لە پشووی جەژنی قوربانی ئەمساڵدا، سەرەڕای بانگەوازەکانی لایەنی تەندروستی عێراق و ھەرێم و مەترسی زیاتر بڵاوبونەوەی جیلی گۆڕاوی کورۆناڤایرۆس وبەرزبونەوەی ڕێژەی مردن وتوشبووان، بەدەیان وسەدان گەشتیاری ناوخۆیی و شارەکانی ناوەڕاست و باشوری عێراق، ڕوویان لەناوچەگەشتیارییەکانی ھەرێمی کوردستان کردووە.

گەشتوگوزاری ئەم جەژنە، جیاواز لەبۆنەکانی تر، لە بارودۆخێکی جیاوازدایە، لەلایەک بەھۆی بەرزبونەوەی لە ڕادەبەدەری پلەکانی گەرما و گۆڕانکاری لە کەشوھەوا و وشکەساڵی.

لەلایەکی ترەوە بڵاوبونەوەی زیاتری کورۆناڤایرۆس و کێشە وقەیرانە سیاسی و ئابورییەکان، ھێشتا ئەم کەرتە ئومێد بەخشە و لە ھەستانەوەدایە.

خۆشبەختانە، بەشی زۆری جۆرەکانی گەشتوگوزار لە ھەرێمدا بوونی ھەیە، گەشتوگوزاری ژینگەیی، یەکێکە لە نیعمەتەکان، لەسەرووی ھەموو جۆرەکانی ترەوەیە.

بەپێ ی بڵاوکراوە ناڕەسمییەکان، چاوەڕوان دەکرێت سەرەڕای ئاستەنگەکان، ڕێژەیەکی زۆری گەشتیاران بە گشتی و گەشتیارانی عەرەبی عێراقی، سەردانی شوێن و جێگا و و سەیرانگاکانی ھەرێمی کوردستان بکەن، وا چاوەڕوان دەکرێت نزیکەی ٢٠٠ ھەزار گەشتیار بن.

یەکێک لە دەرئەنجامە باشەکانی کەرتی گەشتوگوزار، یٔەوەیە کەپارەی خەرجکراوی گەشتیاران، ڕاستەوخۆ دەچێتە گیرفانی خاوەن شوێن و سەیرانگاو چێشتخانەو میوانخانەو یٔۆتیل و مۆتێلەکان، حکومەت دەستکەوتێکی یٔەوتۆی نابێت.

تاڕادەیەک بەھۆی قەیرانی دارایی و لێبڕین و دواکەوتنی مووچەی فەرمانبەران و مووچەخۆرانی ھەرێم، ھەروەھا بەھۆی خۆپارێزی لە ڤایرۆسی کورۆنا بەشێکی زۆری دانیشتوانی ھەرێم، بە بەراورد بە دانیشتوانی شارەکانی تری عێراق، کەمتر گەشت دەکەن و لەماڵەوە دەمێننەوە.

بەڵام بە سەیرکردنی ناوچەگەشتیارییەکانی کوردستان، دەردەکەوێت ڕێژەی ٩٠%ی گەشتیاران لە شارەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقەوە ھاتوون، وادیارە گوێ بە لایەنی تەندروستی و خۆپارێزی نادەن، وەک بڵێ کورۆناڤایرۆس بوونی نی یە! 

زۆر گرنگە، لەم بارودۆخە قورسەی ژیانی خەڵک و قەیرانی دارایی، حکومەتی ھەرێم بە گرنگییەوە لەم کەرتە  ستراتیژییە بنواڕێت و بە پلان و بەرنامەی تۆکمە و کەسانی پسپۆڕ برەوی زیاتری پێ بدات، بۆئەوەی ھیچ نەبێت ئەم دەرفەتە وەک ڕێگاچارەی ھەندێ کێشە و قەیرانی وەک بێ بازاڕی و بێکاری و لاوازبونی ئابوری وکەمی داھات دابنرێت.

وا پێویست دەکات، بەچاوێکی ئابورییانە تەماشای گەشتیاران بکرێت، کلتوری ڕێز و بەخێرھاتنی گەرمیان لێ بکرێت، چونکە گەشتیارانی عەرەب، خاوەنی پارەن و لە شاروشارۆچکەکانی ھەرێمدا خەرجی دەکەن و گیرفانی دەیان خاوەنکارو خاوەن باخ و دواتر گیرفانی خێزانەکان پڕدەکەنەوە وباری سەرشانی دارایی حکومەت سووک دەکەن.

بەھۆی کۆرۆناڤایرۆسەوە زۆرێک لە دەروازەکانی ئێران و تورکیا بە داخراوی ماونەتەوە، ئەوەی لەئێستادا بەردەستن، گەشتیارانی عەرەبی عێراقین، کە بەھۆی گەرمای پرۆکێنی ناوچەکانیان بەناچاری گەشت دەکەن بۆ ھاوینەھەوار و شوێنەگەشتیارییەکانی ھەرێم.

ئومێدەوارین، کلتوری ڕق و کینە بەرامبەر گەشتیاران بە گشتی و گەشتیارانی عەرەب نەمێنێت، ھەموو ئاسانکارییەک بکرێت لە گواستنەوە و بەڕێکردنیان بەتایبەتی لەبازگەکان بۆئەوەی بە کەمترین کات بگەنە شوێن و جێگای خوازراوی خۆیان.

لەھەمانکاتدا، دەستەی گەشتوگوزارو بەڕێوەبەرایەتی و کادرانی گەشتوگوزاری ھەرێم، بە بەردەوامی کار بکەن بۆ ڕاکێشانی گەشتیاری زیاتر، حکومەتی ھەرێم، ھەوڵی وەبەرھێنان بدات و ھاوکاری کەرتی تایبەت ببێت بۆ ھەستانەوەی ئەم کەرتە گرنگ و پڕ بایەخە.

ئـاو، بنەمای ژیانە بەبێ ئاو ژیان لەسەر زەوی مەحاڵـــە، ئاو ڕەگەزی سەرەکی ژینگەیە، پێکھاتەی زۆربەی کاڵاوشمەکەکانە. لەھەمووی گرنگتر، لەشی مرۆڤێکی ئاسایی، نزیکەی زیاتر لە(%٦٥) ئــــاوە.
کوردیش دەڵێت "ئاوو ئاوەدانی" ...
پاراستنی ئاو، پاراستنی ژیانە، ئەرک وئەخڵاقە. 
لەئێستادا ئاو، ئەرکەکەی ھەر ئەوەنیە تینوێتی بشکێنێت و بۆ پێویستی ماڵ وخێزانەکان بەکاربھێنرێت، بەڵکو بووە بەپرسێکی سیاسی و ڕەھەندێکی ھەرێمایەتی و نێودەوڵەتی وەرگرتووە. لەئێستادا ئاو، وەک فشاری سیاسی بەکاردەھێنرێت، بەپێی زۆربەی پێشبینیەکانی پسپۆڕانی ئابوری و ناوەندەجوگرافی و سیاسیەکان، لە چەند ساڵی داھاتوودا، جەنگی سیاسی، جەنگی ئــــــــاو دەبێت.

ئاو، دەبێتە "جێگرەوەی نەوت"، ئاو بەھاوبایەخی لەنەوت گرنگتر دەبێت و دەبێتە ئامڕازێکی ستراتیژی لەیەکلایکردنەوەی کێشەکاندا، واپێ دەچێت، لەڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ئەفەریقا، سەرچاوەی سەرەکی شەڕوئاڵۆزیەکانی داھاتوو، بەھۆی ئاوەوە دەبێت..

لەلایەکی ترەوە، سەرجەم کەرتەئابورییەکان، بەبێ ئاو نایەنە بەرھەم، ئاو پێویستی سەرەکی کەرتی کشتوکاڵ و گەشتوگوزارو پیشەسازییە.

ووشکەساڵی لەھەرێم وناوچەکەدا، بەرۆکی زۆربەی حکومەتەکانی گرتوە، وادەردەکەوێت ھاوینێکی گەرم وقورس چاوەڕێمانە، پلەکانی گەرما ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لەبەرزبونەوەدایە، خواست بۆ ئــاو زیاتر دەبێت، لەگوندەکانیش زۆرێک لەکانی و سەرچاوەکانی ئاو کەمبونەتەوە یان بەتەواوی وشکبوون بەتایبەت لەگەرمیان، مەترسی لەناوچونی بەرھەمەکشتوکاڵیەکان و ووشکبونی باخەکان لەئارادایە.

سەرەڕای بوونی دوو بەنداوی گەورەی دوکان و دەربەندیخان، کەڕێژەیەکی گەورەی لەئێرانەوە سەرچاوە دەگرێت، بەھۆی دروستکردنی بەنداوەکانەوە و ڕێڕەوی ھەردوو ڕوبارەکە گۆڕانی بەسەرداھاتووە، بڕی کەمتر ئاو دێتە ھەرێمەوە، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ ڕێژەی ئاوەکانیان کەمدەبێتەوە و مەترسییەکە گەورەتر دەبێت. لەلایەکی ترەوە بەھۆی نەبوونی بەرنامەو پلانەوە، ڕێژەیەکی زۆری ئاوەکانی ھەرێم، بەفیڕۆ دەڕوات و سوودێکی ئەوتۆی لێ نابینرێت، ھەروەھا دابەشکردنی نادادپەروەرانەی ئاوی شیرین لەنێوان شاروشارۆچکەکان وگەڕەکەکاندا، یەکێکی ترە لەگرفتەکان.

پێمان وایە، بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی ئەم دیاردەھەمەلایەنە، پێویستە ھەندێ ڕێگاچارەو پلانی تۆکمە بگیرێتەبەر...
١- دانان و تەرخانکردنی بودجەیەکی کراوەی تایبەت بەووشکەساڵی، بەمەرجی لیــژنەیەکی پسپۆرو دەستپاک، دوور لەگەندەڵی و بەفیرۆدان، مانگانە ڕاپۆرت بەرزبکرێتەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران وپەرلەمان وڕای گشتی.

٢- بڵاوکردنەوەی ھۆشیاری بەکارھێنانی ئاو، بەشێوەیەکی گشتی و ئاوی تۆرەکانی دابەشکردنی ماڵان بەتایبەتی، دەستپێوەگرتن لەھەموو بارودۆخێکدا، لەڕێگای ھۆکارەکانی ڕاگەیاندنی بینراو وبیستراو و تۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە.

 ٣_ دانانی سزای دارایی تایبەت، بەسەرپێچیکاران، لەکۆڵان وگەڕەکەکان و شوێنەبازرگانییەکان، بەبڕی گەورەوقورس، لەکاتی دوبارەبوونەوەدا سزاکان قورستر بکرێن.

٤_ پێکھێنانی لیژنەی گەڕۆک، لەسەرجەم شاروشارۆچکەکان، دیاریکردنی ھەموو ئەو کەس وماڵ و شوێنانەی کەپابەندنابن بەڕێنماییەکانەوە، لەھەمانکاتدا سزادانیان بەگرتنی کەسەکەو سەپاندنی سزای دارایی قورس.

٥_ پابەندکردنی سەرجەم ماڵەکان و شوێنەبازرگانیەکان، بەدانانی تەوافە بۆ وەستاندنی ئاوی سەر تەنکییەکانیان، بۆ ئەوەی کەپڕبوون، ئاوە زیادەکە بەفیرۆ نەڕوات.

٦_ لەڕێگەی ئەوقاف و مامۆستایانی ئایینیەوە، بەوتارو ئامۆژگاری، دڵنیابکرێنەوە لەحەرامی زیاد بەکارھێنانی ئاوو بەفیڕۆدانی، بەھێنانەوەی بەڵگەی ئایاتی قورئانی پیرۆز وفەرموودەکانی پێغەمبەری ئیسلام(درودی خوای لەسەر بێت).

٧_ لەڕێگەی وەزارەتی کشتوکاڵ وفەرمانگەکانییەوە، ڕێنمایی پێویست بدرێت بەجوتیارو خاوەن باخەکان، شێوازو ئاودانی نوێ بڵاوبکرێتەوە، بۆ ئەوەی مەترسی لەناوچوونی بەرھەمی کشتوکاڵی وباخداری نەکرێت.

٨_ سەندیکاو کۆمەڵە و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگا، بێ جیاوازی پێویستە لەھەوڵی بڵاوکردنەوەی ھۆشیاری بەکارھێنانی ئاودا بن، بەپۆستەرو ۆرگشۆپ وکۆڕوکۆبونەوەکان.

گۆرانی کەشوھەوا و بەرزبونەوەی پلەکانی گەرما و کەمبونەوەی ئاوی شیرین، قەیرانێکی گەورەیی جیھانییە، زۆربەی حکومەتەکان، لەھەوڵی پلان و بەرنامەی زانستیدان، ھەربۆیە پێویستە، ھەموو لایەک تاک وخێزان، حزب و حکومەت، ڕێکخراو وکۆمەڵەکان، لەبەردەم ئەم دیاردەدا یەکدەست و یەک تیم، ھەوڵی کەمکردنەوەی مەترسیەکان بدەین..

