەردەمێک و لەھیچ ھەڵبژاردنێک نابێت.

کابینەی (٩) کابینەیەکی ئەمنی پارانۆیدە، و پڕیەتی لە زھنی سیخوڕیکردن و تۆقاندن و زەمینە سازی بۆ دیکتاتۆریەت و خۆسەپاندن و کوشتن و بڕین؛ ئەم ھەموو ڕووداوی کوشتن و لێدان و ئەتککردنەش، مسۆگەر دەرھاویشتەی زھنیەتی ئیدارەدانی کابینەکەیە.

ئەم کابینەیە ھەر لە ئیدارەدانەوە بگرە تا دەربڕین بە خراپترین شێوە فەشەلی ھێناوە. زمانی ئێستای حکومەت و نوسینگەی سەرۆکی حکومەت و وتەبێژەکەی لە ھەر کاردانەوەیەک، زمانێکی ئاستنزمی ڕێزمانی و دەربڕینێکی جاھلیانەی سەردەمی شەڕی ناوخۆییە؛ ئەگەر ئەمە زمانی سەرۆکی حکومەت لە ھەڕەمەی ھەرە سەرەوری ئیدارەدانبێت، بێشک ھیوایەک نامێنێ بۆ گەشەسەندن و بەرەو پێشبردنی وڵات؛ بە پێچەوانەوە، ھەموو چاوەکان لەسەر دوا بزماری تابووتی ئەم جەھالەتە و جەھەننەمە دروستکراوە دەبن!

سەرباری نادادی، گەندەڵی، بیرۆکراسیەت، ژێرپێخستنی یاسا، ناشەفافیەت، تاڵانی، و تۆقاندن و سیاسەتی برسیکردن، سەرجەم وەزارەت و فەرمانگە و جومگەکانی حکومڕانی دووچاری شەلەل و داڕمان بوون. وێڕای ڕێزم بۆ ھەر کەسێکی دڵسۆز، بەڵام سەرجەم بەرپرسانی شوێنە ئاماژە بۆکراوەکانیش، تەنھا دەوری فەرمانبەر و تێپەڕاندنی ڕۆتینی ڕۆژانە دەبینن، نە زیاتر. 

بەزمانێکی دیکە، لەم کابینەیە، مسرور بارزانی بڕیار دەدات و ئومێد سەباح دەینوسێت و ڕێبەر ئەحمەد جێبەجێی دەکات و جوتیار عادل (محەمەد سەعید سەحاف) دەیگەیێنێت. 

کاروان گەزنەیی

بۆ یەکەمجارە کەسێک لەبەرزترین ئاستی حیزبیدا، دان بەڕاستیەکاندا بنێ وەک خۆی، لەڕوی ووڵاتپارێزی ھێزی تورک لەناو ماڵەکانتاندایە، لەسەر سفرەکانتانە، ئێوە ھەرگیز بەشداری خاک فرۆشیتان نەکردووە بەڵکو خاکفرۆشیتان بۆکەس نەھێشتۆتەوە و ڕێگەنادەن کەس ھاوشان و بەشدارتان بێ، لەڕوی گەندەڵیەوە ھەمووجیھان سەرسامتانە ھێندە سیستەماتیکن گەندەڵی دەکەن، تیرۆرو تۆقاندن داھێنانی خۆتانەو وای لێھاتووە کۆمێنتێکی فەیسبووک ٢٥ دەقە لەکۆبوونەوە گرنگەکانتان باسی دەکەن، لەڕوی سەرانەسەندنەوە ئێوە ھەرگیز سەرانە وەرناگرن بەڵکو تەواوی لاشە دەدزن، ئێوە ھێندە بەرژەوەندی خەڵک لەبەرچاو دەگرن کە کۆمپانیاکانتان ئۆکسجینی خواشیان قۆرغ کردووە، لەھەموی ھەزەلیتر ئەوەیە کە دەڵێی ڕێکەوتنمان لەگەڵ بەغدا کردووە ئەرێ جەنابی جێگری دووەمی پارتی ئێستا پێمان بڵێ ئابوری سەربەخۆ چی لێھات؟ باش بوو یان خراپ؟ لەسەر ئەوھەموو ساڵە وێرانکردنی ئابوری ھەرێم کێ بدەینە دادگا ؟

