رەنگە لەمڕۆژەدا یادی زۆر گرنگتر ھەبن لە رۆژ ژمێری مێژودا، بەڵام بەندە ئاگاداری سێ یادم ئەوانێش شۆڕشە مەزنەکەی ئەیلولی  خەباتی دیموکراسیی رزگاریی گەلی کوردستان، دامەزراندنی تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان و پەلاماری تێرۆریستان بۆ سەر ھەردو تاوەری سەنتەری بازرگانیی جیھان لە نیویۆرک.

شۆڕشی مەزنی ئەیلول کە ھەڵسەنگاندن و روانینی جیا جیای لەبارەوە کراوە و دەکرێت ،روانین و بۆچونەکان  جیاوازن لەسەری ،وەرچەرخانێکی گرنگ بو لە خەباتی کۆمەڵانی خەڵک بە رابەرایەتیی پارتی دیموکراتی کوردستان  بۆ وەدەستھێنانی مافە مرۆیی و دیموکراسیی و نەتەوەییەکانی .ھەرچەندە  فاکتەری شۆڕشەکە   شەڕی دەرەبەگایەتیی بو لەگەڵ حکومەتێک بە ناوەڕۆک دەرەبەگ و بەرواڵەت بۆرژوازیی ،بەڵام بیانویەکی باش بو تا خەباتگێڕانی ئەوێ رۆژێ   رەوتەکەی بگۆڕن  و ببێتە شۆڕشێکی رزگاریخواز(ئەوەش بۆچون و لێکدانەوەی زۆری لەبارەوە کراوە و دەکرێت کە ئایا وەختی شۆڕش بو؟! ئایا رێبەرانی پ د ک ھەمویان کۆک بون لەسەر وادەی ھەڵگیرساندنەکەی ).بەگشتی شۆڕشەکە تاکە  بزوتنەوەی چەکداریی -جەماھیریی بو کە لەو قۆناغەدا بتوانێت لانی کەمی مافەکانی گەلی کوردستان بە حکومەتە یەک  لە دوایەکەکانی  عێراق  بسەلمێنێت ،جارێک بە لامەرکەزیی  جارێکی تریش بە ئۆتۆنۆمیی،تاکە بزوتنەوەش بو کە کوردی بەشەکانی تریش ھیوای لەسەر ھەڵبچنن.  ھەرچەندە شۆڕشەکە   لە وێستگەیەکدا کۆتایی ھات ،بەڵام ماکی شۆڕشەکە بەزیندویی مایەوە و جارێکیتر شۆڕش ھەڵگیرسایەوە.ئەمجارەیان بەرابەرایەتی ی ن ک   و دواتر ھێزە رەسەنەکانی تر ،کە درێژخایەنیی شۆڕشەکە بوە فاکتەری  بەدیھێنانی ئامانجەکانی گەلی کوردستان لە نێو دەستوری عێراقی نوێدا کە ئەویش تا ئێستا نەخەمڵیوە .

دامەزراندنی تەلەفزیۆنی گەلی کوردستانیش بە دەستپێشخەریی ی ن ک لە دوای راپەڕینی ئازار-مارس/١٩٩١ وەرچەرخانێکی گرنگ بو لەسایەی ئازادیی تازە بەدیھاتوی بەشە رزگاربوەکەی کوردستان .

 سەرگوزشتەی دامەزراندن و کارکردنی تەلەفزیۆنی گەلی  کوردستان  زۆر دورو درێژ و پڕ ھەوراز و نشێوە وەک یەکێتییەکەی ،بۆیە بە سەدان سەعات و دەیان کتێب تەواو نابێت .گێڕانەوەی ھەر رۆژێکی کارکردنی کادیرەکانی لە سەرەتاوە تا ئەمڕۆ  بۆ خۆی چیرۆکیکی دورو درێژی لێ دێتە بەرھەم  . ئامێری سادە ، جێگە و رێگەی سەرەتایی ،توانای مادیی کەم ،بەڵام ئەقڵ و شارەزایی  زۆر و  دانسقە  و پشتیوانییە لێ بڕاوانەکەی سەرۆک مامجەلال ئەو وەرچەرخانە  مێژوییەی لێ ھاتە بەرھەم کە لە یادی شۆڕشێکی جەماوەریی وەک شۆڕشی مەزنی ئەیلول  مژدەی  لەدایکبونی یەکەمین تەلەفزیۆنی کوردیی گەیاندە ناوچە نزیک و دورەکان ،یەکەم میوانیش رابەری مەزنی کوردایەتیی سەرۆک مامجەلال بو کە پەیامێکی گرنگی  گەیاند بە کۆمەڵانی خەڵک و حکومەتی ئەوسای عێراق و تیایدا ئەرک و فەرمان و ھەڵوێستە سیاسییە نەگۆڕەکەی ی ن ک و بزوتنەوەی رزگاریی و دیموکراسیی گەلی کوردستانی لە تەلەفزیۆنی گەلی کوردستانەوە دیاریکرد وەک چۆن پەیامی راپەڕین لە ئیزگەی دەنگی گەلی کوردستانەوە گەیشتە ئەوپەڕی کوردستان و بەغدای ھەژاند .

تەلەفزیۆنەکە کە بەندە  لە نێوان مانگی نۆفامبری ١٩٩٢-حوزەیرانی ١٩٩٤ خزمەتم تیادا کردوە، بە خاوەن زمانێکی ستانداری پاراوی کوردیی راگەیاندن،پیشەیی بون لە گەیاندنی ھەواڵ و زانیاریی و ھوشیارکردنی کۆمەڵ لە بوارە جیاجیاکان ،بەناوبانگ بوە بە ئێستاشییەوە.  

تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان  بوە فاکتەرێک کە  چاوی لێ بکرێت و چەندین تەلەفزیۆن و کەناڵی تریش لەو سەردەمە سەختەدا بێنە مەیدانی کاری میدیایی .TGK ھەر کادیرانی راگەیاندنی سەر بە ی ن ک کاریان تیادانەدەکردبەڵکو روناکبیرانی دەرەوەی ئەڵقەی حزبایەتیی  بە ماڵی خۆیانیان زانی و ئێستاش  بەھەمان شێوەیە،ئاخر ی ن ک ئەوێ رۆژێ خزمەتکردنی کۆمەڵانی خەڵکی بە ئەرکی خۆی زانیوە بێ جیاوازیی بیرکردنەوەیی سیاسیی.

پەلاماردانی تێرۆریستانی القاعیدە بۆ سەر ھەردو تاوەری بازرگانیی جیھان لە  یانزدەی سێپتامبری ٢٠٠١یشدا  مێژوی
سیاسەتی دنیای گۆڕی و  ئەمریکا سیستمی تاک جەمسەریی زیاتر بوە چوەسەر تا خۆی سەرکردایەتیی جیھان بکات بۆ رەواندنەوەی ھەڕەشەی تێرۆریستان  کە لەو رۆژەوە تا ئەمڕۆ ئەو سەرکردایەتییەی ئەمریکا بەردەوامە .یانزدەی سێپتامبری ٢٠٠١   بوە فاکتەرێک کە لەھەر جێگەیەکی جیھاندا  تێرۆری ئیسلامیی ھەبێت ئەمریکا بێ سێ و دو بە ھەڕەشەی دەزانێت بۆ سەر بەرژەوەندیەکان و ئاشتیی و ئاسایشی جیھان  .

وەک چۆن ھەمو سیاسەت و ھەنگاوێک دولایەنەیە و خەڵکی تریش قسەی ھەیە ،ئەو سیاسەتەی ئەمڕۆی ئەمریکا بەدڵی ئەو دەوڵەت و ھێزانە نییە کە رۆژانێک دەست رۆیشتو بون لە بڕیارەکاندا بۆیە  ئەمریکا لە روانگەی تێزی ئاسایش بۆ ھەمو جیھان  بەگژ روسیای ئۆلیگاریشەکاندا دەچێتەوە تا رێگە نەدرێت ئەو دەوڵەتە دیکتاتۆر و چاو چنۆکە  کۆسپ بخاتە بەردەم  سیاسەتی جیھانیی دوای یانزدەی سێپتامبر .

پیرۆزە یادی شۆڕشی مەزنی ئەیلول و یادی دامەزراندنی تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان ،مردنیش بۆ تێرۆری ئیسلامیی و ھەر تێرۆرێکی تر لە ھەر جێگەیەکی ئەم جیھانەدا بن .

دوای ڕازی بوونی ھەردوولا لەسەر زۆربەی بابەتەکان، ڕێکەوتنی ئێران و ئەمریکا گەیشتوەتە یەک خاڵ ئەویش بابەتی لێکۆڵینەوەی ئاژانسی ئەتۆمە لە سێ شوێن لە ئێراندا کە پاشماوەی ئەتۆمی تێدا دۆزراوەتەوە.

ئەمریکا لەگەڵ ئێران بەوە ڕیکدەکەوێت کە ئێران چالاکییە ئەتۆمیەکانی بوەستێنێت و ئەمریکیکاش ئەو سزایانەی پەیوەندی بە مەلەفی ئەتۆمی ئێرانەوە ھەیە ھەڵبگرێت، بەڵام ئاژانسی ئەتۆم دەلێت ئێران ڕێگەر نادات بزانین کە ئەو یۆرانیۆمەی دۆزراوەتەوە ڕەھەندی سەربازی ھەیە، واتە بۆ چەکی ئەتۆم بەکار دەھێنرێت یاخود نا.

ئێران دەڵێت ئەگەر ئەوان ڕێکەوتنەکە ئیمزا بکەن، کە ١٢٠ رۆژ ماوەی جێبەجێ کردنی بڕیارەکانی ڕێکەوتنەکەیە و ئەو مەلەفەی ئاژانسی ئەتۆم دانەخرێت ھیچ سزایەک لانابرێت. بەمشێوەیەش ئێران و ڕابەری ئێران کە ھاوتای پۆستەکەی لە جیھاندا نیە ، توشی شەرمەزاری دەبن. وا دەردەکەوێت کە ئێران خۆی ملکەچی خواستی ئەمریکا کردوە لە کاتێکدا ئێران ھەمیشە دروشمی دژە ئەمریکا بەرزکردووەتەوە.

ڕێکەوتنەکە تێگەیشتنێکی سیاسییە نەک ڕێکەوتنێکی یاسای، ھەر لەبەر ئەمە ئێران جەخت لە کۆتای ھێنان بە لێکۆڵینەوەکانی ئاژانسی ئەتۆمی دەکاتەوە، چونکە جێبەجێ کردنەکەی دەکەوێتەوە سەر ئێران و ئەمریکا. بۆیە ئەگەر لە ڕێکەوتنەکەشدا بنوسرێت ئەمریکا دەبێت سزاکان لابدات ھەتاوەکو ئاژانسی ئەتۆم مەلەفەکانی دانەخات ئەمریکا ناتوانێت سزاکانی لابدات چونکە ئەمە پرۆسەی سیاسی و یاسای ئەمریکایە. 