*ئابووریناس

چۆن لە یاخیبوونی مەدەنی تێبگەین؟
ئەو چەمکە سیاسییە لە ڕووی بەکارھێنانەوە تازەیە و زیاتر لە ھەر چەمکێکی تر، بەرھەمھێنراوی ناوخۆیی نییە ‌و لە ڕۆژئاوای ھاوچەرخەوە فۆرمەڵە بووە ‌و پشکوتووە، کە جۆرێکە لە یاخیبوون دژ بە دەوڵەت، یان دەسەڵات و خاوەنداری سەروەری نیشتمانی، کە لە بنەڕەتەوە تاک لە ‌سایەی ئەو جۆرە لە بیرکردنەوە ‌و بڕیارەدا دەیەوێت لە بەجێگەیاندنی ئەرک و بەرپرسیارییەتییەکانی خۆی ببوێرێ و ڕێگە بە دەسەڵاتیش نەدات پەیڕەو لە دەسەڵات ‌و سیاسەت ‌و ئەرکەکانی بکات. بە واتای ئەو جۆرە لە یاخیبوون بە تەنھا لە چوارچێوەیەکی بەرتەسکدا نامێنێتەوە ‌و دەبێتە جۆرێک لە بەرپرسیاریەتی، وەک چۆن (گاندی) پێیوایە «یاخیبوونی مەدەنی بەرپرسیاریەتییەکی پیرۆزە، کاتێک ڕێز لە یاساکان ناگیرێت و گەندەڵی کۆی جەستەی کۆمەڵگا دادەپۆشێت، بێدەنگبوونی ھاووڵاتی ‌و یاخی نەبوونی وادەکات ئەو ھاووڵاتییە ھاوبەش ‌بێت لە گەندەڵی ‌و پێشێلکاریی یاسایی»، لە سۆنگەی ئەو تێڕوانینەوە، یاخیبوونی مەدەنی وەک جۆریک لە ڕەتکردنەوە، بە تەنھا بژاردەیەک نابێت لە بەردەم ھاووڵاتیدا، بەڵکو دەبێتە بەرپرسیارییەتێکی ئاکاریی.
یاخیبوونی مەدەنی بە پێی پۆلێن ‌بەندییەکەی (ئیبن خەلدون) لەسەر ھەردوو کۆڵەکە ‌و پایەی (چڤاتی شاری)‌ و (چڤاتی بەدەوی) وەک جۆرێک لە دابەشکردنی کۆمەڵگا، پەیوەستە بە شارەوە، بەو مانایەی کە ڕواڵەتی سەرەکی ئەو جۆرە لە یاخیبوون پەیوەستە بە ‌بوونی کۆمەڵگەی شارنشین، کە تێیدا یاسا و دەسەڵات ‌و یەکە کارگێڕییە باڵاکان ھەبن و ھاووڵاتی لە ‌پێناوی ڕەتکردنەوەی ھەموو یان بەشێکی ئەو دەسەڵات ‌و یاسایانەوە یاخیبوونی مەدەنی ‌و خاڵیی لە توندوتیژی وەک ڕێکارێک بۆ گوشار و گۆڕانکاریی بەکاربێنێت، کەوابێت یاخیبوونی مەدەنی بە مانا ئاشتیخوازییەکەی دەکرێت وەک ئەو چالاکی ‌و بزاوتە پێناسە بکرێت کە لەلایەن ھاووڵاتیانەوە دوور لە توندوتیژی بەکاردەھێنرێت، ئەوەش ھەمان ئەو پێناسەیە کە (بیر ھیر نیگرین) لە کتێبەکەیدا بە (چالاکییەکی میللی شارییانە کە لە بنەڕەتەوە پشت بە پرەنسیبی ناتوندوتیژی دەبەستێت) ناو دەبات. نەک ھەر دیدگای ئەو، بەڵکو تەواوی پێناسەکان بۆ یاخیبوونی مەدەنی لەسەر ئەو بەھایە دەوەستن ‌و جەخت دەکەنەوە کە چالاکییەکی ئاشتیخوازانەیە ‌و لەسەر بنەما و پڕانسیپە ناتوندوتیژییەکان کار دەکات.

ڕەھەندە مێژووییەکەی یاخیبوونی مەدەنی

لە ڕاستیدا ئەو چەمک و دیاردە سیاسیی ‌و جەماوەرییە لەناو زۆرێک لە ‌ناوەندە ئەکادیمیەکانی دنیادا وەک دەرکەوتەیەکی گرنگ خوێندنەوەی ھەمە جۆری بۆ دەکرێت، بەڵام کۆی ئەو ڕاڤەکردنە ئەکادیمیانە لە یەک پنتی دیاریکراو دەربارەی ئەو چەمک و چالاکییە ھاوبەشن، کە ئەویش یەکسانە بەو دنیابینیەی کە جۆرێکە لە ‌یاخیبوونی تاکەکان لەگەڵ کۆی سیستەمی گشتی وڵات بە ئامانجی پەکخستن وەک ئامڕازێک تا دەوڵەت و دەسەڵاتی جێبەجێکردن شوێن بەجێگەیاندنی داوا و ویستی یاخیبوان بکەوێت، لە ‌ڕاستیشدا ئەو چالاکی خۆبواردن و وەستانەوە بە ڕووی دەسەڵات ‌و فەرامۆشکردنی یاسا و ڕێساکان خواستی بەجێ و ڕەوا بن یان نا، مادام لە ‌ڕێگەی ئاشتیانە و دوور لە توندوتیژی گوزارشتیان لێ بکرێت، ھەروەک فۆڕمێکی پەسەندکراوی یاخیبوونی مەدەنی ئەژمار دەکرێت.
شیکردنەوەی ئەو چەمکە، بە تایبەت گرێدراو بە فۆڕمی یاخیبوونی مەدەنی ھاوچەرخ، بۆ یەکەمجار دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە، ئەوک اتەی نووسەری ئەمر‌یکی (ھێنری دەیڤید سۆرو) لە ‌وتارێکدا لە ژێر ناونیشانی (یاخیبوونی مەدەنی) بڵاویکردەوە، ئەو وتارە لە ‌بنەڕەتدا بۆ ڕەتکردنەوەی بەخشینی باجی جەنگ بوو وەک فۆرمێک لە ناڕەزایەتی دژ بە کۆیلایەتی، سەرکوتکاری و جەنگ کە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە بەرامبەر مەکسیک بەرپایکردبوو، ئەو مێژووە لە دیدگای زۆر لە توێژەر و ناوەندە ئەکادیمییەکان وەک سەرەتای دەرکەوتنی فۆرمەڵەبوونی ڕەھەندە تیۆرییەکەی ئەو چەمکە دەخوێنرێتەوە، بەڵام لە ڕووی کردارییەوە مێژووی ئەو چالاکی ‌و بزاوتە مەدەنییە دێرینە، بە جۆرێک ھەندێک سەرچاوە مێژووییەکان یەکەمین گردبوونەوە ‌و یاخیبوونی مەدەنی بۆ ساڵی (٤٩٤)ی پێش زایین دەگێڕنەوە ئەو دەمەی گەلانی ناو ئیمپراتۆریای ڕۆمانی لە ‌ڕێگەی کۆڕەوێکی یاخیگەرانە بە شێوەیەکی ئاشتیخوازانە ‌و بۆ ڕەتکردنەوەی ستەمکاری دەسەڵات شارەکانیان جێھێشت و ڕوویان لە (چیای پیرۆز) کرد و بڕیار و دروشمی سەرەکی ئەو یاخیبوونە نەگەڕانەوە بوو بۆ ژیانی شاریی تا ئەو کاتەی چاکسازی و ڕیفۆرمی ڕاستەقینە نەکرێت ‌و وەڵامی داواکارییەکانیان نەدرێتەوە، ڕەنگە لە ‌دوای ئەو مێژووە ترۆپکی یاخیبوونی مەدەنی لە (گاندی)دا خۆی نمایش بکات، ئەو کاتەی (١٩١٥) لە ڕێگەی یاخیبوونی ناتوندوتیژییەوە دواجار دەسەڵاتی داگیرکاریی بەریتانییەکانی ناچار بە پاشەکشە و دەستھەڵگرتن لە ستەمکاری کرد.

یاخیبوونی مەدەنی ‌و ڕواڵەتە نوێیەکانی

یاخیبوونی مەدەنی وەک چالاکییەکی سیاسی لە زۆر فۆرم و شێوازدا خۆی دەنوێنێت، توێژەران وا وێنای ئەو بزاوتە جەماوەرییە دەکەن کە ھەموو تاکێک یان گەلێک ئەو ڕێگایە پەیڕەو دەکات کە لەگەڵ سروشتی کۆمەڵگا ‌و دنیابینی ‌و مۆنتاڵیەتی کۆمەڵگەکەی دەگونجێت، ئیدی چ لە ‌ڕێگەی ھۆنینەوەی دروشمگەلی سیاسییەوە بێت یان بەکارخستنی سەکۆ کۆمەڵایەتییەکان ‌و تەکنۆلۆژیای پەیوەندییەکان، یان لە ڕێگەی گردبوونەوە ‌و وتاربێژی لە شوێنە گشتییەکان، یان ھەڵواسینی پۆستەر و بەکارخستنی میدیای تەقلیدی بۆ گواستنەوە و ڕووماڵی یاخیبوونەکە، ھەموو ئەو ڕێکارانە سروشتی کۆمەڵگا و خەڵکەکەی دیاری دەکەن کە ئاخۆ کامە ڕێگا و میکانیزم بۆ گەیاندنی نیگەرانی ‌و خەمەکان ئاسانتر دەگات، خۆ ڕوودەدات ھەندێک جار بایکۆتکردن باشترین ڕێگای گەیاندنی نیگەرانی ‌و گونجاوترین ڕێگای فشار بێت، ڕەنگە لەوەدا شۆڕشە سپییەکەی ژنە ڕەشپێستی ئەمریکی (ڕۆزا پارکس) ترۆپکی ئەو یاخیبوون و بایکۆتە مەدەنییە بێت، کە نەک ھەر مەسجی ڕەتکردنەوەی جیاکاریی نەژادی بە شوێنی خۆی گەیاند، بەڵکو ڕیفۆرمێکی ڕیشەییشی لە ‌مێژووی ئەمریکادا سەرپێخست، ئەو کاتەی بە پێی یاساکان ڕێگە نەدەدرا ھیچ ڕەشپێستێک لەناو پاس و ھۆکارەکانی تری گواستنەوەدا دابنیشێت، ئەگەر سپی پێستێک ھەبێت، ساڵی (١٩٥٥) ئەو کاتەی ڕۆزا پاش شەکەتییەکی زۆر لە کارەکەی دەگەڕێتەوە، لە ‌ناوەڕاستی پاسەکە دادەنیشێت ‌و کاتێکیش سەرنشینێکی تری سپی پێست بێ شوێن ئەمێنیتەوە، شۆفێرەکە گوشار ئەخاتە سەر ڕۆزا بۆ ئەوەی جێگەکەی چۆڵ بکات، ئیدی یاخیبوونی ئاشتیانەی ڕۆزا لەوێوە دەست پێدەکا‌ت و لە ڕێگەی نکۆڵیکردن و سووربوون لەسەر مانەوەی لە شوێنی خۆی ھەموو ئەو یاسا و ڕێسا پڕ جیاکارییانەی ئەمریکا ڕەتدەکاتەوە، لە ‌پای ئەو سەرکێشی و یاخیبوونە لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیرکرا و بە ‌پێی یاسای (جیم کرو) کە لە دوای کۆتاییھاتنی جەنگی ناوخۆیی ئەمریکا گەڵاڵەکرابوو سزادرا، ئیدی لێرەوە و وەک جۆرێک لە یاخیبوونی مەدەنی بۆ ڕەتکردنەوەی ھەموو جۆرەکانی جیاکاریی نەژادی بەسەرکردایەتی (مارتن لوسەر کینگ) یاخیبوون دەستیپێکرد و لە ڕێگەی بایکۆتکردنی ھۆکارەکانی گواستنەوە بۆ ماوەی (٣٨١) ڕۆژ زیانێکی ئابووری بە کەرتی گواستنەوە گەیشت ‌و سەرەنجامی ئەو یاخیبوونە مەدەنییە لە ‌ساڵی (١٩٥٦) دادگای باڵا بڕیاری نادەستووریبوونی ئەو یاسایەی دا و ڕەتیکردەوە، بەمەش ھەڵشاخانی ڕۆزا بە ‌ڕووی یاسایەکی ستەمکاردا لە ڕێگەی بایکۆت و ئامرازێکی ناتوندوتیژەوە کاریگەری ‌و ئاستێکی گەورەی بە ‌خۆیەوە بینی.
لە ڕاستیدا ئێستا پانتایی و ڕووبەرەکانی دەربڕینی یاخیبوون زۆر و فرە جۆرن، ڕەنگە یەکێک لە سەرەکیترین ڕێگاکان لەگەڵ گەشەسەندنی تەکنۆلۆژیا دەرکەوتبێت، ڕەنگدانەوەی ئەو دیاردەیە بێت لەناو سەکۆ کۆمەڵایەتییەکان ‌و سۆشیال میدیا، ڕەنگە لەو ئاستەدا بەکارخستنی ئەو تۆڕانە لە ناڕەزاییەکان ‌و یاخیبوونە مەدەنیەکانی بەھاری عەرەبی نموونەیەکی بەرجەستە بێت، کە چۆن لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە لە زۆر جوگرافیای نیشتمانی عەرەبیدا گۆڕانکارییەکی ڕیشەیی و ئاڵوگۆڕێکی گەورە سەریھەڵدا.