ئێستا پێمان بڵێ شین بکەین یان شایی بۆ ئابوری سەربەخۆ نا ببورە بۆ گێڕانەوەی سامانی خەڵک؟ ئەرێ بەڕاست بەقاچاخبردنی نەوتی خەڵک دەبێتە ھۆی بوژانەوەی ھەرێم یان ناچارکردنتان بۆگەڕانەوە بۆ بەغدا؟ جەنابی جێگری دووەمی پارتی لەھیچ عورفێکی کوردەواریدا نییە پێش جەژن لەبری پەیامی ئاشتی پڕیشکی ئاگر ھەڵدان بەڵام تۆ ئەو عورفەت لەکوێ ھێنا؟ ئەوە عورفی ڕژێمی بەعسە یان داھێنانی حیزبەکەتانە؟

فەرەنسا بۆ پشتی لە کەرتی نەوتی هەرێمی کوردستان کرد.؟
دوای ئەوەی لەساڵی 2014ەوە عێراق لەدادگای نێوبژیوانی پاریس داوای لەسەر تورکیا تۆمارکرد بەردەوام دوای چەند ساڵێک هەرکات دادگاکە نزیکبوایەتەوە لەبڕیاردان وەفدێکی هەرێمی کوردستان دەگەیشتە پاریس و لەرێگەی حکومەتی پاریسەوە رێگری دەکرد لەوەرگرتنی پلەی کۆتای داواکەی عێراق لەسەر تورکیا، بەلام ئەمجارە دۆخەکە جیاوازبوو 
لایەنە شیعیەکان کەکارەکتەری سەرەکی نێو حکومەتی عێراقن هەوڵێکی جیاوازتریاندا، دوای پێکهێنانی حکومەت لەلایەن سودانیەوە فشارییان لەسەر تۆتاڵی فەرەنسی دروستکرد کاتێک دەیویست بەردەوامبێت لەچوار پرۆژەی ستراتیژی تایبەت بە نەوت و وزە کەسەرمایەی پرۆژەکان 27 ملیار دۆلارە، یاریەکە لەوکاتەوە دەستی پێکرد کاتێک حکومەتی عێراق داوای 40% پشکی ئەو پرۆژانەی دەکرد کە تۆتاڵ لەباشوری عێراق ئەنجامی ئەدات ئەوەش نارەزایەتی لای کۆمپانیا فەرەنسیەکە دروستکرد 
هەنگاوەکانی سودانی و پەیوەندی بەهەناردەی نەوتی هەرێمەوە 

لە ناوەراستی مانگی یەکی 2023 کۆبونەوەیەک لەنێوان سەرۆکوەزیرانی عێراق و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆتاڵ بەڕێوەچو کە وەزیری نەوتی عێراق بەشداربوە تێیدا، بەپێی ئاژەنسە جیهانیەکان کۆبونەوەکە تەنها دە خولەکی خایاندوە بەهۆی ناکۆکیانەوە پاتریک بویانە بەڕێوەبەری جێبەجێکاری تۆتاڵ رۆشتۆتە دەرەوەو دواتر تەواوی کارمەندە بیانیەکانی تۆتال کەلەو پرۆژانە کارییان دەکرد کشانەوە، ناکۆکیەکان درێژەی کێشا تا کارگەیشتە هاتنەناوەوەی ئیمانوێل ماکرۆنی سەرۆکی فەرەنسا کاتێک بانگهێشتی سەرۆکوەزیرانی عێراق کرد بۆ بۆ ئەو وڵاتە، سودانی لە 2023/1/26سەردانی فەرەنسای کرد  وەک راگەیەندراوی کۆشک ئەلیزێ باسیکردوە سەردانکەی تایبەتبوە بەگفتوگۆکردن لەسەر کەرتی وزەو ئەمنی کە مەبەست کێشەی گرێبەستەکانی تۆتاڵ بوە لەگەڵ حکومەتی عێراق و راستەوخۆ وەفدی عێراق رێکەوتنیان لەگەڵ تۆتاڵ بەستۆتەوە بە بڕیاردانی دادگای نێوبژیوانی پاریس بۆیە پێناچێت رێکەوتبێت کاتێک دوای دوهەفتە لەسەردانی سودانی بریارەکە لەلایەن دادگای نێوبژیوانی لە 2023/2/13 ئاراستەی تورکیاو عێراق کراو پلەی کۆتای وەرگرت.
کارەکە لێرە کۆتای نەهات بەلکو لەهەمان رۆژی رێکەوتنی هەولێر و بەغداد لەسەر هەناردەی نەوت، هاوکات کۆمپانیای تۆتاڵ و حکومەتی عێراقیش رێکەوتن بەوەی بەغداد خاوەندارێتی 30% پشکی کۆمپانیاکە بکات لەوچوار پرۆژەیەی لەعێراق ئەنجامی ئەدات، ئەوەی جێگەی سەرنجە پێشتریش کۆمپانیای تۆتاڵ ئامادەی نیشاندابو ئەم رێژەیە بداتە حکومەتی عێراق 
ئێستا رونە لە ئەنجامی ناکۆکی حکومەتی عێراق و تۆتاڵی فەرەنسی بەغداد دەستکەوتێکی نەبوە جگە لەوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم.!
فەرەنسا بۆچی پشتی لەهەرێمی کوردستان کرد؟