ئاژانسی ئەتۆم لە ساڵی ٢٠١٩ەوە دەستی کردوە بە لێکۆڵینەوە لەو سێ ناوچە و کۆتا جار ئێران ڕێگری لێکردون و ئاژانسی ئەتۆم ئاماژەی بەوە کردوە کە یەکێک لەو ناوچانە شاری مەریوانە لە ئێران کە بە ناوچەی تاقیکردنەوە ناوی بردوە.

بە گوێرەی ویکیلیکس و رۆژنامە جیھانییەکان سەرۆکی ئاژانسی ئەتۆم چەندین جار چاوی بە سەرکردەکانی ئیسرایل کەوتوە پێش ئەوەی لەگەڵ وەفدی دانوستانکاری ڕێکەوتنی ئێران و ئەمریکا کۆبێتەوە. و ئەنجومەنی بڕیاردانی ئاژانسەکە لە ژێر ھەژموونی وڵاتانی ڕۆژاوادایە و ئیسرایل کاریگەری زۆربەھێزی بەسەریانەوە ھەیە و ئەمەش ھۆکارێکە ئێران بە لێکۆڵینەوەی ئەو ئاژانسە ڕازیی نیە و لەم ماوەی دوایدا دەری کردن لە وڵاتەکەی.

لە ئێستادا ئەم بابەتە تاکە بابەتە کە ڕێگری لە ڕێکەوتنەکە دەگرێت. سەرەڕای ئەوەی فشارێکی زۆر لە سەرۆکی ئاژانسی ئەتۆمی دەکرێت کە بابەتەکە دابخات وەک ئەوەی لە ساڵی ٢٠١٥دا کرا، بەڵام چونکە ئاژانسی ئەتۆمی ٢٢ وڵاتی ئەندام دەبێت ھەموو دەنگ بدەن لەسەر بابەتەکە بڕیاری لەو شێوەیە قورس دەکات و ئیسرایل لەم بابەتەدا زۆرکاریگەر بووە کاتێک نەیتوانی کۆشکی سپی قایلل بکات. لە ساڵی ٢٠١٨ کاتێک موساد فایلێکی پێشکەشی دۆناڵد ترەمپ کرد، ترەمپ قایل بوو بەوەی لە ڕێکەوتنەکە بکشێتەوە.

لەم دوایاندا دەیبینین کە بەرپرسە ئەمنی و سەربازییەکانی ئیسرایل سەردانی ئەمریکا دەکەن نەک دیپلۆماتەکان و سیاسییەکان، چونکە ھەواڵگری ئیسرایل دەیەوێت بەو زانیاریانەی ھەیەتی کۆشکی سپی قایل بکات کەوا ئێران بەم زوانە دەبێتە خاوەنی چەکی ئەتۆم و ئەتۆمەکانی دەشارێتەوە. ھەندێک لە بەرپرسەکان ئاماژەیان بەوە کردوە ئەگەر ڕێکەوتن بکرێت ئێران یۆرانیۆمە پیتێنراوەکانی لەناو نابات بەڵکو دەیانبات بۆ ڕوسیا تا ڕێکەوتنەکە ئێکسپایەر دەبێت. ئێران ئێستا خاوەنی ٣٤٠٠ کیلۆ یۆرانیۆمی پیتێنراوە.

ھەروەھا ڕێکخراوی ئەیپاکی تایبەت بە پەرەپێدانی پەیوەندی ئیسرایل و ئەمریکا پارەیەکی زۆر بۆ بانگەشەی ھەڵبژاردن دەداتە ئەو کەسانەی لە ئەمریکا خۆیان ھەڵدەبژێرن و پشتگیری ئیسرایل دەکەن. ڕۆژنامەی گاردیان نوسیویەتی کەوا لەم ساڵدا ئەیپاک ٢٤ ملیۆن دۆلاری خەرج کردوە بۆ سەرنەکەوتنی ئەو کاندیدانەی ڕەخنە لە ئیسرایل دەگرن. پەیدابوونی چەندین دەنگ دژی ڕێکەوتنی ئەتۆمی تەنانەت لە ناو دیموکراتەکانیش کە پارتەکەی بایدنە ئەوە دەردەخات کەوا ترسیان لەوە ھەیە پارەی ئیسرایل دژیان بەکار بێت و لە ھەڵبژاردنەکانی داھاتودا سەرنەکەون.

میدیاکانی ئیسرایل ڕایانگەیاند کەوا لە کۆبوونەوەی ھەفتانەی ئەنجوومەنی وەزیرانی ئیسرایلدا، سەرۆک وەزیرانی ئیسرایل ڕایگەیاندوە کە ھەڵمەتێکی چڕیان دژی ئیمزاکردنی ڕێکەوتنامەی ئەتۆمی دەست پێکردوە و تا ڕادەیەک سەرکەوتوو بون.

ھەروەھا یەکێک لە دانوستانکارە ئەوروپیەکان لە گفتوگۆکانی ئێران و ئەمریکا ڕایگەیاندوە کەوا ئێران ھەوڵدەدات کە ھیچ وشەیەکی گوماناوی لە ڕەشنووسی ڕێکەوتنەکەدا نەمێنێت و ئەمریکاش بە ئاسانی دەتوانێت چارەسەریان بکات. مەبەست لەمەش وشەی داخستنی یان کۆتایی ھێنان بە لێکۆڵینەوەکانی ئاژانسی ئەتۆمە.

بەڵام ڕۆژی ھەینی، ئەمریکا ئەوەی ڕاگەیاند کەوا بابەتی ڕێکەوتنامەی نێودەوڵەتی بڵاونەبوونەوەی چەکی ئەتۆمییەوە و ڕێکەوتنی ئەتۆمی ئێران و ئەمریکا دوو بابەتی جیاوازن، ئەمەش بەو واتایەدێت کەوا ئەمریکا داواکارە لە ئاژانسی ئەتۆم بابەتەکە دابخات. بەمەشدا دەردەکەوێت کەوا ئەمریکا دەسەڵاتی ناچارکردنی ئاژانسەکەی نیە. ھەروەھا ئێران و ئەمریکا لەم بابەتەدا یەکدەگرنەوە و ڕونتر دەبێتەوە کەوا ئیسرایل ڕێگری سەرەکییە لە بابەتەکەدا.

ئەمریکا ناتوانێت بە بێ ڕەزامەندی ئاژانسی ئەتۆم ڕێکەوتنەکە بکات چونکە ئەو ڕێکخراوە سەر بە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەگرتوەکانە و بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەو ڕێکخراوە ئەمریکا لە شەرعیەتی خۆی دەدات و متمانەی لای ھاوپەیمانەکانی لاواز دەکات وەک چۆن لە ڕوخاندنی سەدام حوسیەندا ھەموو ھەوڵێکیدا بۆ قایلکردنی ئەنجومەنی ئاسایش. پاشان ئەمریکا دامەزرێنەر و پاڵپشتی ئەم ڕێکخراوانەیە و سیستەمی جیھانی کە ئەمریکا ئەندازیارەکەیەتی ئەم ڕێخراوە نێودەوڵەتییان چاودێری دەکەن و بەڕێوەیدەبەن.

دواین وەڵامی ئێران بۆ ئەمریکا لەوەدا ئەمریکا و ئەوروپای نیگەران کردوە کە ئێران داوای گەرەنتی زیاتر دەکات و گەرەنتیەکانیش پەیوەندی بەوەوە ھەیە چ کاتێک ئاژانسی ئەتۆم لێکۆڵینەوەکانی کۆتای پێدێنێت، چونکە بەبێ کۆتای ھاتنی ئەو لێکۆڵینەوانە ھیچ سزایەک لەسەر ئێران لانابرێت و ئێران لەبەر ئەو ھۆکارە لەگەڵ ئەمریکا ڕێک دەکەوێت.

کۆبوونەوەی ئەمرۆی ئەنجومەنی سەرکردایەتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان مێژووترین کۆبوونەوەی سەرکردایەتی بوو لە دوای کۆنگرەی چوارەمی ئەم حزبەوە، کۆبوونەوەیەک پێکەوەیی و یەک بڕیاری و یەک ھەڵوێستی و ...ئینجاش، بە گفتوگۆی چڕی ھەڤاڵانەوە، دەریچەی ڕێکخراوەیی و دیموکراتی بۆ داھاتووی حزبی شەھیدان، پەسەند کرد.

کۆبوونەوە لەسەر دوو دینگەی پتەوی دەربەستی و بەرپرسیارێتی ئاماژەی پتەوبوونەوەی ریزەکانی یەکێتی بۆ دوور و نزیک . دۆست و لایەنگر و پەیوەندارانی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان و عێراق نارد و دووپات کردەوە. 

-دینگەی یەکەمیان: لە بازنەی فراوانی رێکخراوەیی یەکێتییەوە، لە راو سەرنج و پێشنیاز و رەخنەی کادیران و تێکۆشەرانی یەکێتییەوە ، لە دیداری بەرفراوانی ھەزاران ھەڤاڵی دێرین و نوێوە دەستی پێکرد کە لە بەھاری ئەمساڵ تا جەنەراڵ دیدار لە کۆتایی مایسی رابردوو، قسەیان دەربارەی یەکێتییەکەی خۆیان کرد و گەڵاڵەی ھەموو ڕاو راز و نیازیان بەسەر سیانزە سێکتەردا دابەشکرد و ئەمرۆش ئەنجومەنی سەرکردایەتی ھەر ھەموویانی پەسەند کرد.

واتا دەستپێکی کۆبوونەوەی ئەنجومەن سڵاوی سەرکردایەتی یەکێتی بوو بۆ رەنجی بیرکردنەوە و لێکدانەوەی چەند مانگەی جەماوەری فراوانی ئەم حزبە لە سەرتاسەری کوردستان ، لەگەڵ پەسەندکردنیشی دامەزراوە و ئۆرگانە حزبییەکانی راسپارد رێوشوێنی جێبەجێکردنی بدۆزنەوە و کاری لەسەر بکەن .

ئیتر لەمرۆوە (٢٨/٨/٢٠٢٢)  کتێبی دیدار کە پوختکراوەی راسپاردەی سەرجەم لیژنەکان دەگرێتەخۆی، لە پاڵ پەیڕەو و پرۆگرام، دەبێتە ڕێنوێنی ئۆرگانەکان و ھەڤاڵانی یەکێتی بۆ کار و تێکۆشان تا دیداری داھاتوو کە ئەنجومەن بریاری دا وەک دیاردەیەکی دیموکراتی حزبیانە و بۆنەیەک بۆ ئەبدەیتکردنەوەی پەیوەندی یەکێتی بە جەماوەر و دەستەبژێری کوردەوارییەوە، ساڵانە ساز بکرێت.