ڕێگاکانی گوزارشتی یاخیبوونی مەدەنی
‌
یاخیبوونی مەدەنی تەنھا ڕێگە و ڕواڵەتێکی نییە، بەڵکو سروشتی ئەو جۆرە لە چالاکی و ھەڵسوڕانە کەسی ‌و کۆمەڵانە لە چەند شێوە و ئاستێکی دیاریکراودا خۆی بەرجەستە دەکات و گوزارشت لە خواست و ویستەکانی خۆی دەکات، لەوانەیە ئاستە ھەرە سەرەکییەکانی بریتی بێت لەو چەند بوارە:
یەکەم: وێنەی ناڕەزایی ‌و یاخیبوون بە بەکارھێنانی ڕێکارە ناتوندوتیژییەکان لە ڕێگەی دیالۆگی ئاشتیانەوە، کە لەو ئاستەی یاخیبووندا بۆ گەیاندنی خواست ‌و ویستەکان، یان بۆ دەربڕینی ناڕەزایی و نیگەرانییەکان پشت بە ڕێکاری دانوستان و دیالۆگ دەبەسترێت.
دووەم: ڕەتکردنەوەی ھەماھەنگی: ئەو ڕێکارەیان جۆرێکە لە ڕەتکردنەوەی ھەموو جۆرێکی ھەماھەنگی لەگەڵ دەوڵەت چ لە ڕێگەی بایکۆتکردنی ئابووری یان سیاسیەوە بێت، یان لە ‌ڕێگەی گوێنەدان ‌و پشتگوێخستنی یاسا و ڕێسا میرییەکان بێت.
سێھەم: پەکخستنی کاروبارە میرییەکان: کە خۆی لە باڵابوونی فشارەکاندا دەبینێتەوە، ئەویش بە بەکارھێنانی ڕێگای ناتوندوتیژ لە داخستن ‌و پەکخستنی کاروبارەکانی حکومەت، لە پێناوی ناچارکردنی دەسەڵات بە گوێگرتن لە خواستەکانی خەڵک ‌و ھاووڵاتی.
لە ‌ژێر ڕۆشنایی ئەو تێگەیشتنە، یاخیبوونی مەدەنی چ وەک چەمک ‌و چ وەک کردار و ڕەفتار، بە ‌شێوەیەکی گشتی پەیوەستە بە ئاگایی و زیھنی مرۆڤەوە و ھەروەک چۆن گرێدراوی سیستمی سیاسی و دیموکراسی ناوخۆییشە، چونکە دواجار مەرجی خەمڵینی ھۆشیاریی ھاووڵاتیی دەرھەق بە بەکارھێنانی ئامرازی ناتوندوتیژ ڕاستەوخۆ گرێدراوی تێگەیشتنەکانی خودی سیستمەکە خۆشیەتی، لەبەرئەوەشە لە دەوڵەتی تۆتالیتار و ستەمکاردا، چونکە دەرفەتی گوزارشتی مەدەنیانە نییە، ‌ھەمیشە یاخیبوونەکان بۆ توندوتیژی و بەریەککەوتن سەردەکێشن ‌و دەبنە شۆڕش.

۱- ھەڵبژاردنی مێژوو
لە سەرەتای جەنگی ئەفیون ەوە لە ساڵی ١٨٤٠ دا ، بە حوکمی بنەماڵەی چینگ پووشوتاو ، چین نەیتوانی وەڵامی دەستدرێژیی دەسەڵاتە داگیرکاریەکانی ڕۆژئاوا بداتەوە و وردە وردە کەوتە زەلکە بازی کۆمەڵگای نیمچە کۆلۆنیالی و نیمچە فیوداڵییەوە ، نەتەوەی چینیش تووشی کارەساتێکی قووڵ بوو . پێش دامەزراندنی ( حیزبی شیوعی چینی ), بۆ ئەوەی چارەنووسی میللەت ڕزگار بکات و وڵات بەھێز بکات، ھێزە ئایدۆلۆژی و سیاسییە جۆراوجۆرەکان ھەنگاویان نا بۆ قۆناغی مێژوو، ھەوڵ و گەڕانیان ئەنجام دا ھەندێکیان بانگەشەی سیستمی پاشایەتی دەستوورییان کرد، ھەندێک لە سیستمی کۆماری دیموکراتی.
ھەندێک لایەنگری ڕزگارکردنی وڵات بوون بە پیشەسازی و ھەندێکیش بە زانستەوە داکۆکییان لە ڕزگارکردنی وڵات دەکرد لەگەڵ ئەوەشدا ھەموویان شکستیان ھێنا وڵات لە ژێر ئاژاوەی حوکمی فریودراو و دەستدرێژی ئیمپریالیستی سوپادا ھەژار و لاواز بوو . کۆمەڵگە بە تەواوی پەرتەوازە بوو و باری نێودەوڵەتی لە خوارەوە بوو . چین کە وڵاتێکە مێژوو و شارستانیەتی ٥٠٠٠ ساڵەی ھەیە، جارێک دەسەڵاتی ژمارە ١ لە جیھانی کۆندا بە "پیاوی نەخۆش لە ڕۆژھەڵاتی ئاسیا" ناودەبرێن کاتەکانی گۆڕان داوای ھێزی گۆڕان دەکات ، چینی پارچە پارچەش داوای ھێزێک دەکات کە لەبنەڕەتەوە دەتوانێت کۆمەڵگا تێکەڵ بکات و نەتەوەی چینی یەکبگرێت . لە شەپۆلی بێداری نەتەوەییدا مارکسیزم لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەری ڕوسیاوە بە چین ناسرا. پاشان (حیزبی شیوعی چینی ) لە مانگی تەموزی ساڵی ١٩٢١ دامەزرا، پاشان بە خێرایی بوو بە ھێزی پێشەنگ لە شۆڕشی دیموکراتی چیندا لەو کاتەوە خەباتی گەلی چین بۆ سەربەخۆیی نەتەوەیی، ڕزگاری مرۆڤ، خۆشگوزەرانی وڵات. خۆشی خەڵک ئێسکی پشتی خۆی دۆزیەوە، ڕۆحی گەلی چین لە ناچالاکیەوە گۆڕا بۆ ڕۆحی گەلێکی چالاک. لە ماوەی ١٤ ساڵی شەڕی بەرەرگرتن لە دژی دەستدرێژی ژاپۆن لە ساڵی ١٩٣١ بۆ ١٩٤٥ وەک بەشێک لە جەنگی جیھانی دووەم و مانەوەی سەرەکی خۆڕزگارکەری نەتەوەی چین ، وای لە بەرەی یەکگرتووی نەتەوەیی کرد کە بگاتە سەرکەوتنێکی ڕەھا.
٢- ھەڵبژاردنی خەڵک
کاتێک کە ( حیزبی شیوعی چینی ) لەدایک بوو، تەنھا زیاتر لە ٥٠ ئەندامی پارتی ھەبوو، تەنھا ١٣ نوێنەریان لە یەکەم ئەنجوومەنی پارتیدا ھەبوو بەڵام ئێستا گەشەی کردووە بۆ گەورەترین پارتی سیاسی جیھان کە زیاتر لە ٩٠ ملیۆن ئەندامی ھەیە بە پشتیوانی خەڵک وەک متمانەی بنەڕەتی بۆ گەورەبوونی حیزب ، کەبەسەر سەختی و کۆسپەکانیدا سەرکەوت ، یەک لەدوای یەک سەرکەوتنی بەدەستھێنا لە ماوەی ساڵانی شۆڕشگێڕیی دوور و درێژدا ، کۆمۆنیستەکانی چین ، لەگەڵ ھەڤاڵ ماو زێدۆنگ وەک نوێنەری سەرەکی ، بنەما سەرەکییەکانی مارکسیزم - لینینیزمیان تێکەڵ بە پراکتیزەکانی شۆڕشی چین کرد . دوای ٢٨ ساڵ لە شۆڕش، لە ساڵی ١٩٤٩ دا کۆماری گەلی چین دامەزرا، ئەمەش وای لە گەلی چین کرد ھەستنە سەر پێ لە کۆتاییەکانی دەیەی سالی ١٩٧٠ دا، کۆمۆنیستەکانی چین، لەگەڵ ھەڤاڵ دینگ شیاپینگ وەک نوێنەری سەرەکی کۆی ئەزموونەکان لە دامەزراندنی چینی نوێوە ، بڕیاری مێژوویی دا کە دروستکردنی ئابووری وەک ئەرکی ناوەندی حیزب وەربسەپێ و سیاسەتی " ڕیفۆرم و کرانەوە " جێبەجێ بکات ، کە بە تایبەتمەندی چینییەوە سۆشیالیزمی دروستکرد و گەلی چینی بەرەو دەوڵەمەندبوون برد. لەو کاتەوە سۆشیالیزم بە تایبەتمەندی چینییەوە بە بەردەوامی پەرەی سەندووە و لە ژێر سەرکردایەتی حیزبدا باشتر بووە تەنیا لە ماوەی ٤٠ ساڵدا چین بە پرۆسەی پێشکەوتنی وڵاتانی ڕۆژئاواوە کە سەدان ساڵیان بە سەردا بردووە چین گرتویانتە بەر کە موعجیزەی گەشەی خێرای ئابووری و سەقامگیریی کۆمەڵایەتی درێژخایەنی دروست کرد .
بەبێ حیزبی شیوعی چینی چینێکی نوێ و ھیچ سۆشیالیزمێک بە تایبەتمەندی چینی و نوێکردنەوەی مەزنی نەتەوەی چینی بوونی نییە. ئەمە ئەو دەرئەنجامەی کە مێژوو و گەل دەیکێشن تەنانەت ڕاپرسییەکانی ڕۆژئاوا نیشانی دا کە  حیزبی شیوعی چینی بردیەوە.

٣- ھەڵبژاردنی داھاتوو
مێژوو و ھەڵبژاردنی گەل ھەمیشەیی نیە، بەڵکو کردارێکی بەردەوامە. سکرتێری گشتی حیزبی شیوعی چینی بەڕێز شی جینپینگ ئاماژەی بەوە کردووە کە کات پرسیارەکان دەچەسپێنن و ئێمە تاقیکەرەوەی خەڵکین ئەمەش ڕاستییەکی قوڵ ئاشکرا دەکات: 
حیزبی شیوعی چینی دەبێت لەگەڵ ڕەوتی کاتەکاندا بەردەوام ھەنگاو ھەڵێنێت و شۆڕشی خۆئامانجداری بکات، بۆ تێپەڕاندنی تاقیکردنەوەی مێژوو و گەل. دەستکەوتەکانی بیناسازی چین ئەوە نیشان دەدات کە سیاسەتی ( حیزبی شیوعی چینی ) لەگەڵ یاسای گەشەپێدانی مێژوو و ڕەوتی ئەو کاتانەدا یەکدەگرێتەوە. لە ١٨ ەمین کۆنگرەی نەتەوەیی حیزبی شیوعی چینی ( ٢٠١٢ ) ەوە ، سۆسیالیزم بە تایبەتمەندی چینییەوە چووە سەردەمێکی نوێوە ، مێژوو ئەرکی نوێی بە پارتەکە بەخشیوە. کۆمیتەی ناوەندی لەگەڵ ھەڤاڵ شی جینپینگ وەک ناوکی خۆی ھەماھەنگی " پلانی یەکخەری پێنج بواری " بۆ سەرخستنی پێشکەوتنی ئابووری ، سیاسی ، فەرھەنگی ، کۆمەڵایەتی و ئیکۆلۆجی ، بەرزکردەوە " ستراتیژی گشتگیری چوار سەروبن " کە ئاماژەیە بۆ بنیاتنانی گشتگیری کۆمەڵگای مامناوەندی سەرفراز و قوڵکردنەوەی چاکسازی و حوکمڕانی وڵات بەپێی یاسا و سەپاندنی توندی حیزبی بۆ ئەوەی حیزب و نەتەوە دەستکەوتی مێژوویی و گۆڕانکارییان بە دەستەوە بێت . کۆنگرەی نەتەوەیی ١٩ی ٢٠١٧ی ( حیزبی شیوعی چینی ) پێشنیاری کرد کە مۆدێرنکردنی سۆشیالیستی لە بنەڕەتدا تا ساڵی ٢٠٣٥ ھەست پێ بکرێت، چین تا ناوەڕاستی سەدەی ٢١ دەبێتە وڵاتێکی خۆشباوەڕ، بەھێز، دیموکراتی، پێشکەوتوو، کلتوری، ھاورەنگ و جوان و سەردەمیانەیە. ( حیزبی شیوعی چینی ) لە ساڵی ٢٠٢٠ دا پلانی ١٤ی پێنج ساڵی (٢٠٢١-٢٠٢٥) بۆ گەشەپێدانی ئابوری و کۆمەڵایەتی نەتەوەیی و ئامانجە دوورمەوداکان لە ماوەی ساڵی ٢٠٣٥ دا خستە پێشەوە، ئەوەش زیاتر نەخشە ڕێگا مەزنەکەی بۆ بەمۆدێرنکردنی سۆشیالیستی ڕوون کردەوە.
زیادبوونی ھەستی قازانج و خۆشی و سەلامەتی خەڵک ئەوە نیشان دەدات کە ھەڵوێستی سیاسی بنەڕەتی ی.ن.ک لە دانانی خەڵک لە سەنتەردا لە گەڵ خەونی خەڵک دایە بۆ ژیانێکی باشتر لە داھاتوودا، لە ساڵی ٢٠٢٠ دا چین پێشەنگی لە خۆگرتنی پەتای کۆڤید ١٩ دا بە ڕابەرایەتی بەھێزی سەرۆک شی و سی پی سی. لەگەڵ دەرون کاری بەرھەمھێنانی ١٠١.٦ تریلیۆن یوان، کە ٢,٣٪ زیادی کردووە بەسەر ساڵی ٢٠١٩دا، چین بووە تاکە ئابووری سەرەکی لە جیھاندا کە گەشەی ئابووری ئەرێنی ھەیە شەڕی دژی ھەژاری سەرکەوتنی تەواوی بەدەستھێنا و ھەژاری ڕەھا لەناوبرا لە کاتی "چاکسازی و کرانەوە"وە، ڕێژەی ھەژاری لادێی چین ٧٧٠ ملیۆن کەمی کردووە ، کە بووە بە و وڵاتەی کە گەورەترین کەمبوونەوەی ھەژاری لە جیھاندا ھەیە. ھەروەھا یەکەم وڵاتی گەشەسەندووی تەواو کرد کە ئامانجی کەمکردنەوەی ھەژاری ئامانجەکانی پەرەپێدانی ھەزارەی نەتەوە یەکلانەکەی تەواو کرد کە زیاتر لە ٧٠ ٪ بەشداری دەکات بۆ کەمکردنەوەی ھەژاری جیھانی. لەگەڵ ئەو دەستکەوتە مێژووییە گەورەیەی کە لە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی مامناوەندی خۆشباوەڕدا لە ھەموو ڕوویەکیەوە بەدەست ھێنا ، ( حیزبی شیوعی چینی ) زیاتر و زیاتر پشتگیری پتەوی گەلی چینی بەدەست ھێنا، ھەرگیز نازانیت پێڵاوەکانت دەگونجێت یان نا ھەتا لەبەریان نەکەیت؟" کردارکردن تاکە تەرتیبی تاقیکردنەوەی ڕاستییە و ھەموو وڵاتێک مافی ھەڵبژاردنی ئەو ڕێچکەیە کە لەگەڵ ھەلومەرجە نەتەوەییەکانی خۆیدا گونجاوە. لە ١٠٠ ساڵی ڕابردوودا مێژوو و خەڵک ( حیزبی شیوعی چینی ) یان وەک کڵاسی ھێزی پێشەنگ ھەڵبژارد. دوای ھەوڵدانە درێژخایەن و پڕ لە تێکۆشانەکان. بە گشتی دەستیان کرد بە ڕێگای سۆشیالیزم بە تایبەتمەندی چینی و بازدانێکی گەورەیان بەدەست ھێنا لە بەدەستھێنانی کاتەکان بۆ سەرکردایەتی کردنی کاتەکان.
ھەندێک ھۆکار ھەن بۆ ئەوەی باوەڕ بەوە بھێنن کە ( حیزبی شیوعی چینی ) ھەمیشە ھەڵوێستێکی پێش وەختەی خەبات و دۆخی دەروونی بێ ووچانە و بەرپرسیارێتی شۆڕشی خۆسەری یوشان بکات و ھەمیشە لە ڕیزی پێشەوەی کاتەکاندا بێت بە ڕابەرایەتی ( حیزبی شیوعی چینی )، پێشکەوتوخواز، بەھێز، دیموکراتی و کلتوری و چینێکی ھاوھەڵوێست و جوانی مۆدێرن بە دڵنیاییەوە لە ڕۆژھەڵاتی جیھاندا دەبینرێت.