توانی گرێبەستە 27 ملیاریەکەی تۆتاڵ لەهەڵوەشاندنەوە رزگاربکات بەوەش لەلایەک وەبەرهێنانێکی لەبارە بۆ کۆمپانیا فەرەنسیەکەو لەلایەکی ترەوە جێپێی فەرەنسا لە سێکتەری نەوت و غاز و وزە لەعێراق پتەوتر دەکات.
فەرەنسا توانی گورزێکی باش لەکۆمپانیا روسیەکان بەتایبەت رۆسنەفت بدات کەپشکی شێری بەردەکەوێ لەداهاتی نەوتی هەرێم
گورزێکی بەهێزتری لە تورکیا وەشاند و بێبەشیکرد لەو پێگە گرنگەی لە سێکتەری نەوتی هەرێم بنیاتی نابوو وە سودمەندێکی سەرەکیبو لەداهاتی نەوتی هەرێم.

لەلایەکیترەوە دوای سەردانەکەی ماکرۆن بۆ عێراق لە ساڵی 2021 پاریس چاوی لەوەبو کۆمپانیا فەرەنسیەکان دەستیان هەبێت لەئەنجامدانی پرۆژەو ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی بەهۆی شەڕی داعشەوە وێرانبون بەتایبەت پارێزگای موصڵ و فرۆکەخانەی ئەو شارە، بەلام دوای چەند هەفتەیەک لەسەردانی ماکرۆن و دانانی بەردی بناغەی پرۆژەی فرۆکەخانەی موصڵ، ستاندی بەردی بناغەی پرۆژەکە تێکشکێندراو کۆمپانیا فەرەنسیەکان ناچار بەکشانەوە کران و کۆمپانیا تورکیەکان جێگەیان گرتنەوە فەرەنسا توانی بەم دەرفەتە تۆڵەی خۆی لە کۆمپانیاو تورکەکان بکاتەوە و توانی بەم هەنگاوە حەق لەتورکیا بکاتەوە کاتێک ناکۆکی ئەو دو وڵاتە لەسەر وەبەرهێنان و ئەنجامدانی پرۆژە لەناوچەکانی وێرانبوی شەڕی داعش گەیشتە لوتکە، کەقەبارەی ئەو پرۆژانە بەملیاران دۆلار دەخەمڵێندرێت بەتایبەت پرۆژەی نۆژەنکردنەوەی فرۆکەخانەی موصڵ
ئێستا فەرەنسا پشتیوانی رۆژئاوایەو پشتی لەباشورە کە پێدەچێت زیادبونی هەژمونی تورکیاو روسیا لە هەولێر هۆکاری نیگەرانیەکانی پاریس بێت.