-دینگەی دووەمیان: پتەوکردنەوەی یەک ئاراستەیی و یەک بڕیاری و یەک ھەڵوێستی ئەنجومەن، بۆ ئەوەی یەکێتی ریزەکان لە سەرکردایەتییەوە شۆڕ بێتەوە بۆ سەرجەم ئۆرگانەکان ، بەجۆرێ وا بێت کە ئیتر سەرکردایەتی پێشرەوی ئەرک و بەرپرسیارێتی ستراتیژی حزبەکە بێت و بەو پتەوی و تۆکمەیی و یەکێتییەوە دەرەقەتی ئەرکەکانی قۆناغ بێت کە ئەمڕۆی کوردستان و عێراق پێویستی بە سیاسەتی بنیاتنەرانەو ژیرانەی حزبەکەی مام ھەیە و لە تەقویمی رووداوەکانی ماوەی رابردووش ئەم راستییە بە روونی و رەوانی دەرکەوتەوە.

چونکە دۆخی ئەمڕۆی پرۆسەی سیاسی عێراق و دۆخی ناوخۆی کوردستانیش نیشانی دەدا گەلێک پێویستی بە دەستپێشخەری و ھەڵوێستەکانی یەکێتی و سەرۆکایەتییەکەی ھەیە. 

 جا بەخۆشحاڵیەوە ھەڵسەنگاندنی ئەنجومەنی سەرکردایەتی بۆ ئەم پێویستییە حزبی و نیشتمانییە وابوو کە لەگەڵ ویستی یەک بڕیاری و یەک ھەڵوێست و ئاراستەی ژیرانەی نزیکەی ساڵی رابردوو وێک بێتەوە، بۆیە بە پەرۆشی و بەرپرسیارێتییەوە ھەموارەکانی پەیرەوی ناوخۆی پەسەند کرد، سیستمی نا کارا و شپرزەیی ھاوسەرۆکایەتی ھەڵوەشاندەوە و ھەڤاڵ سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی ھەڵبژارد تا ئەرکەکانی قۆناغی داھاتووش تەواو بکات و متمانەی سەرکردایەتی و قاعیدەی یەکێتی بۆ خێر و خۆشی کوردستان بخاتەگەڕ و چاکسازییەکانی درێژە پێبدا کە ئەم چاکسازی و خۆڕێکخستنەوە و خۆتوندوتۆڵکردنەوەیە رەزامەندییەکی گشتی و جەماوەری بەدەست ھێناوە و دەھێنێت ،ئەمەش لە کاتی بە تەنگەوەھاتنی گرفت و داخوازی خوێندکاران، لەکاتی بڕیارەکانی لەپرسینەوە لە دەستدرێژی کردنە سەر ماڵ و موڵکی گشتی و زۆر بڕیاری تریش، بە روونی دەرکەوت .

ھەر بەڕاستی کۆبوونەوەی ئەنجومەنی سەرکردایەتی لەبەر ئەوەی بنتەمەڵی 
( دیموکراسی و قاعیدەی فراوانی ئەندامان) و (یەک تیمی) جێگیرکرد، بووە وێستگەیەکی نوێ لە ژیانی حزبایەتی یەکێتی کە تامی سیاسەتە حەکیمانەکەی سەرۆک مام جەلال دەدا و بۆنی خۆشی چەپکەگوڵەکەی لێ دێت کە چەپکە گوڵی :دەربەستی و ھەڵگرتنی بەرپرسیارێتی ،ھەڵسەنگاندنی ورد و ژیرانە، دەستپێشخەری و خاوەندارێتییە لە ئیرادە و داخوازییەکانی کۆمەڵانی خەڵک و سەرئەنجامیش کارێکی چاک و باشیکرد کە بە دەنگدانی دیموکراتی ئەم ئەمانەتە مێژووییە بە ئایندەی گەشی کوردستان سپارد . 

پیرۆزە لە یەکێتییەکان، لە سەرکردایەتی یەکگرتوو و بە ئیرادەی یەکێتی و پیرۆزە لە سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی کە ڕاسپێردرا ئەرکە قورسەکە تەواو بکات و گەرەکە ھەموو یەکێتییەکان، لە ھەموو ئاستەکاندا، پشتیوانی بن بۆ خزمەتی میللەتەکەمان .

ژمارەی ئەو ولاتانەی کە تورکیا پەیوەندیەکانی لە ئاستێکی باشەوە بەرەو ئاستێکی خراپ بردووە لە یانزە ساڵی رابردوودا زیاترە لەو دۆستانەی کە بەدەستی ھێناوە. یەکێک لەو وڵاتانەی لە یانزە ساڵی رابردوو لە پەیوەندیەکی دۆستانەوە گۆڕا بۆ دوژمنکارانە سووریایە. 

لە ماوەی ٢٤ سالی رابردوودا تورکیا و سووریا چەندین جار پەیوەندییەکانیان لە ئاست و دۆخێکی باش بەرەو دۆخێکی ئالۆز و تەنانەت بەرەو دەستوەردانی نا ڕاستەخۆ و ھەڕەشەی بەکار ھێنانی ھێز ١٩٩٨ لەلایەن تورکیا ھەنگاوی ناوە، ھیچ کاتێک ئالۆزی پەیوەندیەکانیان نێوان تورکیا-سووریا نەگەیشتۆتە ئاستی ١١ ساڵی رابردوو جگە لە سالی ١٩٩٨، ھەروەھا ماوەی تێکچوونی پەیوەندیەکانیان ھێندەی نەخایاندووە.

 لە دوای ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانی لەگەل ئیمارات و سعودیە و ولاتانی تر، پاش دوو ساڵ لە گفتوگۆی نێوان ھەواڵگری سووریا و تورکیا، ڕەنگە لە ناوەڕاستی مانگی داھاتوو لە سەمەرقەندی ئۆزبەکستان بە ئامادەبوونی ڤلادیمیر پوتن، بەشار ئەسەد و رەجەب تەیب ئەردۆغان کۆببنەوە. 

ھەر چەندە مەولود چاوش ئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی تورکیا ئەوەی ڕەتکردەوە چونکە بەشار ئەسەد یەکێک نیە لە بانگێشتکراوانی لووتکەی شانگەھای، بەڵام ئاماژەی بە نیەتی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکان کرد، کە تورکیا ئامادەیە بێ مەرج دەست بکەنەوە بە گفتوگۆ و لێک تێگەیشتن و ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانیان. بەڵام پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، "ئایا بەو خێراییە ھەموو شت لە "کن فیکون" ێکدا ئاسایی دەبێتەوە؟" 

پەندێکی تورکی ھەیە دەلێت "ھاوڕێی کۆن ھەرگیز ناتوانێت ببێتە دوژمن،" ڕەنگە ئەمەش بۆ پەیوەندی داھاتووی تورکیا-سووریا ڕاست بێت بەلام قورسە وا بە زوویش ببنە دۆست.

 گەرچی ئەردۆغان ڕۆژی دووشەممە لە میانەی وتارێکیدا بە مەبەستی دەربڕینی نیەتی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانی تورکیا لەگەل سووریا وتی "ئێمە دوژمنی ھیچ ولاتێک نین و دەمانەوێت پەیوەندیەکی باشترمان ھەبێت لەگەل ھەموواندا" گۆڕینی وتاری توندی ئەردۆغان لە داواکردن بە گۆڕینی ئەسەد و ڕژێمەکەی بەرەو وتارێکی نەرم لەژێر فشاری ئۆپۆزسیۆنی تورکیادایە بە تایبەت بابەتی ئاوارە سوریەکان کە نزیکەی ٤ ملیۆنن و ترسی ئەردۆغان لە ھەلبژاردنەکانی سالی داھاتوو پێوە دیارە کە گرنگترین ھەلبژاردنی ١٠٠ ساڵی رابردووە لە مێژووی تورکیادا، بەڵام لەگەل ئەوەشدا تورکیا لە گرنگی ئۆپۆزسیۆن سووریا باش تێدەگات و ھەر وا بە ئاسانی دەستبەرداریان نابێت، ئەردۆغان لەوە باش تێدەگات قومارچی ئاقڵ گرەو لەسەر زۆرترین ئەگەر ئەکات نەک کەمترین. 
 
لە پاش بڵاوبوونەوەی دەنگۆی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانیان، ئۆپۆزسیۆنی سووریا ھەر زوو ھاو ئاواز لەگەل تورکیا دەستی بە لێدوان کرد، سالم مەسلەت، سەرۆکی ئەنجوومەنی ئۆپۆزسیۆنی سوریا مەرجەکانی ئۆپۆزسیۆنی بەشێکی خستە ڕوو بۆ ئاسایی کردنەوەی دۆخی نێوخۆی سووریا. 

ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانی تورکیا لەگەل سعودیە و ئیمارات جیاوازە لە ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانی لەگەل سووریا دا ڕەنگە بە ڕووکەش پەیوەندیەکان ئاسایی بکرێنەوە بەلام لە ئەرزی واقیعدا بەھەمان شێوە نابێت گەر ڕووش بدات ئەوا ئەو پرۆسەیە زۆر بە خاوی بەڕێوە دەچێت. 

ڕەنگە خالی بەھێز و جیاکەرەوەی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانیان تەداخولی راستەوخۆی ڤلادیمیر پوتن بێت، لە ئێستادا ھەوڵی نزیک بوونەوە لە تورکیای ئەردۆغان ئەدات 
کە یەکێک لە ھۆکارە سەرەکیەکان شەڕی ئۆکراینە، کە جارێکی تر وای کردووە پوتین و تەنانەت رۆژئاواش لەوە تێ بگەن تورکیا دەکرێت رۆڵی یەکلاکەرەوەی ھەبێت لە ململانێکردنی ڕۆژئاوا لەگەل ڕووسیادا، بەو ھۆیەوە پوتین بانگھێشتی ئەردۆغان بۆ کۆبوونەوەی ھاوپەیمانی ئاسایشی نێوان ڕوسیا و چین دەکات کە وا بریارە مانگی داھاتوو ئەنجام بدرێت.

ئێران و ئەمریکا لەسەر ئەوە کۆکن کە ڕێکەوتنامەی ئەتۆمی ٢٠١٥ زیندوبکەنەوە و ھیچ داوایەکی تریان نەبێت و فشاری ئەوروپا بۆ زیندوکردنەوەی ڕێکەوتنەکە لە ھەموو کاتێک نزیکترە. بڵاوکردنەوەی وردو درشتی ڕێکەوتنەکە لە میدیا ئێرانییەکاندا کە پێدەچێت لە دەنگی علی باقری بێت، سەرۆکی وەفدی دانوستانکاری ئێران لەگەڵ ڕۆژاوا.