بەڵگەکانی زیادبوونی مەترسییەکانی گۆڕانکاری کەش و ھەوا لەگەڵماندا دەژین، وەک بەرزبوونەوەی بەرچاوی پلەکانی گەرما، وشکەساڵییەکی سەخت و دووبارەبوونەوەی زۆری خۆڵبارین. بیابانبوون کاریگەری لەسەر ٣٩٪ لە ڕووبەری عیراق ھەیە، لە ٥٤٪ خاک بەھۆی سوێرییەوە لە بەردەم مەترسی ئەوەدایە چیتر بۆ کشتوکاڵکردن دەست نەدات. بونیادنانی بەنداو لەسەر چەم و سەرچاوەکانی ھەردوو ڕووباری مێژوویی دیجلە و فورات کە سەرچاوەی ژیانی وڵاتن، ھەڵقوڵانی ئاویان کەمکردووەتەوە و بووەتە ھۆی ھەڵکشانی زمانە ئاوی سوێر بەرەو شەتولعەرەب.

بونیاتنانی ئەم بەنداوانە، بووەتە ھۆی کەمبوونەوەیەکی بەرچاوی ئاو کە ھەڕەشەیە لەسەر بەرھەمی کشتوکاڵیمان و تەنانەت لەسەر ئاوی خواردنەوەش لە شار و لادێکاندا. بە گوێرەی وەزیری سەرچاوەکانی ئاوی عێراقیش تا ساڵی ٢٠٣٥، ساڵانە  ١٠.٨ ملیار مەتر سێجا ئاو لە دەست دەدات.

کاریگەرییە مرۆییە مەزەندەکراوەکانی گۆڕانکاری کەش وھەوا زۆر گەورەن. حەوت ملیۆن ھاووڵاتی عێراق زیانمەند بوون و بەھۆی وشکەساڵییەوە جێلەق بوون. لەگەڵ بەرزتربوونەوەی ڕێژەی زیادبوونی دانیشتوانیشدا لە عێراقدا، داتاکان پێمان دەڵێن ژمارەی دانیشتوانی وڵات، لە ٣٨ ملیۆنەوە ئەمڕۆ، ساڵی ٢٠٥٠ دەگاتە ٨٠ ملیۆن. ئەمەش بە بێ دۆزینەوەی چارەسەرێک، مەترسییە ئابوری و کۆمەڵایەکانی گۆڕانی کەش و ھەوا، زیاتر دەکات.

دەبێت بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوا، پرسی لە پێشینەی نیشتیمانیی بێت لە عێراقدا و پێویستە ھەرچی زووە دەست بە کار بکەین، کە ئایندەی نەوەکانمان پشتی بە ئێمە بەستووە و لە بەردەم ئەم ئالەنگارییەدا، بەرپرسیاریەتییەکی گەورەمان لە ئەستۆدایە.

بۆیە لە ڕۆژی جیھانیی ژینگەدا، بە پێویستی دەزانم بانگھێشت بۆ داڕشتنی بەرنامەیەکی نیشتیمانیی بکەم لە پێناو بوژانەوەی دۆڵی ڕافیدەین، کە جەوھەرەکەی پێداگریی بێت لەسەر خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکاریەکانی کەش و ھەوا، ھەروەھا دەرفەتێکیش بۆ گۆڕینی ئابووری عێراق بەرەو ھەمەڕەنگی و پشتیوانیکردن لە وزە نوێبووەکان و میکانیزمە خاوێنەکان، لەگەڵ چوونە ناو بازاڕەکانی کاربۆن و پشتیوانی ئەو ناوچانەی ئەگەری ئەوەیان ھەیە، گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوا کاریگەری زیاتری لەسەریان ھەبێت و ڕووبەڕووی ھەڵئاوسانی ئابوری سەخت ببنەوە. ئامانجیش لەم ڕێکارانە دابینکردنی ژیانێکی شایستە و دوور مەودایە بۆ ھاوڵاتیان.

مانگی کانونی دووەمی ٢٠٢١ واژۆی بڕیاری ئەنجومەنی نوێنەرانم کرد بۆ ئەندامیەتیی عێراق لە ڕێککەوتنی پاریس بۆ کەش و ھەوا، کە دەرفەتێکی گرنگی ھەسارەکەمانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوا لە ڕێگەی ھاوھەڵوێستییەکی نێودەوڵەتی یەکانگیرەوە. ھەروەھا لە شوباتی ٢٠٢١ ئەنجومەنی وەزیران دەنگیداوە لەسەر وەبەرھێنان و دروستکردنی وێستگەی بەرھەمھێنانی کارەبا لە وزەی ھەتاو، پێشوتریش وەزارەتی ژینگە دەستی کرد بە نووسینی بەڵگەنامەی بەشداریی نیشتمانیی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوا لە وڵاتدا.

ھێشتا زۆر شتمان لە بەردەمدایە، پێویستە نەخشەڕێگایەکی گشتگیر لە دەسپێشخەرییەکی لەم شێوەیەدا دابنرێت، ژینگە بۆ دوور مەودا بەھێز بکات و سەرچاوە سروشتییەکان بپارێزێت و ئابوورییەکی سەوز دابمەزرێنێت. ئەمەش بۆ ئەوەی ببێتە دەسپێکی بەرنامەیەکی دوور مەودا و خوازراو، پێویستی بە ژمارەیەک ھەنگاوی خۆگونجاندنی بەرچاو ھەیە، وەک گرنگیدان بە بەکارھێنانی زەوی، پاراستنی ئاو و توانای وزە. بەرنامەکانی دواتریش کە ئومێد بەخشتر و درێژخایەنتر دەبن.
بەھۆی زۆریی سەوزایی و خاکە بە پیتەکەی کە بە داخەوە ئێستادا بەرەو بیابانێکی وشک دەڕوات، خاکی ڕەش و بەھەشتی عەدن، کۆنترین ئەو پێناسانەن کە مرۆڤایەتی پێیان ئاشنایە بۆ وەسفکردنی خاکی ڕافیدەین.

جیاوازیی ئەوەیە کە چاومان لەسەر داھاتوو، گەڕانەوە دەخوازێت بۆ ڕابردووی سەوزی نزیکمان، ئەویش لە ڕێگەی ھەڵمەتێکی نیشتمانیی بۆ سەوزکردنەوەیەکی فراوانی باشور و ڕۆژئاوای وڵات، کە گرنگی بدات بە دارخورما وەک ناسنامەی کولتووری و شارستانیی میزۆپۆتامیا، ھەروەھا بوژاندنەوەی دارستانەکان و شاخ و شارەکانی کوردستان. ئەمەش بە تەنھا ڕێگە لە بڵابوونەوەی کاربۆن ناگرێت، بەڵکو پاڵپشتی بەروبوومی کشتوکاڵی دەکات و خاکەکەش دەپارێزێت. ھەڵمەتێکی لەم جۆرەش گونجاو و تەواوکەری دەسپێشخەریی سعودییەیە بۆ ڕۆژھەڵاتێکی سەوز.

جگە لەم ھەوڵانەش، پێویستمان بە دەسپێشخەریی نوێ ھەیە لە پێناو تازەکردنەوەی ڕێگەچارەکانی ئاودێری و ئاو و ستانداردەکانی بیناسازی و چاککردنی ئامرازەکانی ڕزگاربوون لە پاشەڕۆکان و دووبارە بەکارھێنانەوەیان، لەگەڵ گرتنی گازی سووتاو.

ئەم خەسڵەتانە بەسەریەکەوە، لە دەیەی داھاتوودا سوودی ئابووری بەرچاویان دەبێت، ئەوەش لە ڕێگەی دروستکردنی ھەلی کاری نوێ لە کەرتەکانی کشتوکاڵ و بنیادنان و پیشەسازیی سووکدا. ھەروەھا پاڵپشتیی لە پێشخستنی پیشەسازی نوێ لە بواری پلاستیک و پێداویستییەکانی بنیادنان و بەرھەمھێنانی خۆراک و یارمەتیدانی کەرتی تایبەت و ھاندانی وەبەرھێنانی بیانیی؛ لەگەڵ پشتیوانیی ڕۆڵی گەنجان لە گەشەی ئابووریدا.

بەھۆی ھەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە لەناو دڵی ناوچەکەدا و ھەمەجۆریی ژینگەیی لە دارخورما و زۆنگاو و چیاکانی کوردستان، عیراق دەتوانێت ببێتە سەکۆی کۆکردنەوەی ھەموو وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.
ڕەنگە جیاوازیی سیاسیمان ھەبێت، بەڵام پێویستە لە بەرامبەر گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوادا  یەکبگرین، چونکە ھەڕەشەیە بۆ سەر ھەمووان، ئەمەش وا دەخوازێت پلانە نیشتیمانییەکانمان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئالەنگارییە ژینگەیی و ئابوورییەکان ببەستینەوە بە دەستپێشخەرییە ناوچەییەکان. دووبارەبوونەوەی خۆڵبارین، کەمئاویی، بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و بیابانبوون و کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی دارایی بەھۆی لاوازیی خواست لەسەر نەوت، پێویستی بە کۆششێکی فراوانە لە پێناو کەمکردنەوەی کاریگەری گۆڕانکارییە بێسنوورەکانی کەش و ھەواو بەڕێوەبردنی ئاو بە شێوەیەکی ھاوبەش و دادپەروەرانە.

دۆسیەی ئاو پێویستی بە گفتوگۆی ڕاشکاو و بنیاتنەرانە ھەیە لە نێوان عێراق و تورکیا و ئێران و سوریا، ئەویش لەسەر پرانسیپی نەگەیاندنی زیان بە ھیچ لایەنێک و ھەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی ھاوبەش و یەکخستنی کۆششی ھاوبەش لە پێناو بەڕێوەبردنێکی دوور مەودای ئاو.