تۆتاڵی فەرەنسی لەئەیلولی 2021 گرێبەستێکی لەگەل وەزارەتی نەوتی عێراق ئەنجامدا بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی راکێشانی بۆری ئاو بەتوانای 7.5 ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لەکەنداوی عەرەبیەوە بۆ کێڵگەنەوتیەکانی باشور و پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی ئەرتاوی و زیادکردنی بەرهەمی رۆژانەی لە 80 هەزار بەرمیلەوە بۆ 200 هەزار بەرمیل و بنیاتنانی کێڵگەی غازی ئەرتاوی بەتوانای 600 ملیۆن پێ سێجا و دروستکردنی وێستگەیەکی 1000 مێگاواتی لە تیشکی خۆر کە قەبارەی سەرمایەی پرۆژەکان بەگشتی 27 ملیار دۆلارە.

حکومەتەکەی سۆدانی لەگەڵ دەستبەکاربونی کەوتەکێشە لەگەڵ کۆمپانیایی تۆتاڵ و داوای پشکی لە 40% ئەو پرۆژانەی دەکرد بەلام کۆمپانیاکە نارازیبو تا دواتر لە 2023/4/4 بەپێی راگەیەندراوێک حکومەتی عێراق و کۆمپانیای تۆتاڵ گەیشتنە رێکەوتنی کۆتایی و حکومەتی عێراق رەزامەندبوو لەسەر وەرگرتنی تەنها 30% پشکی پرۆژەکان.

رووداوەکانی دادگای فەرەنسا و خستنە خوارەوەی کۆپتەرەکان و پەلاماری جندریس لە نەورۆزو درۆنی سەر فڕۆکەخانەی سلێمانی یەک ئامانجن

تورکیا مانگێکی تر ئەچێتە ھەڵبژاردنەوەو ئەگەری دۆڕانی ئەردۆغان زۆرە. لە ئێستاوە شەڕێک ئەخوڵقێنێ بۆ مانەوەو دروستکردنی دۆخی نائاسایی بۆ دەستبەردار نەبوونی دەسەڵات. 

ئەمریکا لە تورکیا نیگەرانە، تورکیاش لە وەک ھەمیشە لە کورد نیگەرانە، ئەم جارە کورد لە تورکیا پارسەنگی ھێز ئەگۆڕێ بۆیە ئەردۆغان تووشی ھستریا بووە.

لەم پرسەدا ئەرکی کورد لەوەدا چڕ ئەبێتەوە گەر پشتیوانی ھەدەپە نەکات بەلای کەمەوە با پشتیوانی ئەردۆغان نەبێ!

ھەر لێدوانێک بچێتە خانەی خزمەت کردن بە ئەردۆغان خیانەتە.

تورکیا درۆنی دژی ئابوری ھەرێم و دەزگایەکی مەدەنی بەکارھێناوە کە فڕۆکەخانەیە.

ھەروەھا فیتنەیەکی زیاتری دروست کرد لەناوەوەی خۆمان.

لێدوانەکەی وتەبێژی حکومەتی کوردستان دژی ئاسایشی نەتەوەیی کوردستان بوو، ئاوی کردە ئاشی داگیرکەرانی کوردستانەوە.
حکومەتی ھەرێم لەناو دەیان قەیران و کێشەدا یاسایی و ئیداریدا چەقیوە، بەرگەی بەکارھێنان ناگرێ بۆ مەرامی نانیشتمانی و نا نەتەوەیی.

ھەر لێدوانێک بۆ مەرامی کەسی و حزبی بدرێت جۆرێکە لە خزمەتکردنی ئەجندای داگیرکەران. کوردستان یەکە، ھیچ دەڤەرێک تاپۆ نیە لەسەر لایەک، ھەڕەشە لەسەر سلێمانی تەنیا ھەڕەشە نیە لەسەر پارێزگایەک بەڵکو شەڕی ئیرادەیە. دژایەتیکردنی ھەموو کوردێکی ئازادیخوازە.

رۆژئاوای کوردستانیش قەوارەیەکی دانپیانراوەو لەپەرلەمانی کوردستان ناسێنراوەو بەدەنگی ھەموو لایەنەکان ئیعترافی پێ کراوە. دژایەتی کردنی لەیاسا لادانە.

مێژوو ئەم لێدوان و قسانەی ھەموان ئەنوسێتەوە، 

لەم تەنگژەی کە دروستکرا ھەر لێدوانێک بچێتە خزمەت داگیرکەرانەوە خیانەتە. 
ئەم تێکچڕانە پەیوەندیدارە بە نزیکبونەوەی ھەڵبژاردن لە تورکیا.