ھەروەھا میدیاکانی ئیسرایل ئەوەیان ئاشکرا کردوە کە ئیسرایل ھەموو ھەوڵێک دەدات ئەمریکا لەگەڵ ئێران ڕێکنەکەوێت و ئەمەش ئەوە نیشان دەدات کەوا ڕێکەوتن نزیکە و بڕیارە ئەیال ھولاتا، ڕاوێژکاری ئاسایشی نەتەوەی ئیسرائیل سەردانی ئەمریکا بکات و ئەمریکا قایل بکات کە ڕێكنەکەون. 

ڕێکەوتنی ئێران و ئەمریکا و یاخود بلۆکی ڕۆژاوا دەبێتە ھۆی ئەوە نرخی نەوت بە ڕادەیەکی بەرچاو داببەزێت و لە ماوەی شەش مانگادا ١٥ بۆ ٢٠ دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک داببەزێت. بۆیە ئەمریکا کە شکستی ھێنا لە قایلکردنی سعودیە بە دابەزاندنی نەوت و ئێستە بە ڕێکەوتن لەگەڵ ئێران ھەمان دەستکەوتی دەبێت.

لە دوای جەنگی ئۆکراین نرخی بەنزین لە ئەمریکا سێ ھێندە زیاد بووە و کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر دەنگدەرە ئەمریکیەکان ھەیە چونکە لە سەدا ٩١ی ئەمریکیەکان ئۆتۆمبێلی تایبەتیان ھەیە و ھەڵبژاردنی کۆنگرێس نزیکە، ھەر بۆیە بایدن و دیموکراتەکان دەیانەوێت بە کەمتردنەوەی نرخی بەنزین و ئەو کاڵا سەرەکییانەی زۆر بەکار دەھێنرێن لە لایەن خەڵکەوە دەنگ بەدەست بھێنن و لە کاتێکدا ترەمپ بەھێزە و بایدن بە ھۆی نەخۆشیەوە جەماوەری کەمیکردوە. 

ئەوروپا کە زۆرینەی سیاسی و شیکەرەوە و ئابوری ناسەکان ڕایدەگەیەنن دەچێتە پایز و سزتانی تاریکەوە باتەیبەتی دوای کەمکردنەوەی گاز و وزەی ڕوسیا و گرانبوونی وزە و ھەموو کاڵاکان بەتایبەتی بەنزین و گاز کە ڕاستەوخۆ گاریگەری لەسەر ژیانی تاکی ئەوروپی ھەیە. بە جۆرێک ئەوروپا پێشنیازی ئەوەی کردوە دەبێت ڕێگە بدرێت لە ماڵاندا پلەی گەرمی نزمتر بکرێتەوە بەھۆی کەمی وزەوە، واتە ئەگەر پلەی گەرمی ڕێگە پێدراو ١٥ سیلیزی بێت دەبێت لەمەولا ٥ سیلیزی یاسای بێت.

ئەمەش دەبێتە ھۆی تێکدان و لاوازکردن یەکێتیی ئەوروپا، بە تایبەتی لە کاتێکدا ھەندێک وڵات دەبێت تەنھا لەبەر یەکێتی ئەوروپا پەیوەندی خۆی لەگەڵ ڕوسیا تێکبدات و ئەو حکومەتانەی کە بەدەنگی خەڵک ھاتوونەتە سەر حکوم لە ھەڵبژرادندا شکست دەھێنن بەھۆی گرانی و نالەباری وڵاتەکانیان، ھەربۆیە ئەوروپا ھەموو کارێکی کردوە بۆ ڕێکخستنی ئێران و ئەوروپا. وڵاتانی وەک ئەڵمانیا و ئیتاڵیا زیاتر و زیاتر لەلایەن گەلەکانیانەوە فشاریان دەخرێتەسەر بۆ ئەوەی سیاسەتێکی جیاواز لە یەکێتی ئەوروپا و ئەمریکا ھەڵبگرنەوە. وەک چۆن بەریتانیا لە یەکێتیەکە ھاتەدەرەوە. 

ھەرچەندە ئێران ئەو گەرەنتیەی پێ نەدراوە کە ئیدارەکانی داھاتوی ئەمریکا لە ڕێکەوتنەکەدا دەمێننەوە بەڵام ئیدارەی بایدن بەڵینی داوە کە تا سالی ٢٠٢٤ لە ڕێکەوتنەکەدا بێت و ئێرانیش دەستبەرداری ئەو مەرجەی بووە، چونکە دوو ساڵ و نیو کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی ئیران بتوانێت ئابوری خۆی ڕێکبخاتەوە و ئەو پارە زۆرانەی کە بلۆک کراون بگەڕێنێتەوە وەک ئەو حەوت ملیار دۆلارەی کە کۆریای باشور بلۆکی کردوە. 

گرنگی جیۆستراتیژی ئێران وای کردوە کەوا ئەمریکا بۆ بەزاندنی ڕوسیا بیەوێت ئێران لە ڕوسیا دور بخاتەوە بە تایبەتی لە کاتێکدا ڕوسیا بەڕووی ڕۆژاوادا داخراوە و ئێران و ڕوسیا تاکە دەرەچەی ڕوسیان بۆ دەرەوە. مۆسکۆ دەیەوێت درۆن و چەکی ئێرانی بکرێت و ئێرانیەکان بڕیارە مەشق بە فڕۆکەوانی رووسی بکەن.

ھەروەھا تەشەنەسەندنی کێشەی چین و ئەمریکا لەسەر تایوان تا ڕادەی جەنگ وای کردوە کە ئێران بۆ ئەمریکا گرنگتر بێت بەتایبەتی بەھۆی ئەو وزە زۆرەی ئێران بۆ چینی دابین دەکات و بە داشکاندنێکی زۆرەوەیە و نزیک بوونەوەی ئەمریکا لە ئێران کارتێکی ئاڵتونی دەبێت بۆ ئەمریکا بەرامبەر چین. ھەروەھا چین دەیەوێت ئێران لە خۆی نزیک بکاتەوە بۆ ئەوەی ئەمریکا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لاواز بکات و ئەمریکاش تایوان بەو شێوەیە لە باشور و ڕۆژھەڵاتی ئاسیا دژی چین بەکار دەھێنێت.

لە جەنگی ساردا تاوەکو سالی ١٩٧٩ ئێران یەکێک بوو لە وڵاتە سەرکیەکانی وەستانەوە دژی یەکیتی سۆڤیەت و ھاوپەیمانێکی زۆر بەھێزی ئامریکا بوو، بەڵام لە پاش شۆڕشی ئیسلامی ئێران، ئەمریکا ناچار بوو لەگەڵ ھەنێک ھۆاکریتر پەیوەندی خۆی لەگەڵ چین تا ساڵێ ١٩٧٩ زیاتر لەگەڵ چین ئاسای بکاتەوە بۆ لە دەستدانی ئێران. 

کەواتە ڕێکەوتنی ئێران و ئەمریکا لە ھەموو کاتێک نزیکترە و بە ڕێکنەکەوتن ئێران زیاتر و زیاتر ھاریکاری چین و ڕوسدیا دژی ئەمریکا دەکات و نە ئەمریکا و نە ڕۆژاوا ئەمەیان ناوێت.

 ئەوەی روودەدات بەشێوەیەکی یەکلاکەرەوە، لە رێگای میکانزمی زاتی و بەمەبەست لەلایەن ھەندێک لایەنەوە،  یاخود بەھۆی میکانزمی بابەتی لەلایەن ھەندێک پێکھاتەی سیاسی دیکەوە، بەڵام لە کۆتاییدا ھەمان ئەنجام دەستدەکەوێت. بەلایەنی کەمەوە سێ ئاماژە و ئامراز و جووڵە ھەن کە رۆژ لە دوای رۆژ کەڵەکە دەبن:

یەکەمیان جەمسەرگیرییەکی بەرفراوان لە نێوان ھێزە سیاسییەکانی عیراقدا دروست دەبێت، کە درزێک دروست دەکات کە رەنگە پرد و دووبارە بنیاتنانەوەی پەیوەندی دۆستانە و ئاشتیانە لە نێوان ھێزە سیاسییەکان و بەتایبەت سەرکردەی لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان مەحاڵ بێت.

 بۆ یەکەمجار لە ژیانی سیاسی مۆدێرنی عیراقدا، ئەم ئاستە لە بایکۆت و رووبەڕووبوونەوەی زارەکی و شەخسی لە نێوان سەرکردە سیاسییەکانی عیراقدا دروستبێت، ئەو رووبەڕووبوونەوانە کەشێکی "تۆقاندنی مەدەنی"ی دروستکرد کە دواتر عیراقی بەرەو جۆرێک لە دیکتاتۆری برد.

 ھەروەھا ئاماژەی روون بۆ بێتوانایی ھێز و کەسایەتییە سیاسییەکان لە رێکەوتن لەگەڵ یەکتر، لە ئاستە جیاوازەکاندا ھەیە.  ئەم ھێزە عیراقییانە بەزەحمەت میکانیزمێک دەدۆزنەوە بۆ رێکەوتن لەسەر کەسایەتییە سیاسییەکان یان ھی دیکە، بۆ پۆستی سیاسی یان ئیداریی.

 کاتێک ئەوە روودەدات، پرسیارەکە رەوا دەبێت سەبارەت بە ئەگەری رێکەوتن و سازان لەسەر ستراتیجی داھاتووی عیراق، بەتایبەتی کە ژمارەیەکی زۆر لە مەلەفی قورس بەڕێوەیە و پێویستی بەچارەسەرە، ھەر لەدۆسێی ململانێی ھەرێمییەوە بگرە تا دەگاتە دۆسێی گەندەڵییەکان کە لە ھەموو لایەکەوە دەیخنکێنێت، تاوەکو رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر و قەیرانی ژینگەیی خنکێنەر.
 ئاستی سێیەمی قەیرانی ئێستای عیراق، جێگرتنەوەی گۆڕینی دامەزراوە و میکانزمی دیموکراتی و سەردەمیانە بە میکانزمی ناشەرعی وەک ئامرازی فشار. زۆرێک لە ھێزە سیاسییەکانی عیراق پێیانوایە شەقام رێگایەکی کاریگەرە بۆ سەپاندنی ئەمری واقیع و خواستی سیاسی، ھەر ئەو ھێزانەن کە  سڵیان نەکردۆتەوە لەپەیوەندی ئیقلیمی و ھەڕەشەکردن و توندوتیژی و تەنانەت خیانەتکردن.