پڕۆژەی بوژاندنەوەی مێزۆپۆتۆمیا پێویستی بە ھەڵمەتێکی نیشتیمانیی ھەیە لە ھەموو ئاستەکاندا، بە حکومەت و ھەموو دەزگا و فەرمانگەکانیەوە، تا ئەنجومەنی نوێنەران و ڕۆڵی گرنگیی لە یاسادانان و پشتیوانییدا. کۆکردنەوەی ئیرادەی سیاسی پێویست بۆ ئەم پڕۆژەیە حەتمییە و، وەزارەتەکان پێویستیان بە تواناسازییە، ھەروەھا دامەزراندنی دامەزراوەی تایبەت و شۆڕشێک بۆ یاسادانان و یاسا و لیستی نوێ. ئەمە جگە لە ڕۆڵی جڤاکی کۆمەڵایەتی و مەدەنیی گەنجانە.

بۆ پاڵپشتی ھونەری و پلاندانان و گواستنەوەی تەکنۆلۆژیا لەم بوارەدا، عێراق پێویستی بە ھاوکاری دۆستەکانیەتی لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. یەکێک لە ئەرکە سەرەتاییەکان بۆ پێشخستنی کۆششەکانمان، ڕێکخستن دەبێت لەگەڵ ئاژانسەکانی تایبەت بە کەش و ھەوا. لە پێناو یارمەتی و تەمویلکردنی وەبەرھێنان لەم بوارەدا، کاری دەکەین بۆ گەیشتن بە سندوقی سەوز و بازاڕی سەرمایە و دەوڵەتانی بەخشەر.

ئێستا کاتی کارکردنە و ئەرکێکی قورسمان لە پێشە، کاتی ساردبوونەوە نیە لە بەردەم ئالەنگاریی گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوادا، کە لە ھەمان کاتدا دەرفەتێکە بۆ عێراق و ناوچەکە بۆ چارەسەرگەلێک لەسەر بنەمای پتەو بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەیەکانی داھاتوو.

بە بڕینەوەی داربەڕوو؛ بەیەک تیر چەند نێچیرێک دەکوژێ، چونکە تورکیا بایەخی دابەڕوو لە خۆمان باشتر دەزانێ و گوێش نادات بە ھیچ جۆرە بەھایەک و یاسایەکی نێودەوڵەتی و بە بەرچاوی جیھانەوە ئەو جۆرە تاوانانە دژ بە کورد و سروشتی ناوچەکە دەکات.

بڕینەوەی دار، تەنھا دژی ژینگە و سروشتی کوردستان نییە، بەڵکوو دژ بە ھەموو بەھا مرۆڤایەتییەکانە.
کوردستانی گەورە، لەسەر ئاستی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا لە بوونی جۆرەکانی رووەکدا یەکەمە، کە زیاتر لە (١٥) ھەزار جۆر رووەکی ھەیە، لە ھەمووشیان گرنگتر؛ بەڕووە.

دەتوانین بڵێین بەڕوو باوانی رووەکەکانە و رۆڵی سەرەکی دەبینێ لە دابینکردنی سیستمێکی گونجاوی ژینگەیی، لەبەر ئەم ھۆیانەی خوارەوە:

١. رووەکێکی بنچینەیی و سەرەکیی پاراستنی سیستمی ژینگەیە لە شاخی زاگرۆس.

٢. زیاتر لە نۆ جۆر بەر دەدات، کە ئەم بەرانە رۆڵی سەرەکییان ھەیە لە دابینکردنی خۆراک بۆ زیندەوەری جۆراوجۆر... لە ھەمان کاتیشدا ماڵێکی ئارام و ھێلانەیەکی گونجاوە بۆ زیندەوەری جۆراوجۆری ناوچەکە.

٣. بەکار دەھێنرێت بۆ چەندین جۆر پێداویستیی مرۆیی، لەوانە: دروستکردنی خانوو، دەفر، کەلوپەلی ناوماڵ و پێداویستی رۆژانەی مرۆڤ، خۆراک و گەرمکردنەوە... تاد.

٤. لە رووی مێژووییەوە، بەڕوو خۆراکێکی سەرەکیی کورد بووە.

٥. رۆڵێکی سەرەکیی دەبینێ لە پاراستنی داڕمان و ھەرەسی شاخەکان، چونکە لە ھەندێ کاتدا رەگی زیاتر لە ٢٠م رۆدەچێتە ناو زەوییەوە.
٦. سیستمێکی داینەمیکیی بەھێزی ھەیە، خوێندنەوەی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییە ژینگەییە خێراکان زۆر زیاترە لە ھەموو رووەکەکانی تری ناوچەکە.

٧. لە سەرجەم شۆڕشە جیاوازەکانی کورددا، بەڕوو پشت و پەنای کورد بووە و ھۆکارێک بووە بۆ ھێشتنەوەی نەتەوەی کورد و رۆڵی سەرەکیی ھەبووە لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی، ئاسایشی خۆراک و کۆمەڵایەتیی کورد، چونکە کورد بۆ دابینکردنی سەرجەم پێداویستییەکانی سوودی لە بەڕوو بینیوە.

٨. بۆ پێشمەرگە و گەریلا، بەردەوام وەک پەناگە و چەتری سەریان بووە.

٩. ھۆیەکە بۆ دەستەبەرکردنی نشینگەی ژینگەیی گونجاو بۆ زیندەوەرانی تر.

١٠. ھۆکارێکی سەرەکییە بۆ بوژاندنەوەی کەرتی گەشتوگوزاریی لە ناوچەکەدا.

١١. لە قەدپاڵی شاخەکان، دارستانی بەڕوو، خاکی بەردەڵان لەسەر بەردی (لایمستۆن) و گڕکانەکان بە بەرزیی جیاواز کە لەنێوان (٦٠٠م – ٢٢٠٠م) دەڕوێن.

ئەمانە و دەیان سوودی تر... لە لایەکی تریشەوە، بەڕوو وەک ھێمای سروشتی کوردستان وایە و تورکیا بەمەبەست دەیەوێت ئەو ھێمایە لەناوببات.

سەرەڕای ئەم ھەموو گرنگییە، کەچی کاردانەوە فەرمی و نافەرمی و ناوخۆیی و جیھانییەکان لاوازن و بڕینەوەی دارەکانیش بەردەوامیی ھەیە... لێرەدا پرسیارێک دێتە ئاراوە؛ ئایا تورکیا لە وڵاتەکەی خۆیدا دەھێڵێ بەبێ یاسا دار ببڕدرێتەوە؟ ئەی بۆ لە کوردستانی باشوور و رۆژئاوا بە ئارەزووی خۆی دار دەبڕێتەوە و زەوی کشتوکاڵیی وشک دەکات و باخە زیندووەکان دەبڕێتەوە و رێڕەوی ئاو دەگۆڕێ و رێژەی کەم دەکاتەوە... بۆ کەسێک نایەتەگۆ!؟ ئتیر بەس نییە قبوڵکردنی ئەم ھەموو پێشێلکارییە!؟

ئەمە دوایین جار نەبوو بایدن داوای لێبوردن بکات، لە زانکۆی ھارفاردی ئەمریکی بایدن وتی ھەر کەسێک دژی بەشار ئەسەد بجەنگێت تورکیا پڕ چەکی کردووە (واتە تیرۆرستەکانیش) ھەروەھا وتی ئەردۆغان لە گفتوگۆی لەگەڵ ئیدارەی ئۆباما دانی بەوەدا ناوە کە ڕێگای بە تیرۆرستان داوە سنووری تورکیا بەکاربێنن بۆ چونە نێو خاکی سوریا، ئەردۆغان نکۆلی لەم تۆمەتانە کرد و زۆر توڕە بوو جارێکیتر بایدن داوای لێبوردنی کرد.
وا دەردەکەوێت کە یەکترناسینی بایدن و ئەردۆغان ھی ڕۆژێک و دوو ڕۆژ نەبێت و ئەزمونێکی زۆریان پێکەوە ھەیە، تا نوسینی ئەم وتارە بایدن چوار جار سەردانی تورکیای کردووە.

لە سەردانەکەی لە کانونی دووەم سالی ٢٠١٦ بادین بە ئاشکرا ڕەخنەی توندی لە پاشەکشەی تورکیا لە دیموکراسیەت گرت، و داکۆکی لە ئەکادیمیەکانی تورک کرد کە بە ئیمزاکردنیان دژی سیاسەتی تورکیا بەرامبەر بە کورد ڕووبەڕووی کێشە و ڕەخنەی توندبوونەوە و چەندین کۆبوونەوەی کرد لەگەڵ ئەو ڕۆژنامەنوسانەی کە لەسەر ڕەخنەگرتن لەسەر کار لادرابوون، و چاوپێکەوتنی لەگەڵ خێزانی ڕۆژنامەنووسێکی دیاری زیندانیکراو کرد، ئەمەش جارێکیتر ئەردۆغانی زۆر توڕە کرد بەڵام ئەم جارە کەس داوای لێبوردنی لێ نەکرد.
بایدن زۆر جار وتوویەتی کە ئەزموونە دوور و درێژەکەی فێری کردووە کە (زۆربەی سیاسەتە دەرەکیەکان درێژە پێدەری پەیوەندیە شەخسیەکانە) بەڵام بایدن سیاسەتمەدارێکی زۆر وشیارە و کەساتیەکی پراگماتیکە، بەو ئەزموونە سیاسیەی و ئاشنابوون لە بایەخی جیۆسیاسی تورکیا ئەستمە حەز و نیازی کەسی ڕۆڵێکی داڕێژەری سەرەکی ببینێت لە داڕشتنی ڕێڕەوی سیاسەت بەرامبەر بە تورکیا، دۆسیە ئاڵۆزەکانی نێوان ھەردوو وڵاتیش ئەوەندە زۆرە پێم وانیە پێویستیان بە حەز و نیازی کەسی بێت بۆ ئەم کارە.
مەرج نیە بایدن زوو ئارەزووی سەپاندنی سزای بەسەر تورکیا ھەبێت کە دەبێتە مایەی ژەھراویکردنی پەیوەندیەکانی لەگەل ئەردۆغان و کارەسات بەسەر ئابوریە لاوازەکەی تورکیا بێنێت، بەڵام ھەڵوێستەکانی بایدن سەبارەت بە مافی مرۆڤ و سەروەری یاسا و جەختکردنەوەی لەسەر کێشەکانی دەریای ئیجە و ڕوژھەڵاتی دەریای ناوەڕاست و ئارەزووی بەردەوامبوون لە شەڕی دژی داعش بە ھاوکاری و ھەماھەنگی (YPG) کە تورکیا بە تیرۆرستی دەزانێت و دۆسیەی موشەکەکانی ئێس٤٠٠ ڕووسی، وادەکەن کە برینەکانی تورکیا و ئەمریکا قوڵتر بێت و پێدەچێت بایدن جگە لە ڕووبەڕووبوونەوەی پێشوەختە ھیچ بژاردەیەکی لە پێش نەبێت.

و ئەو دۆسیانە یەک بە یەک و بە وردتر شیدەکەینەوە : -
یەکەم:-  گومانی تێدانیە کە بایدن بابەتی مافی مرۆڤ دەکاتەوە بە بنەمایەکی سەرەکی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، ئەمەش جیاوازیەکەی زۆرە لەگەڵ سیاسەتی تڕەمپ کە بڕوای بە مافی مرۆڤ نەبوو و کەم جار ئەم بابەتەی وروژاندووە، بگرە زۆر جار تڕەمپ بە ئەرێنی باسی ئەردۆغانی دەکرد، تڕەمپ ھیچ بایەخی بەو ھەموو پێشیلکاریەی مافی مرۆڤ لە تورکیا نەدەدا، لە بەرتەسکردنەوەی ئازادی ڕادەربڕین و گرتنی ڕۆژنامەنووسە ئۆپۆزسیۆنەکان، و لەسەر کار لادانی سەرۆک شارەوانی ھەڵبژێردراوی کوردەکان، و دەرچواندنی یاسای دژی سوکاتی پێکردنی سەرۆک کە دەیان ھەزار کەس بە گوێرەی  زیندانی کراون، لە بەرامبەردا بەرنامەی بایدنی پارتی دیموکرات ساڵی ٢٠٢٠ بەلێن دەدات کە بەھاکانی دیموکراسیەت ڕاستەوخۆ لە نێو سیاسەتی دەرەوە دابنرێت، لە وتارێکی بایدن لە گۆڤاری کاروباری دەرەوە (Foreign Affairs Magazine) بە ناوی (بۆ دەبێت ئەمریکا جارێکیتر سەرکردایەتی جیھان بکات).
دەڵێت ولایەتە یەکگرتووکانی ئەمریکا لە ساڵی یەکەمی کاری ئیدارەکەی میوانداری (لوتکەیەک بۆ دیموکراسیەت) دەکات، کە ڕیزبەندی دەداتە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و ستەمکاری و جێگیرکردنی مافی مرۆڤ، و ڕووبەڕووی ئەو دەوڵەتانە دەبێتەوە کە پاشەکشەیان لەو بەھایانە کردووە، لەم لوتکەیە جگە لە چەندین وڵات میونداری چەندین ڕێکخراوی کومەڵگای مەدەنی دەکات کە لە ڕیزی پێشەوەن بۆ داکۆکیکردن لە دیموکراسیەت، ئەو جۆرە ڕێکخراوانەی کە سەرکردەکانیان بە شێوازەکی ھەمیشەیی ڕووبەڕووی گرتن دەبنەوە لە تورکیا، سەرەڕای ئەمە بەلێن دەدات بە سزادانی پێشێلکەرانی مافی مرۆڤ، ھیچ لەم خالانە بە دڵی ئەردۆغان نین کە باش دەزانیت ئەم گوتارە ئازایانە ھانی ئۆپۆزسیۆنی تورکی دەدات.