 ئەم واقیعە نوێیە رەنگە ھانمان بدات یان ئەم پرسیارەمان بھێنێتە پێش؟ دواتر چی!، کوا دیموکراسی و ئەو بناغە بابەتییانەی کە عیراقی مۆدێرن لە رێگەیەوە دروست دەبێت؟  ئایا ھەموو ئەم بارودۆخانە دەبێتە ھۆی ئەو گۆڕانکاریانەی کە لەئەزموونی وڵاتان ھەبووە، کە تێکەڵەیەک لە قەیرانی ئەھلی و جەماوەری و نەتەوەیی دروستکردووە کە چەندین وڵاتی وێران کرد و داھاتووی کۆمەڵگاکانیانی بەرەو لەناوچوون برد؟

 لەم چوارچێوەیەدا ئەوەی کە روودەدات، رەنگە ھەقی ئەوەمان ھەبێت بپرسین کە لەو نێوانەدا رۆڵ و کاریگەری ھەرێمی کوردستان لە عیراقدا چییە؟

 سەرەتا داوا لە ھێزە سیاسییە کوردییەکان بکرێت، بەتایبەتی لە روانگەی تواناو وزەی ھەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەوەی ببنە بەشێک لەو جەمسەرگیری و ململانێ کراوەیەی کە لەناوخۆی عیراقدا ھەیە و تا چەند ئەمە کاریگەری لەسەر پێگەی فیدراڵی ھەرێم لە دەسەڵاتی ناوەندی لە عیراق ھەیە، ئەگەری رەواندنەوەی مەترسی ئەو جۆرە قەیرانە سیاسیانە لەسەر دەستکەوتی خەڵکی کوردستان، ئینجا سیاسی بێت یاخود ئابووری!!.

بەھۆی دۆخە دەستوورییەکەی و پێگەی جیۆپۆلەتیکی خۆیەوە ھەرێمی کوردستان ناتوانێت لەسەر رێڕەوێکی درێژخایەنی ململانێی سیاسیی و ھەمیشەیی و جەمسەرگیری بێت، بەتایبەتی ھێزە سیاسییەکانی کوردستان کە نوێنەرایەتی زۆرینەی جەماوەری کوردستان دەکەن.

 بەم مانایە پێویستە کوردستان، مۆدێلێک یان نموونەیەک بێت بۆ عیراق بۆ تەوافوقی سیاسی و پایەیەکی بەھێز بێت بۆ یاری دیموکراسی.  بە جۆرێک کە یەکڕیزیی و یەکدەنگی سیاسی ناوخۆ لە کوردستان فاکتەری سەرەکی بێت تاوەکو ھەرێم بتوانێت رۆڵێکی ئەرێنی لە نێوان ھێزە سیاسیەکانی عیراقدا بگێڕێت، لە ئاستە جیاوازەکانی جیاوازی و ململانێ ناوخۆییەکانیاندا.

ھاوڵاتییەکە بە خۆی و ئاڵای وڵاتەوە بە شێوەیەکی عەفوی وتی: ئەگەر مام جەلال بمابایە دۆخەکە وا نەدەبوو.
چونکە قسەکەی بەرنامە بۆ دارێژراو نەبوو، چونکە لە دڵەوە  و بۆ تەقدیری عیراقی سەردەمی سەمام ئەمان بوو. نەیوت جەلال تاڵەبانی، نەیوت سەرۆک. وای وت وەک چۆن کوردێکی خۆمانی دەیڵێ: مام جەلال.
ھاوڵاتییەکە خۆپیشاندەرە، لایەنگری حزبەکانی حوکمرانە، رەخنەشی ھەیە کە شەھادەشی لە ماڵەوە کەوتووە و بێ کار و بێ کارەبایە وەک خۆپیشاندەری ناڕازی لەم سەری بەسرەوە تا ئەوسەری مەدینەی سەدری بەغدا، چونکە قسەی ئاست لە دڵەوە بۆ دڵە، ڕاستەوخۆ دوای گلەیی و گازندە وتی: ئەگەر مام جەلال بمابایە وەزع وای لێ نەدەھات.
رووی قسەی خۆپیشاندەر لە کەناڵێکی غەیری میدیاکەی حزبی مام جەلال بوو، رووی لە عیراق و عیراقییەکان بوو.
حەسرەتی خۆرسکانە بوو، بۆ زەمانی مام جەلال کە لە عومری درێژی وڵات زۆریش زەمەنێکی کۆن نییە تا بگوترێ نۆستالیجیایە
ھی تەقریبەن دەساڵ و قسوری  پێش ئێستایە.
زەمەنێک کە شیعە و سونە و کوردیش ھەر شیعە و سونەو کوردی ئێستا بوون، بەڵام مام جەلالێک ھەبوو کە خۆی تەرخانی بەرژەوەندی وڵات کردبوو. (سەمام ئەمانێک) ھەبوو کە وێنەکانی دەساڵی پێش ئێستا دەڵێ رۆژێ لە نەجەف و رۆژێ لە بەغدا و یەکی تر لە کەرکوک بوو. رۆژێک لای سەماحەتی ئایەتوڵلا سیستانی دیداری ھەبوو بۆ تەگبیری نیشتمانی و رۆژێکی تریش لەگەڵ سەماحەتی موقتەدا سەدر راوێژی ھێنمایەتی و بەشداری پرۆسەی سیاسیی بۆ پێشنیاز دەکرد.
ئەو کاتەش شیعە چەند حزب و چەند فرقە و چەند رەوت بوون بەڵام گشتیان سواری یەک سەفینەی نەجاتی عیراق دەبوون.
ئەوساش گشتیان دینی و دیندارو خاوەن ئاڵا فرە رەنگ بوون.
بەڵام وڵاتەکە بەشی گشتیانی دەکرد. سوننە پەرێشان و بریندار بوون و وەک ئێستا نەبوون. بەڵام شیعە و سوننە وێرای ناکۆکی ھیوایەکیان ھەبوو بۆ ئایندە و مام جەلالێکیان ھەبوو کە گشت سەرکردەکانیانی لەسەر خوانی ئاشتی و (تیکەی راوچی) ماسی مەسکوفی بەغدادی کۆ دەکردەوە.
ئەوساش عیراق کێشەدار  و شەڕ و شۆڕی تێدا بوو. ئیرھاب و قاعیدە و موقاوەمە دایڕزاندبوو.
بەڵام ھیوایەکی ھەبوو بۆ دوارۆژ، پەرۆشێکی ھەبوو کە ئەم رۆژە ناخۆشانەش تێدەپەڕن.
ھێزی چەکداری سەد دەوڵەت و میلشیای فرەی تێدابوو، بەڵام مام جەلالی ھەبوو کە شەرق و غەربی لە پێناو عیراقییەکان لەسەر یەک مێزی گفتوگۆ کۆدەکردەوە.
ئەوسا گەنجی دانەمەزراو و کارەبای بڕاو و خزمەتگوزاری کەم و کورت بە گەشبینی و نەخشە ڕێگای دواڕۆژ سپێردرابوو . کە خەڵک دەیزانی چەندە ئاڵۆز بێت سەرۆکێک ھەیە، مام جەلالێک گرێ ئاڵۆزەکان دەکاتەوە و گرژی و گیری و گازەکان خاو دەکاتەوە.
ھاوڵاتییەکی بێ بەرژەوەندیان دواند شەرحی حاڵی کرد وەک ئەوەی ھەیە: ئەگەر مام جەلال لە کایەدا بوایە وا ڕوی نەدەدا.
ئێستاش ئەگەر عیراقییەکان بیانەوێ سیحری چارەسەر لە کەلتوری مام جەلالدایە.
سەمام ئەمانی عیراق ماڵئاوایی کردووە. بەڵام لێی ئاسانتر نییە کە نەخشە ڕێگای مام جەلال ڕێنوێنیان بێت.
پێکەوەیی و سازان و گفتوگۆ، پێک سەلماندن و حساب بۆ ھەموو شتێک و کەسێک و لایەنێک کردن میراتی ئاوەدانی سەرۆک مام جەلالە بۆ ھەموو عیراقییەک، ئەو میراتە کەلتورێکی کەڵەگەتە لە دوورەوە بانگی ھەموان دەکات لە دەوری کۆببنەوە: ئەوە زەردەچەوەی نھێنی خاوکردنەوەی ناکۆکییەکان. مێزی گفتوگۆی سەرۆک مام جەلال جێی ھەمووانی تێدا دەبێتەوە.
تیکەی راوچی و ھەنگوین و گوێزی ھەورامان و ئێوارە خوانێکی سەر سفرەی مام جەلال کەفیلی ملح و زاد، نان و نمەکی دۆستایەتی ھەمووان بوو ئەو کەلتەرە ھەرماوە. ئەو ماڵە ھەر ئاوەدانە.

 سەردانەکەی نانسی پیلۆسی سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ولایەتە یەکگرتووەکان بۆ تایوان وروژاندنێکی سیاسییە بۆ سەروەری چین.

 ٢ی ئاب، بە پشتگوێخستنی ناڕەزاییە جددییەکانی چین، نانسی پیلۆسی سەرۆکی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ولایەتە یەکگرتووەکان بە بێ شەرمی سەردانەکەی بۆ ھەرێمی تایوانی چین ئەنجامدا. ئەم ھەنگاوە بە شێوەیەکی جددی بنەمای یەک چین، و بەشێوەیەکی کیناوی سەروەری چین پێشێل دەکات و بە ئاشکرا بەشداری لە وروژاندنی سیاسی دەکات، ئەمەش تووڕەیی توندی گەلی چین و دژایەتییەکی بەرفراوانی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی لێکەوتووەتەوە. ئەمە جارێکی دیکە دەیسەلمێنێت کە ھەندێک لە سیاسەتمەدارانی ولایەتە یەکگرتووەکان بوونەتە "کێشەسازکەر"ی پەیوەندییەکانی نێوان چین و ولایەتە یەکگرتووەکان، و ولایەتە یەکگرتووەکان بووەتە "گەورەترین وێرانکەری" ئاشتی لە سەرانسەری گەرووی تایوان و سەقامگیری ھەرێمیی. لە وەڵامی سەردانەکەی پیلۆسیدا، چین دەستبەجێ ڕێوشوێنی سیاسی، دیپلۆماسی، سەربازی، و ئابووری تەواو و ھەروەھا رێوشوێنی دیکەی بۆ بەرەنگاربوونەوەی جێبەجێ کرد. 

بۆ یەکەم جار وەزارەتی کاروباری دەرەوەی چین، و کۆنگرەی نەتەوەیی نوێنەرانی گەلی چین، و نوسینگەی کاروباری تایوان لە کۆمیتەی ناوەندی پارتی کۆمیونستی چینی، و وەزارەتی بەرگری نیشتمانی بەیاننامەیان بڵاوکردەوە و ئیدانەیان کرد، و ئاماژەیان بەوە کرد کە ئەمە پێشێلکارییەکی گەورەیە بۆ بنەمای یەک- چین و بەندەکانی سێ بەیاننامەی ھاوبەشی نێوان چین و ولایەتە یەکگرتووەکان. کاریگەرییەکی توندی لەسەر بنەمای سیاسی لە پەیوەندییەکانی نێوان چین و ولایەتە یەکگرتووەکان ھەیە، و بەشێوەیەکی جددی سەروەری و سەلامەتی خاکی چین پێشێل دەکات. بەشێوەیەکی مەترسیدار ئاشتی و سەقامگیری لە سەرانسەری گەرووی تایوان تێکدەدات،و نیشانەیەکی زۆر ھەڵە و مەترسیدار بۆ ھێزە جوداخوازەکان بۆ "سەربەخۆیی تایوان" دەنێرێت.

 چین بە توندی دژی ئەمەیە و بە توندی ئیدانەی دەکات، و ھەنگاوێکی جددی و ناڕەزایەتییەکی توندی بەرامبەر بە ولایەتە یەکگرتووەکان دەربڕی. چین بە ھیچ جۆرێک ئەمە قەبووڵ ناکات، و گەلی چینیش بە تەواوی ئەمە ڕەتدەکەنەوە. ڕاوێژکاری دەوڵەت ووزیری دەرەوە وانگ یی ھۆشیاری دەداتە ولایەتە یەکگرتووەکان کە نابێت خەون بە رێگریکردن لە دووبارە یەکگرتنەوەی چین ببینێت، نابێت خەیاڵ بە سنووردارکردنی گەشەسەندن و بوژاندنەوەی چین بکات، نابێت خەیاڵ بە بەکارھێنانی یارییە جیۆپۆلەتیکییەکانەوە بکات، و نابێت خەیاڵ بە شێواندنی ڕاستیەکان بکات ھەرکاتێک بیەوێت. 

لە وەڵامی بەرزبوونەوەی گرژییەکان لە گەرووی تایوان، سوپای رزگاریخوازی گەلی چین لە ئەوپەڕی ئامادەباشییە و زنجیرەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی ھاوبەشی لە دەریا و ئاسمانی دەوروبەری دوورگەی تایوان ئەنجامدا، مانۆڕی سەربازی ھاوبەشی ڕێکخست، بە توندی بەرگری لە سەروەری نیشتمانی و سەلامەتی خاک دەکات، و بە توندی ڕێگری لە دەستێوەردانی دەرەکی و پیلانگێری جیاخوازانی "سەربەخۆیی تایوان" دەکات. وەزارەتی بازرگانی چین ھەناردەی خۆڵی سروشتی بۆ تایوان ڕاگرت، ھەروەھا ھاوردەکردنی بەرھەمە جۆراوجۆرەکانی میوە و ماسی لە تایوانەوە ڕاگرت.

بەرپرسیارێتی گرژی لەناکاو لە گەرووی تایوان بە تەواوی لە ئەستۆی ویلایەتە یەکگرتووەکان و جوداخوازان بۆ سەربەخۆیی تایوان دایە.

 پرسی تایوان پرسێکی ھەرێمیی نییە بەڵکو بە تەواوی کاروباری ناوخۆی چینە، کە لە ماوەی ڕابردوودا لە چینێکی لاواز و شڵەژاو سەریھەڵداوە، و بێگومان بە نوێبوونەوەی گەلی چین چارەسەر دەبێت. لەم پرسەدا ڕێگە بە ھیچ دەستێوەردانێکی دەرەکی نادرێت. لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری چینی میللی لە ساڵی ١٩٤٩، ١٨١ وڵات پەیوەندی دیپلۆماسییان لەگەڵ چین لەسەر بنەمای یەک چین دامەزراندووە، و ئاڵوگۆڕی فەرمیان لەگەڵ تایوان نەھێشتووە.

لە ساڵی ١٩٧١دا، لە بیست و شەشەمین کۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارێکی دەرکرد بۆ گەڕاندنەوەی سەرجەم مافە یاساییەکانی کۆماری چینی میللی لە نەتەوە یەکگرتووەکان و دەرکردنی نوێنەرانی بەناو "کۆماری چین" لەلایەن دەسەڵاتدارانی تایوانەوە. لە جیھاندا تەنھا یەک چین ھەیە، تایوان بەشێکی جیانەکراوەیە لە خاکی چین، و حکومەتی کۆماری چینی میللیش تاکە حکومەتی شەرعییە کە نوێنەرایەتی ھەموو چین دەکات، کە لە مێژە کۆدەنگی گشتی کۆمەڵگای نێودەوڵەتییە و نۆرمێکی بنەڕەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە.

لە ساڵی ١٩٧٩دا، چین و ویلایەتە یەکگرتووەکان بە فەرمی پەیوەندی دیپلۆماسییان دامەزراند. ھەردوولا لە ساڵانی ١٩٧٢ و ١٩٧٨ و ١٩٨٢ سێ بەیاننامەی ھاوبەشیان دەرکرد. ویلایەتە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند: "حکومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان حکومەتی کۆماری چینی میللی وەک تاکە حکومەتی یاسایی چین دەناسێت"، "حکومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان دان بە ھەڵوێستی چیندا دەنێت، کە تەنیا یەک چین ھەیە و تایوان بەشێکە لە چین". "حکومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان دان بەوەدا دەنێت کە حکومەتی کۆماری چینی میللی تاکە حکومەتی شەرعی چینە، و تا ئەو ڕادەیەی کە گەلی ئەمریکا پارێزگاری لە پەیوەندی کولتووری، بازرگانی، و پەیوەندییە نافەرمیەکانی دیکە لەگەڵ خەڵکی تایوان دەکات."

بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا، لەبەر پێویستی ڕووبەڕووبوونەوەی چین، ویلایەتە یەکگرتووەکان تا دێت زیاتر  کردارەکانی بە یاریکردن بە "کارتی تایوان"  شێتتر دەبێت و ھەوڵدان بۆ بەکارھێنانی تایوان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی چین، بەردەوام شێواندن، و لێڵکردن و تێکدانی بنەمای یەک چین، ئاڵوگۆڕە فەرمییەکانی خۆی زیاتر دەکات، بەردەوام ڕێگری لە یەکگرتنەوەی تەواوەتی چین و پرۆسەی نوێبوونەوەی گەلی چین دەکات.

وەک کەسایەتی ژمارە سێ لە گۆڕەپانی سیاسی ویلایەتە یەکگرتووەکان، پیلۆسی ھۆشدارییە جددیەکانی چینی پشتگوێ خست و بە گوێنەدەرانە سەردانی تایوان دەکات. ئەمەش نمایشێکی تری بە ھەڵەشەی لایەنی ویلایەتە یەکگرتووەکانە بۆ ورووژاندنی کێشە و تێکدانی بە ئەنقەستی ئارامی و سەقامگیری گەرووی تایوان. جوداخوازانی "سەربەخۆیی تایوان" پشت بە ھێزە بیانییەکان دەبەستن بۆ بەرزکردنەوەی پێگەی خۆیان، ئامادەن ببنە سەربازێک لەسەر تەختەی شەترەنج، ئەمەش تەنھا لەناوچوونیان خێراتر دەکات.

ئیرادەی گەل پێشێل ناکرێت و ئەوانەی یاری بە ئاگر دەکەن بەھۆیەوە لەناو دەچن.

 مێژووی پرسی تایوان ڕوونە، و ئەو ڕاستییەی کە ھەردوو لای گەرووی تایوان سەر بە یەک چینن ڕوونە. ھەرچەندە تاوەکو ئێستا ھەردوو لای گەرووی تایوان یەک نەخراوەتەوە، بەڵام ئەو ڕاستییەی کە خاکی سەرەکی چین و تایوان سەر بە یەک چینن ھەرگیز نەگۆڕاوە. سەروەری و یەکپارچەیی خاکی چین ھەرگیز دابەش نەبووە و ناتوانرێت دابەش بکرێت. پاراستنی یەکپارچەیی سەروەری نیشتمانی چین و ئاشتیەوانی خاکی چین بە توندی ئیرادەی ھاوبەشی زیاتر لە یەک ملیار و ٤٠٠ ملیۆن تاکی چینیە.

چین دەبێت یەکگرتوو بێت، بە دڵنیاییەوە یەکگرتوو دەبێت، ئەمەش ڕەوتێکی مێژوویی بەرەنگاری نەکراوە. بەھۆی ورژاندنی پیلۆسی و کەسانی دیکەوە ناگۆڕدرێت و ناتوانرێت بگۆڕدرێت. ڕێکردن بە پێچەوانەی رەوتی مێژووەوە، و ھەوڵدان بۆ یاریکردن بە "کارتی تایوان" بۆ مەترسی خستنە سەر سەروەری و سەلامەتی خاکی چین، مەحکومە بە بێھودەیی و لە کۆتاییدا بەردێک بەرز دەکاتەوە و لەسەر پێی خۆی دەیخاتە خوارەوە. نابێت کەس خۆڕاگری، و ئیرادەی  بەھێز، و توانای پتەوی گەلی چین بۆ بەرگریکردن لە سەروەری نیشتمانی و یەکپارچەیی خاک بە کەم سەیر بکات.

ئەم نوسیەنە گوزارشت لە بیروڕای نوسەر دەکات، و ڕەنگدانەوەی بیر و بۆچونی کوردسات نیوز نیە.  
 
   

لە خنکانی ھەڵەبجە و سەردەشت بەرێگای جینوساید ، بەرەو ئەنفالی ١٨٢ ھەزار زامی سەحرای سەماوە.لە وێستگەی بێسەروشوێنکردنی بارزانییەکان بۆ وێستگەی قاچاخی رۆبۆسکی. دیرۆکێکی  ترس و برسی لە پشتمانەوە و یەکی دی لەتەنیشت و دەوروبەر. یەکی دی نزیکە لە شەنگال و یەکی دی ،خوا نەکەران ، رووی لێمان دەبێت ئەگەر بە ژیری و سیاسەت و سەبر تەداروکی نەتەوەیی بۆ نەکەین .
ئەلبومە رەشەکە نووسیویەتی :ئەگەر ماشێنی جەنگی سوپای دەوڵەت پشوو بدات و سیاسەتی رەسمی لەسەدەی بیستویەک شەرم لە پەلاماری مۆدێرن بکات ، ئەوا دەسرێژی شەقاوەکانی تیرۆر و داعش لەسەر خەتن تا وەکالەتی ئەرکی دۆزەخی جێبەجێ بکەن.
شەنگال فەرمانی ژمارە ٧٣ یە و  پەرتی و کەرتی نیشتمان و نەتەوەش  زامێکی قووڵ و دەردێکی بۆماوەییە کە «توبی شەعبی» نەیتوانی چارەی بکات ، بەڵام زانستی ھاوچەرخ چارەی دەکات ئەگەر رەچەتەکەی پەیڕەو بکەین کە دەنکێ حەپی برایەتی و کەوچکێ دەرمانی تێفکرینی جەماعییە لە دوارۆژی وڵاتی نیشتەنی نێوان دووزێی ئەنفال و قەتلوعام.