دووەم :- بابەتی ھەرە ھەنوکەیی و لەسەر مێزی کاری ئیدارەی نوێ و لە ئایندەکی زۆر نزیک بابەتی کڕینی سیستمی دژە موشەکی ئاسمانی ئێس ٤٠٠ ڕووسیە لەلایەن تورکیا، واشنتۆن ئەم بابەتەی بە ھەڕەشە بۆ ئاسایشی خۆی دەزانێت بە تایبەتی بۆ فڕۆکە جەنگیەکانی لە جۆری ئێف ٣٠، بۆیە ئەستەمە واشنتۆن چاوپۆشی لەم بابەتە بکات، جگە لە چەند لێدوانیک و سزای سوک کە نزیکتر بوو لە گلەیی و ئیدارەی تڕەمپ ئەم بابەتەی پشتگوێ خست و تورکیای پاراست لە سزا ڕاستەقینەکان. بەڵام بایدن ھەرگیز ئەم کارە ناکات ئەگەری زۆرە ئەو سزایانەی لە یاسای (CAATSA) ھاتووە کارای بکاتەوە. ئەم یاسایە لە ساڵی ٢٠١٧ دەرچوێندرا بۆ بە گژداچوونەوەی دوژمنەکانی ئەمریکا، بە پێی ئەم یاسایە دەبێت سەرۆکی وڵات بە لایەنی کەم پێنچ سزا لەو دوانزە سزایە لەم یاسایەدا ھاتووە بسەپێنێتە سەر ھەر ولاتێک کە (گرێبەستێکی گرنگ) لەکەڵ سێکتەری سەربازی یان سیخوری ڕووسیا مۆر کردووە، ھیچ گومانی تێدا نیە کە ئەم سزایانە دەسپێندرێن بەسەر تورکیادا ئەگەر چارەسەرێکی گونجاو نەبینێتەوە کە واشنتون پێی ڕازی بێت.

سێیەم :- دۆسیەی بایدن لە ئەنجومەنی کۆنگرس کە دەوڵەمەندە بە خەمخۆری جێبەجێکردنی یاسا. ئەستەمە بایدن وەکو تڕەمپ پێگەی خۆی بەکاربێنیت بو دەستێوەردان و پەکخستنی کارەکانی وەزارەتی داد لە کەیسی ( TURKY HALK BANK ) ( واتە بانکی میلەت یان بانکی ئەھلی تورکی  یان بانکی خەلقی تورکی) کە بانکێکی حکومیە دەلێن نزیکە لە ئەردۆغان و تۆمەتبارە بە ھاوکاریکردنی ئیران بە خۆدزینەوە لە سزاکانی ئەمریکا. بۆیە ولایەتی نیویۆرک بەردەوام دەبێت لەم کەیسە، حوکمی ئیدانەکردن و پێبژاردنی (غرامە) زۆر دەخاتە ئەستۆی ئەم بانکە کە ئەستەمە ئەم بانکە بتوانێت بەردەوام بیت و زیانێکی زۆر دەگەینێت بە ئابوری لاوازی تورکیا. ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز پەردەی لەسەر ھەولەکانی تڕەمپ لادا بۆ داخستنی یەکجاری ئەم کەیسە بەلام سەرکەوتوو نەبوو.

چوارەم :- ئەنقەرە پەیوەندیەکانی واشنتون لەگەل یەکینەکانی پاراستنی گەل (YPG) بە ئاڵۆزترین و ھەستیارترین کێشە دادەنێت، لە سەردەمی ئۆباما ھەمیشە بایدن لەگەل پەیوەندیەکی توند و تۆڵ بووە لەگەل (YPG) و بە ھاوپەیمانێکی باوەرپێکراو و کارای دادەنێت لە شەڕی دژی داعش، بایدن ڕەخنەی توندی لە کشانەوەی ھێزەکانی ئەمریکا لە ڕۆژئاوا گرت، و زۆر دژی ھاتنە ژوورەوەی ھێزەکانی تورکیابوو بۆ ناو خاکی سوریا، ئەمە ھەڵویستی بایدن دەبێت لەم ئیدارەیە، و تەنانەت ئەندامانی ئیدارەکەشی ھەمان ھەڵوێستیان ھەیە، وەزیری دەرەوەی ئێستا بلینکن لە ٢٠١٧ لە ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز وتارێکی نوسیبوو و تێیدا داوای لە سەرۆک تڕەمب کرد YPG  پڕ چەک بکات چونکە ھاوپەیمانێکی ھەرە کارای ئەمریکایە دژی داعش، بەڵام پاش ئەو سەرکەوتنانەی ئۆپراسیۆنەکانی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٦ کە توانی یەکینەکانی پاراستنی گەل لە زۆربەی شوێنە سنوریەکان دوورخاتەوە ( بە ڕەزامەندی و چاوپۆشی ڕووسیا و تڕەمپ و لە دەرەوەی ستراتیژیەتی ئەمریکا، و پاش تەلەفونێکی گوماناوی نێوان ئەردوغان و تڕەمپ ) بایەخی ئەم بابەتە کەم بوویەوە. بەڵام ئەردۆغان بەردەوامە لە ھەڕەشەکردن دوور نیە ئیرادەی بایدن تاقیبکاتەوە. بە کورتیەکەی پەیوەندیەکانی ئەمریکا لەگەل (YPG) بەردەوام دەبێت لە ئالوزکردنی پەیوەندیە دووقۆلیەکان لەگەڵ ئەنقەرە، بۆ ڕازی کردنی ھەردوو لایەن ئەگەر زۆرە بایدن بەردەوامی بە پلانەکەی تڕەمپ بدات لە گفتوگۆی نێوان (PYD) باڵی سیاسی (YPG) و ئەنجومەنی نیشتمانی کوردی (ئەنەکەسە)ی تمویل کراو لە لایەن پارتی دیموکراتی کوردستان و پشتگیری تورکیا، بەڵام لەبەر قوڵی ناکوکیەکان نابێت چاوەرێی پێشکەوتنی گەورە لەم گفتوگۆیانە بکەین.

پێنجەم :- نیشتەجێبوونی فتح اللە گولەن لە ئەمریکا، نەیارە توندەکەی ئەردۆغان کە تۆمەتبار کراوە لەلایەن تورکیاوە بە ڕێکخستنی کودەتای ساڵی ٢٠١٦، یەکێکی ترە لە کێشە ئالۆزەکانی نێوان ھەردوولا، تورکیا چەندین جار داوای ڕادەستکردنەوەی کردووە بەڵام ئەمریکا بەردەوام ئەم داواکاریەی ڕەتکردووەتەوە لەبەر نەبوونی بەڵگەی باوەڕپێکراو بۆ ڕادەستکردنەوەی لە سەردەمی ئۆباما بێت یان لە سەردەمی تڕەمپ، ڕاستە لەبەر نائومێدبوونی تورکیا وەکو جاران سوور نیە لەسەر ئەم داواکاریە، بەڵام ئەردۆغان ھەرگیز ئەم خاڵە پشتگوێ ناخات و ئەم بابەتە بە کەیسێکی ناکوکی دەمینێتەوە.

شەشەم :-  ئەزموونە سیاسیە دەوڵەمەندەکەی بایدن چی وەکو ئەندامی کونگرس لە ساڵی ١٩٧٢ و دووبارە ھەلبژارنەوەی بۆ شەش جار یان وەکو جێگری ئۆباما، بایدن ئەزموونێکی دەوڵەمەندی ھەیە لە کەیسە گیرخواردووەکان کە تاکو ئیستا بێ چارەسەر ماون، لەوانە کەیسی قوبرس، بایدن یەکێک لەو دوو سیاستمەدارەیە کە چالاکانە بەشداربوون لە دەرچوواندنی بڕیاری کۆنگرێس بۆ ڕێگرتن لە پڕچەکردنی تورکیا ساڵی ١٩٧٤ پاش داگیرکردنی قوبرس، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە کە بایدن زۆر بایەخ بەم بابەتە دەدات، بایدن ھەر لە کۆنەوە ناسراوە بە نزیکیەکەی لە کۆمەڵگای یۆنانی ئەمریکی ھەر بۆیەش کاتێک کۆنگرێسمان بوو لەسەر کەیسی قوبرس چەندین جار ڕووبەڕووی تورکەکان بووەوە و کاتێک جێگری ئۆباما بوو ساڵی ٢٠١٤ گەشتێکی بۆ قوبرس ئەنجام دا و پاش لیندن جۆنسن ساڵی ١٩٦٢ بایدن بە گەورەترین بەرپرسی ئەمریکا دادەنرێت کە ئەم کارەی ئەنجام دابێت.
لە دۆسیەی قوبرس وەکو دۆسیەکانی تر، بایدن گۆڕانکاری گەورە بەسەر سیاسەتەکانی تڕەمپ دێنێت کە ھەمیشە چاوپۆشی لە کردەوەکانی تورکیا دەکرد، بایدن شارەزای باشی لەم کەیسە ھەیە و ئیشی تێدا دەکات و پشتگیری لە گفتوگویەکانی یەکخستنەوەی قوبرس دەکات بە پشتگوێخستنی ھەوڵەکانی ئەردۆغان کە پێی وایە تاکە چارەسەر بۆ ئەم بابەتە دوو دەوڵەت بۆ دوو میلەتە، سوور بوونی ئەردۆغان لەم بۆچوونە بارودوخەکە لەگەڵ ئەمریکا ئاڵۆزتر دەکات.

حەفتەم :- وەکو تڕەمپ و ئۆباما چاوەڕێ دەکرێت بایدنیش ڕێگری لە ھەولەکانی تورکیا بکات بۆ گەران بەدوای ھایدرۆکاربۆنات لە دەریایەکانی چی لە ناوچەکانی ئابوری یۆنان و قوبرس بێت یان لە دەریای ئیجە کە ناکۆکی لەسەرە لە نێوان یۆنانستان و تورکیا. چاوەڕێ دەکرێت بایدن توندتر و ڕێکخراوتر ڕێگری لەم ھەوڵانە بکات، ئەگەر تورکیا بەردەوام بێت لەم کارەی خۆی لە قەیرانێکی گەورە لەگەڵ ئەمریکا دەبینێتەوە.

ھەشتەم :- پەیوەندی تورکیا لەگەڵ حەماسی بە تیرۆرست لە قەڵەم دراو لەلایەن ئەمریکاوە، یەکێکە لەو کێشانەی کە ئەگەری زوو سەرھەڵدانەوەی ھەیە. تورکیا لە ساڵی ٢٠٠٦ پەیوەندی لەگەل بزاڤی حەماس ھەیە، سەرەتا ئەمریکا لەسەر ئەم پەیوەندیە بێ دەنگی ھەلبژارد بەڵام لەگەڵ چەندین سەردانی بەرپرسە باڵاکانی حەماس بۆ ئەنقەرە، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ڕەخنەی لێگرتن کە مایەی نیگەرانی توندی ئەنقەرە بوو.

نویەم :- ململانێ و لێکتێگەیشتنەکانی نێوان تورکیا و ڕووسیا (لە سوریا و لیبیا و ناگۆرنۆکەرەباغ) لە ھەندێک حاڵەت ئەمریکا لە دژی ڕووسیا ھاوکاری تورکیای کردووە لە ئەدلبی سوریا و لیبیا ھەروەک جەیمس ئێف جێفری نێردەی ئەمریکا لە سوریا لە نوسینێکدا بە ناونیشانی (بایدن پێویستی بە سیاسەتێکی نوێ نیە لە ڕوژھەڵاتی ناوەڕاست) لە ١٥ی کانونی دووەمی ساڵی ٢٠٢١ لە گۆڤاری کاروباری دەرەوە (foreign affairs magazine)دا دان بەو ڕاستیەدا دەنێت، بەڵام زۆربەی جار تورکیا تاک لایەنە و دوور لە ئەمریکا و ھاوپەیمانی ناتۆ ھەڵسوکەوتی کردووە، تاک لایەنە ململانێ و گفتوگۆ و ڕێککەوتنی لەگەڵ ڕووسیا کردووە.