شەنگال بۆیە قەوما چونکە جوگرافیای فەراغی ئەمنی وایە کەس خۆی ناکاتە خاوەنی، تەعریب وراگوێزانی میراتی نەفرەتی بۆیە ماوە چونکە فەراغی دەستوری لە عەھدی دەستوری موئەقەتەوە بۆ ئەمرۆی دەستوری جێبەجێنەکراوی غەزەبلێگیراوی بەر ھەوای شەعبەویەت ناھێڵێ داد و ھەق و چەکوشی ئینساف بریار بدات .
ئەنفال بۆیە وەک قەدەری ئەزەلی لێھاتووە چونکە  تەماحی دونیای زائیل نامانپەرژێنێتە سەر مەحکەم کردنی دینگەی نەتەوەییمان. 
ھیچ ناخۆشی و نەخۆشی و تەنگانەیەک وا دیزاین نەکراوە کە بۆ بەرگی کوردی لێقەوماو و کوردستانی گەمارۆدراو پەراوەکرابێت و دوورابێت. گشتی ئەم دەرد و خەمە ڕاست نییە و ھەمووی دەستکردی زوڵموزۆری بەشەری تەماعکار و غەوارە  و قەوماوی بندەستی و شپرزەیی و دەستەوەستانییە. راپسکانی ژیری و رابوونی زەین روونی و   تەگبیری پێکەوەیی لێکدانەوە و را و رێگا جیاوەزەکانی گەرەکە. ئەوە تاقە دەرمانە تا نەزیفی بەسەرھاتەکانی زام و خەم رابگرین و لە نوقتەیەک بیپێچینەوە. تا تەقویمی یادی مەرگەساتی لە شوێنێ بوەستێ و  چیتر مۆنۆمێنت و یادنامە و ئەمنەسورەکان و تازێخانەکانمان فراوانکردن و گەورەکردنیان نەوێت.
یادەکان بۆ ئەوە باشن دوای کوڵی گریان دەستەیەک ئیرادە و دەسکێک وزەی  بەتینی بۆ بخوازین

دابەشکاری کوردستان چیاکانن نەک پەیماننامەی لۆزان

پەیمان نامەی لۆزان کوردی دابەش نەکردووە بەڵکو دوپاتکردنەوەی ئەو دابەش بوونە بووە کە چیاکان دروستیان کردووە. بۆ نمونە ئەگەر لە شارێکی وەک ھەڵەبجەوە بچینە شاری پاوە لە کوردستانی ئێران تێچویەکی زۆری دەوێت لەگەڵ زیاتر لە پێنج کاتژمێر. لە کاتێکدا بە ھێڵێکی ڕێک تەنھا ٣٠ کیلۆمەترێک نێوانیانە.

چیاکان کوردیان لە جوگرافیایەکی دوورەدەستدا و بۆ پاراستنی خۆیان بۆ سەدان ساڵ قەتیس کردوە و لە ھەموو تەکنەلۆژیای و پێشکەوتنی ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی دوورخستوەتەوە و کورد نەیتوانیوە گەشە بکات چونکە پێی وابووە لە ناو چیاکاندا پارێزراون و دووژمنەکانی بە کۆنترۆل کردنی دەشتی بەردەم چیاکانی کوردستان کوردیان لە زیندانێکی سروشتیدا ھێشتووەتەوە.

سنورە ناوخۆی و دەرکییەکانی ئێمە بە دیاردەیەکی سروشتی دیاری کراوە کە پێی دوترێت چیاکان وە کورد بە دۆستی تەنھای خۆی دەزانێت بەڵام ھەرگیز ئەم ھاوڕێیە پرسیاری لێنەکراوە. کۆنترۆڵکردنی جوگرافیای کوردستان وەک بە بازنەکردنی چوارگۆشەیەک وایە.

ئێمە ھەمیشە پێمان وایە کە چیاکان بوونەتە ھۆی خۆشگوزەرانی کورد بەڵام ئەگەر بە وردی بڕوانینە جوگرافیا و جیۆپۆلیتکی کوردستان بۆمان دەردەکەوێت کە کورد لە یەکێک لە خراپترین جوگرافیاکانی جیھاندا گیرساوەتەوە.

ئەو دابەش بوونە کلتوری و زمانی، سیاسی و کۆمەڵاتیەی کە لە نیوان بەشە جیاجیاکانی کوردستاندا دروست بووە ھۆکارەکەی پەیمانامەیەک نییە و ھیچ "سنورێکی دەستکرد" ئەو جیاوازییە دروست ناکات لە کاتێکی کەمدا.

چیاکانی زاگرۆس وەک ڕێرەوی سەرەکی شارستەنیەتەکان بوون و ھەموو شارستەنیەتە گەورەکان بەشێک یاخود ھەموویان داگیرکردووە، لە فارسەکانەوە بۆ عەرەب و مەغۆل و ئەوروپیەکان.

چیاکانی کوردستان پشتێنەیەکی بازنەیی دروست ناکەن وەک قەڵایەکی سروشتی بۆ خۆپاراستن

چیاکانی زاگرۆس وەک ھیلالێک دەرپەڕیون لە ناوچە چەقی رۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، وە بە جوگرافیایەکی فرە نەتەوەیدا درێژدەبێتەوە، کە ئەم کێشەی سەرەکی چیاکانی زاگرۆسە یان کوردستانە.  کوردستان بە ڕووی ھەموو کیشوەرە جیھانیەکاندا کراوەتەوە و بەربەستێک لە بەرامبەر نەتەوە داگیرکەرەکان نەبووە بە درێژای مێژوو.

چیاکانی کوردستان پشتێنەیەکی بازنەی دروست ناکەن کە وەک قەڵایەکی سروشتی رۆڵ ببینێت و زەویەکانی ناوەوە بە کەمترین تێچوو بپارێزێت و بەرەپێشەوە بچێت وەک سویسرا یان ئێران، کە وەک قەڵایەکی سروشتی وان و بە ئاسانی دەتوانرێت بەرگری لە ناوەوەی چیاکان بکرێت و سەرچاوەکانیان لە پێشخستنی وڵاتەکانیان بەکار بێنن.

بەڵکو جیاکانی زاگرۆس بەرووی چەندین ھێزی گەورەدا کراونەتەوە و زۆر ئەستەمە بەو سەرچاوە کەمانەی کە زاگرۆس بەردەستی دەخات بەرگری لە دانیشتوانی چیاکان بکەیت.

ھەرچەندە کە چیاکان لە کاتی جەنگا بەسوودن بەڵام ھەرگیز ئەو سودەیان نابێت بۆ دروست بوونی شارستانیەت و بەرەوپێش چوون. چونکە بۆ شارستانیەت و دروستکردنی دەوڵەت دەبێت کۆنترۆڵی دەشت و پانای و ڕووبارەکان بکرێت نەک تەنھا چیاکان کە تەنھا خەڵکێکی کەم لە خۆ دەگرن.

ئەو گرنگیە سەربازییەی چیاکان ھەیان بووە لەم سەردەمەدا ھیچ سوودێکی نەماوە بەھۆی تەکنەلۆژیای سەربازییەوە کە بچوکرترین زیندەوەر لە قوڵترین ئەشکەوتدا بە ئاسانی دەکرێتە ئامانج.

چیاکانی زاگرۆس ھەرگیز شوێنێکی باش نەبوون بۆ دروستبوونی شار کە یەکێکە لە ھۆکارە سەرەکیەکانی دروستبوونی نەتەوە و شارستانیەت، وە بەھۆی سروشتی ناوچەکەوە شارە کوردییەکان خاپورکراون و چیاکان نەیان توانیوە بیپارێزن لەبەرئەو ھۆکارانەی لە خوارەوە باس کراوە.

چیاکانی زاگرۆس بەشێوەکی زۆر نالەبار ھەڵکەوتون و کۆنترۆڵ کردنیان بە تەنکنەلۆژیای ئەم سەردەمەشەوە، سەر ئێشەیە. بەڵام ئەگەر زنجیرە چیایەک وەک بازنەی یان نیمچە بازنەی ھەڵبکەوێت، بێگومان دەبێتە ڕەحمەت بۆ ئەو گەلەی تێدا دەژی.

سویسرا کە بە شێوازێکی نزیک بازنەیەکی تەواو پێکھاتوە، زۆربەی کات لە ئاشتیدا بووە، لە جەنگە جیھانیەکاندا ھەمیشە بێلایەن بوون، کاتێک ھێزی ئەڵمانی ھەموو ئەوروپای خاپور کرد سویسریەکان لە بانکەکانی خۆیاندا قاوەیان دەخواردەوە، وە سویسرا بۆ ماوەی پێنج سەد ساڵە دیموکراسیەکی تەندروست و سەقامگیری ھەیە.

ھۆکارێکی سەرەکی ئەم خۆشگوزەرانیەی سویسرا جوگرافیاکەیەتی، چونکە جوگرایفیا کۆمەڵگە دەگۆرێت و سیاسەتی وڵات ھەمیشە بە فلتەری کۆمەڵایەتی و جوگرافیدا دەڕوات.

چیاکان خێڵ و ھۆزە کوردییەکانی کردە دوژمنی یەکتر

شەری نێوان ھۆزە کوردەکان و دوژمنکاری یەکتری دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە دۆڵ و دەشتی چیاکان تەنھا دەتوانن کۆمەڵگەیەکی بچوک لەخۆ بگرن و، دوای گەورەبوونی ئەو کۆمەڵگە بەشێکیان لێ جیا بووەتەوە و بەھۆی بەرزی و سەختی چیاکانەوە لێک دابراون ھەم لە ڕوی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریەوە، کە وای کردوە چەندین عادات و شێوەزار دروست ببن ئە ئەم دابەش بوونەش شەرعیەتی داوە بە شەڕی نێوانیان.

بەم شێوەیە چیاکان کوردیان دابەش کرد و کردنی بە دوژمنی یەک لە کاتێکدا ئەوان بە باشترین ھاورێ ناوی دەبەن تا ئێستاش

ئەگەر جیاوازی زمانی ئیسپانی و پرتوگالی بکەیت ئەوە زیاتر لە سەدا نەوەدیان لەیەک دەچێت و لەیەک تێدەگەن بەڵام و بە دوو زمانی جیاواز لە قەڵەم دراون، بەڵام کوردی کرمانجی و سۆرانی بە ئاسانی لێک تێناگەن و پێویستە زمانی دووەم بەکاربێنن.

پێش دۆزینەوەی نەوت چیاکانی کوردستان تەنھا دەیانتوانی بەشی ئەوەنە سەرچاوە بدەنە کوردەکان کە پێبژین، وە ئەو سەرچاوانە بۆ دروستکردنی سوپا و دەوڵەت ھەرگیز بەس نەبووە و ھەمیشە کورد بە پشتیوانی دەرەوە جەنگی کردووە تەنانەت لە ئێستاداشدا. بۆیە میلەتێکی دێرینی وەک کورد ھەمیشە لە برسێتی و ناھەمواریدا ژیاوە.