سەبارەت بەم ھەڵوسوکەوتە تاک لایەنانەی تورکیا دوو تێڕوانینی جیاواز ھەیە، لایەنێک پێی وایە کە تورکیا ڕێگری لە زێدەڕۆی ڕووسیا دەکات و شەڕ لە جیاتی ھەمووان دەکات، لایەنەکەی تر پێی وایە کە تورکیا لە کۆنترۆڵ دەرچووە لە زۆر شوێنی دەریای ناوەڕاست و دەریای ڕەش بەرەو شەراکەت لەگەڵ مۆسکۆ دەڕوات. و زۆری بوارەکانی ململانێی نێوان توکیا و ڕووسیا بووە مایەی ئەوەی زیاتر ھەماھەنگی و پەیوەندی توندوتۆڵتر لە نێوانیان دروست بێت و تورکیای دوورخستەوە لە ڕۆژئاواییەکان.
تاکو ئێستا زۆر ڕوون نیە کە بایدن لە ڕکابەرایەتی لەگەل ڕووسیا، تورکیا بە سەرچاوەی ھێز بۆ ئەمریکا دادەنێت یان کۆسپ، بەڵام لە چەند لێدوانێکیدا پێش ھەڵبژاردنەکان بایدن لایەنگری ئەرمینیای پێوە دیار بوو و دەستێوەردانی سەربازی تورکی بە نابەرپرس ناوبرد و پێشنایری بڕینی ھاوکاری سەربازی بۆ ئەزەربێجان کرد و تاکو ئیستا ھیچ ئاماژەی بە بارودوخی ئەدلب و بارودوخی سەربازی ناوخۆی لیبیا نەداوە، بەڵام مایکل کاربنتز گەورە ڕاوێژکاری بایدن بۆ کاروباری ئەوروپا لەسەر ھەلسوکەوتی تورکیا لە لیبیا و ناگۆرنۆ کەرەباغ و دەریای ئیجە و کڕینی ئێس ٤٠٠، وتی (ئەم ھەڵسوکەوتانە نابەپرسانەیە و دوژمنکارانەن و بەرژەوەندی ھاوبەشمان سنوردار دەکات).
لەمەودای درێژخایەن سیاسەتی دەرەکی تورکیا لە سەردەمی ئەردۆغان بێ ئەو بەردەوام دەبێت لە سیاسەتی سەربەخۆی دوور لە ڕۆژئاوا، و پێشبینی دەکرێت سوور بیت لەسەر سەروەریەکەی لە دەریای ناوەڕاست و بەردەوامبوون لە گەشەپێدانی سەربازی و سیاسەتی فراوانخوازی بە ھەرێمی کوردستانیشەوە ئەوەش وادەکات ھێدی ھێدی دوور بکەوێتەوە لە کومەڵگای ئەتڵەسی، تورکیا خۆی بە میراتگری ئیمپراتۆریەتێکی گەورە دەزانێت ھەروەکو ئاسلی ئایدن تالاس لە وتارێکیدا بە ناونیشانی (تورکیا ناگەڕێتەوە بۆ ڕۆژئاوا) لە گۆڤاری کاروباری دەرەوە لە ١٩ ئایاری ٢٠٢١ بڵاوکراوەتەوە.
سیاسەتی بایدن لە زۆربەی ڕووەکانەوە جیاوازە لە ناوخۆ و لە دەرەوە، و ڕوون و ئاشکرایە کە بایدن گۆڕانکاری گەورە لە سیاسەتی خۆ دوورخستنەوەی تڕەمپ (ئەمریکا پێش ھەموو شتێک) دەکات و دەیەوێت جارێکیتر سەرکردایەتی جیھان بکات بە تێوەگلان لە سیاسەتی جیھانی و کاراکردنی دیپلۆماسیەت بە تایبەتی لە ئاسیا و ڕوژھەڵاتی ناوەڕاست، ئارەزووی بایدن بۆ پیادەکردنی سیاسەتێکی سەقامگیر لێکەوتە و بەرکەوتە دەبێت و لەگەڵ سووربوونی ئەردۆغان لە ھیواکانی و بەرپاکردنی سیاسەتێکی دەرەکی توند و نەتەوەپەرست و سەربەخۆ و خۆزانین بە ھێزێکی گەورە و بەرچاو لە ناوچەکە وا دەکات ھەمیشە پەیوەندیەکانی ئەمریکا و تورکیا بەرەو قەیرانی بەردەوام بڕۆن.
ئەردۆغان درک بەو ڕاستیە دەکات کە ئەوەی لە سەردەمی تڕەمپ بۆی دەچووە سەر لە سەردەمی بایدن بۆی ناچێتە سەر بۆیە ھەوڵەکانی بۆ ئاشتبوونەوە لەگەل وڵاتانی وەکو میسڕ و یۆنانستان و سعودیە و ئیماڕات چڕ کردووەتەوە.

کێ کرا بە سەرۆک کۆماری کوردستانی سوور؟

پێشتریش کە کۆماری کوردستانی سوور دامەزرا، تورکێکی ئازەری کرا بە سەرۆکی کۆمارە کوردییەکە، ھەرچەندە بە مەبەست بوو، بەڵام کوردەکان جگە لەوەی کەسێکی ھەڵکەوتووی بێ کێشەی ناوخۆیان لەناو کوردەکانی قەفقازدا نەبوو کە ڕەزامەندیی ھەمووانی لەسەربێت، لە ھەمان کاتدا لەسەر کەسێکی شایستەش ڕێک نەدەکەوتن.
دروستکەرانی کۆمارەکەش ئەم ھەلەیان قۆستەوە تا ڕێژەی دانیشتووانی کوردی سنووری کۆمارەکە کەم بکەنەوە، (حاجیێفی بە ڕەگەز تورکیان کردە سەرۆک کۆمار) کە لە ماوەی سێ ساڵی یەکەمی تەمەنی کۆمارەکەدا، توانی ڕێژەی کوردی ژێر ڕکێفی کۆمارەکە لە ٩٧٪ دابەزێنێت بۆ ٩٣٪. کە پەیمانی سیڤەریش داڕێژرا لە سەرەتاوە شەریف پاشای خەندان وەک نوێنەری کورد لە فۆڕمەلەی زۆر لە بەندەکاندا ڕۆڵی ھەبوو تا بەندەکانی (٢٢،٢٣،٢٤) تایبەت بە کورد داڕێژرا.

شەریف پاشا و کەریمەی کچی بەرەو ئیتالیا
لە دواییدا زۆر لە نوێنەرە کوردەکانی کوردستانی باکور لە شارەکانی (ئورفە، وان، تەبلیس، دەرسیم، دیاربەکر ھتد) وتیان ئێمە شەریف پاشامان وەک نوێنەری ھەموو کورد قبوڵ نیە، نامانەوێت لە تورکیا جیابینەوە، ھەروەھا ناکۆکی کەوتە نێوان شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری و شەریف پاشا، شێخ عوبەیدوڵڵا داوای ئۆتۆنۆمی بۆ کورد دەکرد، لە کاتێکدا زەمینەی لەباری دروستبوونی دەوڵەتێک بۆ کورد ھاتبووە ئاراوە، سەرەنجام شەریف پاشا دەستبەرداری کاری دیپلۆماسی بوو، لەگەڵ کەریمەی کچی و زاواکەیدا چوو بۆ ئیتالیا لە ماڵی زاواکەی لە ئیتالیا دانیشت تا لە ساڵی ١٩٥١دا و لە تەمەنی ٨٦ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.

پێشتر وەسیەتی کردبوو کە مرد تەرمەکەی بسووتێنن و خۆڵە مێشەکەی بخەنە دەریاوە، چونکە خۆی بە کەسێکی بێ نیشتمانی سەربەخۆ دەزانی. ھەرچەندە گۆڕەکەی لە میسڕە، بەڵام شوێنەکەی بە ڕوونی دیار نییە.
میرنشینە کوردەکان ھەڵوێستیان یەکگرتوو نەبوو
پەیمانی سیڤەر-یش بۆ کورد بەو دەردەبرا کە تا ئێستاش بەردەوامە، لە درێژەی ناکۆکی بەریتانیا و عوسمانیشدا، ١٧ میرنشینی کورد لایەنگری عوسمانییەکان و ئەوانی تر زۆرتر لەگەڵ ئینگلیزەکاندا ڕێکبوون، میرنشینە کوردەکان ھەڵوێستێکی یەکگرتوویان نەبوو.
تا ئینگلیز و تورک ڕێککەوتن، ویلایەتی موسڵ لە تورکیا سەندرایەوە و لکێنرا بە عێراقەوە لە بەرامبەر داننەنانی ئینگلیز بە مافی کورددا لە پەیماننامەی لۆزاندا.
لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا سەرۆکی فەڕەنسا لایەنە ناکۆکەکانی کوردستانی ڕۆژئاوای بانگکرد بۆ فەڕەنسا بۆ یەکخستنی ھەڵوێستیان، بە تایبەتی ئەنەکەسە و ھەسەدە، پێشتریش ئەمریکا چەند ھەوڵێکی لەو جۆرەی دا تا کەمێک لە یەک نزیکبوونەوە، لە شەوی ١/٥/٢٠٢١ کەناڵێک چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ جەی گارنەر یەکەم حاکمی مەدەنی لە عیراقدا کرد، کۆی مەبەستی وتەکانی گارنەر لەسەر ناتەبایی کورد بوو لە دوای ڕووخانی ڕژێمەوە و وتی: یەکێتی و پارتی ناتوانن یەکگرتووبن، لە درێژی قسەکانیدا وتی: ھێزەکانی ٧٠ و ٨٠ بۆچی ھەریەکە سەر بە حزبێکە ؟ وتی تا کورد ناتەبا بێت ھیچی پێناکرێت و ناتەبایی پشتگیری وڵاتان ناھێڵێت و کورد کە تەبا نەبووە زۆر شتی لە دەست داوە، لە ئاییندەشدا تەبا نەبن ھیچ بۆ کورد ناکرێت.
لە دوای چەندین ساڵ و ئەو ھەموو شکستەی کورد بینیویەتی لە ئەنجامی ناتەبایی، ھێشتا وانەی لە ناتەبایی وەرنەگرتووە، بگرە ئێستا وا ١٠٠ ساڵ زیاتر تێدەپەڕێت بەسەر پەیماننامەی (سایکس – پیکۆ)دا، کورد لە ھەموو کات زیاتر ناتەبایە، ئومێدی تەباییەکی قووڵ کە لە ناوەڕۆکدا ڕەنگبداتەوە لە نێوان حزبە سەرەکییەکانی کوردستاندا نییە، ئەوەی ھەیە شتێکی سادەی ڕووکەشی بێ ناوەڕۆکە، یەک ھەڵوێستی ڕوونی یەکگرتوو ھەست پێناکرێت، تەباییش نەک نییە، بگرە تاکی کوردیش وا گۆشکراوە کە ئەگەر لە نێوان سەرکردەکانی کورددا تەباییەکی ڕووکەشانەش ھەبێت، ئەوا لە خوارەوە ڕەنگ ناداتەوە، تەنانەت ھەموو حزبەکان لە پێناوی شارێکی ئازاردراوی وەک کەرکوکدا کە سەری زمان و بنی زمانیان ھەر کەرکوکە، نەیانتوانی لەسەر لیستێکی یەکگرتووی نوێنەرایەتی بۆ پەرلەمانی عیراق ڕێکبکەون، کەواتە دوای ١٠٠ ساڵ ئەزموون گلەیی چی بکەین کە ئێستاش ڕیسەکە ھەمان خورییەکەی جارانە؟

عند إبلاغي بكارثة سقوط الموصل بيد تنظيم الدولة الإسلامية في العراق والشام (داعش)، انهارت قواي كانهيار مسجد النبي يونس. فقد كنت وقتها خارج الوطن وأخبروني باستشهاد أحد أصدقائنا في تلك الحملة الشعواء، ولغاية الان لا تغادرني المشاهد المروعة للتدمير الهمجي الأبدي للآثار التاريخية التي بثتها القنوات الفضائية. مع سقوط الموصل سقطت الحضارة الإنسانية العريقة.

ففي قصة الموصل المحتل من قبل هذه الجماعة الارهابية، تم تشويه الفسيفساء الاجتماعية والتعايش أصبح في خبر كان، فقد استخدموا أقسى أشكال الحكم وقاموا بانتهاك حقوق الإنسان بتهجيرهم للمسلمين المعتدلين جنبا إلى جنب مع المسيحيين، وتعرض الإيزيديون للإبادة الجماعية واحتجاز واستعباد نساءهم وبيعهن في أسواق النخاسة في الموصل والرقة، بالإضافة الى تجنيد وقتل الأطفال، وتدمير ونهب الاثار. وقاموا بتدمير 80% من منازل مدينة الموصل واغلاق المحاكم المدنية، وتغيير المناهج الدراسية.

كانت جرائم داعش فظيعة بامتياز وجعلت مساحة واسعة من مدينة الموصل قبورا جماعية. ولغاية الآن ترتجف الضمائر الإنسانية عندما تتذكر الفيديوهات المسجلة لهذه المرحلة المشؤومة.

كان مجيء داعش بمثابة انتشار لجائحة كورونا، ولكن بدون أي تحصين ولقاح ووسيلة للوقاية منها ومن عودتها لاحقا وهذا ما یؤلمني…

أتفهم الحقيقة المرة بأن أحد أسباب انتشار التطرف يتمثل بعدم تمكين المجتمعات من حماية أنفسها بسبب افتقارها لامتلاك آلية مناسبة لتلك المهمة، وترك الفئات الأكثر ضعفًا ليصبح أفرادها متطرفين من خلال الافتقار إلى الخيارات الأخرى. ومنذ عام 2003، أُهدرت مئات المليارات من الدولارات من قبل فاسدين في العراق الجديد بينما كان من الممكن استثمار هذه المبالغ الهائلة لبناء مؤسسات تحمي الضعفاء في هذا البلد.

الفراغ الذي أصبح حاضنًا نموذجيًا للفكر الداعشي في العراق تجسّد في الانقسام الذي نشأ من صراع سنة 2003، حيث خلفت الحرب الفوضوية فراغا رآه المستضعفون والمهمشون بريق أمل قد يمكنهم من المشاركة في الحياة الاجتماعية والسياسية من خلال داعش.

نحن اليوم عندما نحتفل بالذكرى السادسة لتحرير الموصل بفضل تكاتف أبناء العراق ودعم أصدقائنا، ونقف اجلالا لذكرى شهدائنا الأبرار، نعلم جيدا أن الانتصار دائما ما يحتاج إلى خطوات أكثر جدية. كما أن عملية مكافحة التطرف لا تمر إلا بالقضاء على الفساد والفقر والتهميش. ونتذكر دومًا العلاقة الوثيقة بين الفقر والتطرف، حيث أن مكافحة الثاني تبدأ من محاربة الأول.

علينا كشعب وقادة ألا ننظر الى النصر كنهاية المطاف ومرحلة انتهاء الصراع، إنما هو خطوة البداية لبناء المستقبل المزدهر المنشود. وتمثل إعادة بناء الموصل اجتماعيًا، وعمرانيًا، وسياسيًا، تلك الخطوة الاستراتيجية الضرورية، ويجب علينا جميعا كقادة وسياسیين وشعب أن نلتزم بها كمبدأ لإعادة بناء عراق سليم معافى.

كما يجب العمل على إرجاع كافة المهجرين إلى أرضهم ومساكنهم. كما نحث التحالف الدولي في الاستمرار بتقديم الدعم وذلك بهدف تمكيننا لبناء وإعمار البنية التحتية، ونناشده أيضًا لمساعدتنا على محاربة فكر الإرهاب والتطرف.

لا ينكر أحد أننا جميعا قد نجحنا في القضاء على الإرهاب في ميادين القتال، ولكن مجتمعاتنا لا تزال مهددة بحرب ناعمة وفكرية من قبل مروجي التطرف والإرهاب.

كما لا يجب أن ننسى دور منظمات المجتمع المدني، سواء كانت محلية أم دولية فهي كانت ولا تزال ركيزة مهمة في حقل الإعمار ونشر الوعي على كافة المستويات. لذا يجب إشراكها ومشاركتها جنبًا الى جنب مع الحكومات المحلية والفدرالية بهدف توعية الجيل الناشئ.

ومن المهم الترکیز علی الاستنهاض بالواقع الصحي لأن المجتمع الذي تتوفر فيه خدمات صحية جيدة، ينجح بشكل أكبر في حقول التربية والتعليم.

ولكي لا يشهد العراق فصلًا جديدًا من فصول الدم والدمار، وبهدف أن نجعل من القصة المأساوية لمدينة الموصل وغيرها من المدن التي شهدت ما شهدته مبعثًا لحياة وفكر جديدين، أوصي القادة السياسيين والشعب وكل من يهتم بالارتقاء بالحياة إلى ما يستحقه الإنسان وتستحقه الإنسانية بتبني النقاط التالية:

أولًا: الوقوف على المعاني الصحيحة والسليمة للتعايش السلمي وتعريف المفاهيم الأساسية للممارسات الإنسانية في حياتنا الاجتماعية.

ثانيًا: العمل على إنشاء وثيقة سياسية جامعة تكفل حياة مدنية معاصرة بكافة جوانبها الثقافية، والاقتصادية، والسياسية، ومنفتحة على مستجدات الحياة المدنية على المستويين الداخلي والخارجي.

ثالثًا: التعهد بالالتزام في جميع المواثيق الوطنية والقوانين النافذة التي تقضي بحرم وجرم كل ما من شأنه العبث والتخريب بحياة المدنيين.

هنالك مسألة ملحة أخرى ألا وهي مطالبة المجتمع الدولي باستعادة السجناء المعنيين بالسجون في العراق وسوريا، حيث أن الأمر يتطلب الكثير من الموارد لإدارتها.

المجتمع الدولي مُطالب أيضا ببذل المزيد من الجهد لتأهيل المجتمعات المحلية، ودعم منظمات المجتمع المدني، وإنجاز مشاريع تنموية جادة بدلًا من المشاريع المؤقتة في المخيمات التي لا تخلف إلا مجتمعات معزولة.

الإشكالية كانت وما زالت وستبقى تقوم على معادلة "النعمة أم النقمة".

اختلفنا كالعادة على هذه المعادلة. 

فمنهم من عدَّ النفط نعمة، لكن لم نحسن استغلالها، وهذا في جانب منه صحيح, ومنهم من عدّه نقمة كوننا نملك من الموارد والطاقات والإمكانيات ما يمكن أن يجعلنا نستغني عن هذا النفط أو نخزنه في باطن الأرض، طالما أن "النفط الأسود" يمكن أن ينفع في "الغاز الأبيض" ذات يوم.

الخلاصة إننا لم نحسن إدارة حقبة النفط، الذي تدفق من كركوك عام 1927 ولا يبدو إننا سوف نحسن حقبة ما بعد النفط، التي بدأت الدراسات السياسية والجيولوجية تتحدث عنها بإسهاب.

إذن في كل العهود العراقية من أول العهد الملكي إلى آخر العهود الجمهورية، لم نحسن التعامل مع النفط، إلا بوصفه نعمة طارئة نملأ بها جيوب الفاسدين أولا ونافذة بيع العملة بالبنك المركزي ثانيا والتأمينات الضريبية ثالثا.

الأسباب متعددة أهمها طبيعة الأنظمة السياسية التي لم تحسن ماعدى فترة قصيرة في العهد الملكي "فترة مجلس الإعمار" إدارة العملية الاقتصادية في البلاد. 

فمنذ أول عهد جمهوري عام 1958 حتى اليوم لم نعرف إلى أي نظام اقتصادي ننتمي.

هل نحن نظام إشتراكي أم رأسمالي؟

هل نحن إشتراكيون على طريقة السوفيات سابقا أم رأسماليون اليوم لكن بعقلية اشتراكية؟

بصرف النظر عن الإجابة فإن النتيجة واحدة، وهي الفشل في الملف الاقتصادي والنفطي والإستثماري والغازي.

أما الغاز فحكايته حكاية لا تسر صديقا ولا تغيض عدوا.

لدينا من هذا الغاز ما هو خزون في باطن الأرض بكميات هائلة، لكن ليس هناك إرادة سياسية لاستثماره. 

ولدينا غاز يخرج مع النفط يطلقون عليه الغاز المصاحب، ولم نتمكن طوال عشرات السنين من فصله عن النفط والاستفادة منه.

وبين هذا وذاك دخلنا في أحجية جديدة بعد عام 2003 عندما أردنا بناء وحدات توليد للطاقة الكهربائية، حيث جلبنا وحدات غازية ونحن لانملك الغاز, أونملكه لكننا لم نحسن استغلاله. 

هذا الأمر الأخير جعلنا نعتمد على الغاز المستورد. مفارقة أخرى لافتة على صعيد من "ضيع صول جعابه" غازيا وقبله نفطيا، حيث دخلنا عبر هذه القصة بين التجاذب الأميركي ـ الإيراني. 

المفارقة المضحكة اللافتة لكل الأنظار أن كلا الجانبين نصفه في خانة الأصدقاء. الأميركيون يقولون لنا نريد خيركم ومنفعتكم لكن إيران لا تريد ذلك. وإيران تقول نريد مفنعتكم وخيركم لكن أميركا لا تريد ذلك. ولأننا لم نحسن الإدارة، فقد بقينا نستورد من طرف ونطلب السماح من الطرف الآخر. 

رئيس الوزراء محمد شياع السوداني ذبحها وحسنا فعل على قبلة. هذا الذبح وهذه القبلة تقوم على متوالية سياسية ـ اقتصادية قوامها بدء استقلالية القرار العراقي. القرار الذي اتخذه السوداني، وهو قرار شجاع يقوم على مبدأ نستورد الغاز من إيران مقابل تصدير نفط أسود لهم، مقابل أن نضع خطة قابلة للتنفيذ بالإستغناء عن الغاز المصدر إلينا إيراني وغير إيراني في غضون سنتين أو ثلاث. الحقيقة لم يعد لدينا من خيار سوى أن نتخذ قرارا وطنيا خالصا، بصرف النظر عن التداعيات. 

خطوة جريئة بالإتجاه الصحيح.

تێگەیشتنی دیموکراسی و تێگەیشتنی ئەمنی بۆ چارەسەری کێشەکان تەواو ناکۆکن. لەتێگەیشتنی دیموکراسیدا ھەمووان رەخنەدەگرن، ھەمووانیش دەنگ بەرزدەکەنەوە. خۆپێشاندان و ھاوارھاوارو تەنانەت ھەندێجار زێدەڕۆییش ھەیە. سەرەنجام سەرنج و رەخنەو ھاوارھاواری شەقام روو لەپەرلەمان دەکات و لەوێ رێچکەی چارەسەر رێگای خۆی دەدۆزێتەوە. بۆیە ئەوەی بیەوێت حوکمڕانی بکات دەبێ چاوەڕێی رەخنەو تەنانەت جنێودانیش بکات. لەتێگەیشتن و عەقلیەتی ئەمنیشدا، ھەوڵی بێدەنگکردنی شەقام دەدرێت، چونکە چارەسەرکردنی کێشەو رەخنەکان، لەبێدەنگکردنی خەڵکدا دەبینرێت. 

ئێستا ئاراستەیەک ھەیە دەیەوێت حکومڕانی ھەرێم بەرەو عەقلیەتی ئەمنی ببات. بۆلوانی ئەو ئاراستەیە، تەنھا پەیوەندی بەخواستێکی شەخسی یان حزبییەوە نییە، بەڵکوبەشێکی پەیوەندی بەبێدەنگی و خۆکڕکردنی گروپ و لایەنە سیاسیەکانەوە ھەیە! ناکرێت مەترسی سەر ئازادی رادەربڕین و گرتنی خەڵک لەسەر خۆپێشاندان کە پرسێکی چارەنوسسازە، لەدەرکردنی بەیاننامەیەکی ناڕەزایی یان لێدوانێکی رۆژنامەوانی کورتبکرێتەوە، چونکە ئەمانە ھیچ لەواقع ناگۆڕن، بەڵکو پێویستی بەھەنگاوی کردارەکی و جددی ھەیە.

تائێستا جگە لەبەیاننامە، شتێکی ئەوتۆ لەلایەنە سیاسییەکانی کوردستان نەبینراوە. تاکە بەیاننامەیەکیش روون بوبێت، بەیاننامەی مەکتەبی سیاسی یەکێتیی بووە، ئەوانی دیکە یان لەڕێی لێدوانی رۆژنامەوانیی یاخود لەڕێی فراکسیۆنەکانیان لە پەرلەمانەوە بووە! بەڵام بەیاننامە دەرەقەت ئەم دۆخە نایەت، پێویست دەکات خاڵ بخرێتە سەر پیت، ھەنگاوی عەمەلی رابگەینرێت.

ھەنگاوی عەمەلی ئەوەیە ئەوانەی لە حکومەتن لەوێوە فشار بکەن، چونکە ئەو رەخنەو گازندانەی لەلایەن وڵاتان و رێکخراوەکان کە لەحکومەتی ھەرێم دەکرێت بەشێکی بەر ئەو لایەنانە دەکەوێت کەبەشدارن لەم کابینەیە! ھاوکات دەکرێت لەنێو پەرلەمان فشار بکرێت، لانیکەم بخرێتە بەرنامەی کاری پەرلەمان" ھەرچەند پەرلەمانێکی داماوە". ھەروەک دەکرێت لایەنە سیاسییەکان لەڕێی سازکردنی خۆپێشاندانی جەماوەریی فشار بکەن. چونکە داکۆکیکردن لەگیراوانی بادینان تەنھا داکۆکیکردن نییە لەو پێنج کەسەی سزادراون، بەڵکو داکۆکیکردنە لە پرسێکی چارەنوسسازو گرێدراو بەھەموو خەڵکی کوردستان.

لەم ماوەیە ھەوڵدراوە ھەواڵ و رووداوی جیاجیا دروستبکرێت، تەنانەت ململانێی راگەیاندن قوڵتربکرێتەوە، ھەموو ئەمانە لەپێناو بەلاڕێدابردنی پرسی گیراوانی بادینان و بیربردنەوەی ئەم پرسە بووە، بێخەبەر لەوەی ئەم پرسە تەنھا گرێدراوی دۆخی ناوخۆی ھەرێم نییە، بەڵکو رەھەندی نێودەوڵەتیی ھەیە. وڵاتانی وەک ئەمریکاو بریتانیاو ئەوروپا بەھاسانی لەم پرسە بێدەنگ نابن. ئەوەی زانراوە لەپشتی پەردە ھەوڵی زۆردراوە ئەو وڵاتانە رازی بکرێن بەچارەسەری جیاواز، بەڵام پێدەچێت سودی نەبوبێت، ئەوان سورن لەسەر ئازادکردنی بێ مەرجی گیراوان، تەنانەت لێبوردنی تایبەتیش! بەڵام رازی نەبوون، بەوپێیەی تاوانبار نین. بڕیاریشە ئەمڕۆ سبەی، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، بەیاننامەیەکی توند لەسەر حکومەتی ھەرێم دەربکات! بەڵام بەیاننامەی ئەوان تەنھا چەند دێڕێک و رەخنەو دروشم نییە، بەڵکو  پەیامێکە حوکمڕانانی ھەرێم باشتر لێی تێدەگەن.