لە ئێستادا ئەزمونی ھەرێمی کوردستان ئەوەی دەرخستووە کە نەوت ھەرگیز نابێتە ھۆی دروستکردنی ئابورییەکی باش بۆ ماوەیەکی درێژ، وە کێشەی ستراتیژیی بۆ ئابوریی و سیاسەت دروست دەکات. ھەرچەندە ئەگەر نەوتیش بۆ ماوەێکی زۆر نرخیکی باشی ھەبێت دەبێتە ھۆی دروستکردنی دەوڵەتێکی قۆرغکار و گەندەڵ، لەبەرئەوەشە بە بەکارھێنانی بەردەوامی نەوت دەوترێت "نەخۆشی ھۆڵەندی".

ھەرچەندە چەندین ماددەی کانزای لە کوردستان ھەیە بەڵام ئەم ماددانە دەگمەنن نین و لە زۆر شوێن ھەیە، وە دەرکرنی ئەم مادانە دیسان بەھۆی جوگرافیای سەختی کوردستانەوە زۆر زیاتر لەوەی تێدەچێت کە لەدەرەوە بیھێنیت، لە سەردەمی بازرگانی ئازادا ھیچ وەبەرھێنەرێک کانزای ناوخۆ بە نرخێکی زۆر زیاتر دەرناھێنێت. بۆیە چیاکانی کوردستان سەرچاوەی باش لە خۆ ناگرن.


چیاکان نەیھێشت کورد شار و شارستانیەتی گەورە دروستبکات


لەم سەردەمەدا کە زۆرینەی وڵاتان ھەوڵی پێکەوە گرێدانی وڵاتەکانیان دەدەن لە ڕێگەی جادە و بانەوە بەڵام لە کوردستاندا تا ئێستاش سیستمی نەتەوەیی گرێدراوی جادەی نییە، وە گەشتکردن لە سلێمانییە وە بۆ ئەستەنبوڵ یان تاران یان بەغداد ھەمان تێچوی یان زیاتری ھەیە وەک لەوەی لە سلێمانیەوە بچیت بۆ ھەوڵێر، ھەم لەڕوی کاتەوە ھەم لە ڕوی ماددیەوە.

ھەچەندە ئەمە ھۆکارێکی سیاسی ھەیە بەڵام دروست کردنی ئەم پرۆژەیە زۆر گرانتر و قورسترە وەک لەوەی وڵاتێک ببەستیتەوە بە یەکەوە کە دەشتایی بێت، وە ھەروەھا کوردستان ئەو ھێزە ئابورییەی نییە سود لە پرۆژەی لەم شێوەیە ببینێت. ئەمەش وایکردوە کە کوردستانی عێراق ببێتە دوو ناوچە کە بە داخە لە ئێستادا تەنانەت شیوەزاری خوێندنیش جیاکراوەتەوە خەڵکی ئەم دوو ناوچەیە شێوازی ژیانیان بەرەو لێک دورکەوتنەوە دەڕوات.

کوردستانی گەورە بە ھەمان شێوە دابەش بووە، بۆ نموونە ئەگەر بتەوێت لە شاری ھەڵەبجەوە بچێت بۆ پاوە ئەوا نزیکی شەش سەعات و سەد دۆلاری ئەمریک و سنوورێکی نێودەوڵەتی نرخەکەیەتی، تەنانەت لەم سەردەمەشدا! بۆیە ھیچ جێی پرسیار نیە بۆ کوردی ئێران و عێراق و تورکیا و سوریا بەو شێوە لێکدابڕاون لە کاتێکدا لە مێژوودا زۆرینەی خەڵک لە کە لە ھەمانکاتدا ژیاون لە دەرەوەی دێھاتەکەی خۆیان ئاگایان لە ھیچی تر نەبووە.


کوردەکان بەبێ ئاگایانە خۆیان خۆستۆتە زندانێکی سروشتیەوە و لە ھەموو پێشکەوتنەکانی جیھان لە خۆحەشارداندا بوون، وە زۆرینەی ئەو تەکنەلۆژیایانەی بە جیاکانی زاگرۆس گەیشتون بریتی بووە لە چەک و تفات کە لە ڕێگەی ھێزە داگیرکەرەکانەوە گەیشتون، ھەر ئەوەندە بووە کورد بۆ جەنگی ناوخۆ بەکاری بێنێت و ئەمە تەنانەت بۆ ئەم سەردەمەش راستە.


ئێمە ھەمیشە وا بیر دەکەینەوە کەوا لە ھەموو شۆڕشەکانی کورد چیاکان یارمەتی دەرمان بوون، بەڵام ھەروەک لە سەرەوە باسکراوە، چیاکان نە سودی ئابوریی و نە سودی دارایی ھەیە، ھەرچەندە لە ساتی ڕوبەڕوبونەوەدا چیاکان سودێکی سەربازیان ھەیە بەڵام ئەمە بە پێچەوانەشەوە ڕاستە و لە سەردەمی چەکی لێزەر و GPS فرۆکەی سەرودەنگدا چیاکان ئەم سودەیان نەماوە.

زۆربەی شۆڕشەکانی کورد لەگەڵ وەستانی ھاریکاری دەرەوە و داخستنی چیاکان شکستیان ھێناوە، وەک ساڵی ١٩٧٥ یاخود گەڕانەوەی ھێزەکانی سەدام حوسەینی دیکتاتۆر دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١.


چیاکان کوردی کردە گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت


چیاکانی کوردستانی تورکیا یەکێکن لە بەرزترین سەخترینەکانی جیھان، بەڵام شۆڕشی کورد لەوێ ھەمیشە شکست و ماڵوێرانی بووە.

لە ئێستادا پارتی کرێکارانی کوردستان ھیچ بەرگرییەکی پێناکرێت و تەنانەت یەک مەتر لە چیاکانی تورکیای کۆنتڕۆڵ نەکردووە. یان شۆڕشی کورد لە ئێران کە ھەمان چارەنوسی ھەبووە.

بەڵام ڕۆژئاوای کوردستان کە ھیچ چیایەکی ئەوتۆی نییە و زۆرینەی دەشت و گردۆڵکەیە نەبووەتە ھۆی ڕیگری لە دروست بوونی قەوارەیەکی کوردی لە ڕۆژئاوا، گۆڕانکاریی لە ھاوسەنگی ‌ھێز و لاوازبوونی سوریا و ھاریکاری دەرەکی ھۆکاری سەرەکی دروستبوونی ڕۆژئاوا، بۆیە بۆمان دەردەکەوێت کە چیاکان ئەو سودەیان نییە و شۆڕشکردن لە چیاکاندا زۆرجار خۆ دورخستنەوەیە و ھیچیتر.

ھەروەھا چیاکانی زاگرۆس بونەتە سنوری چەندین ئیمپراتۆریەت لە ڕابردوودا و زلھێز لە ئێستادا، بۆیە ئەو جوگرافیایەی کورد تێدا دەژی ئەگەر بمانەوێت بە ئاشتی و سەقامگیری حوکم بکرێت پێویستە بکەوێتە ژێر ھەژمونی تورکیا و ئێران. چونکە ئەمە پێویستیە جیۆپۆلەتیکیە بۆ ئەو دوو دەوڵەتە. عێراق پێی وایە بە بێ چیاکانی ھەرێمی کوردستان ناوەڕاستی عێراق بەرگری لێ ناکرێت و بە ئاسانی داگیر دەکرێت.

تورکیا ھەرگیز لە بەکارھێنانی ھێز سڵی نەکردووەتەوە لە کوردستانی سوریا و عێراقدا و ئێرانیش بە ھەمان شێوە.

بۆیە پێویستە کوردستان پرۆژەیەکی دەستپێبکات بکات بۆ پێگەیاندنی دیپلۆمات و سیاسی و زانای گەورە بۆ پاراستنی کورد و کوردستان، چونکە بەرەنگاربوونەوە و شۆڕشی چیاکان زۆرجار بونەتە ھۆی ماڵوێرانی بۆ کوردستان، ئەگەر بیر لەو قوربانیانە بکرێتەوە کورد داوێتی بۆ سەربەخۆی لە ھەر چوارد پارچەکە، ئەوا بۆمان دەرئەکەوێت ئەم ستراتیژیە ھەڵەیە و سەرکەتوو نابێت.

ھەر چیاکان بوونە ھۆی ئەوەی کورد ببێتە یەکێک لە گەورەترین ئەو نەتەوانەی کە تا ئێستاش دەوڵەتیان نییە، چیاکان دۆستی کورد نین بەڵکو تاکە پەنای کورد بووە بۆ ئەوەی خۆی بپارێزێت وە بە تاکە دۆست ناویان بردووە.

پاش تەواوبونی جەنگی جیھانی یەکەم (١٩١٤-١٩١٨)بەرەی براوەی جەنگ کە لە بەریتانیاو فەرەنساو ئیتالیاو و یابان و سربیا یۆنان و رۆمانیاو چەند دەوڵەتێکی تر پێکھاتبوو ،دەستیان کرد بە دابەشکردنی خێرو بێری جەنگ بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆیان و مەرجیان بە سەر وڵاتانی دۆراوی جەنگدا سەپاند. کە بریتی بوون لە وڵاتانی روسیای قەیسەریی و ئیمپراتۆریای عوسمانیی و چەند دەوڵەتێکی تر.

لە بەرواری ١٩٢٣/٧/٢٤ لە شاری لۆزانی سویسرا ،ئەم بەڵێننامە گرنگو فراوانەیان ئیمزا کرد. کە پێکھاتوە لە ١٤٣ بەند، جەوھەری پەیماننامەکە ئاگربەستی ئاشتیە لە نێوان ھاوپەیمانان لەلایەک و حکومەتی نیشتمانی باڵای تورکیا، لایەکی تر. لەو سەردەمەدا جەنگی سەربەخۆیی تورکیا دژی ھاوپەیمانان لە ناو تورکیادا ھەڵگیرسابوو. خاڵێکی تری جەوھەری لەناو  بەڵێننامەی لۆزاندا   ھەڵوەشاندنەوەی ڕیکەوتننامەی سیڤەری ١٩٢٠ بوو ،کە لەکاتی خۆیا بە فشاری دەوڵەتانی ھاوپەیمان دەوڵەتی عوسمانی کە دۆراوی جەنگ بوو  ئیمزای کردبوو. کەبەپێی ئەو ریکەوتنە دەوڵەتێک بۆ کوردەکان لە تورکیادا دروستدەکراو  ولایەتی موسڵیش کە دەکاتە کوردستانی باشوری ئێستا ،دەتوانێ خۆی بەو دەوڵە کوردییەوە بلکێنێ .

لە سیفەردا بەندێکی تیادا ھەیە، کە سەربەخۆیی بە ھەموو گەلانە دەبەخشێ کە تورکی زمان نین.  

لێرەدا باشتر وایە بە گوێرەی ریزبەندی مێژوویی زنجیرەی رووداوەکان بگێرینەوە. لە ٣٠ ی ئۆکتۆبەری ١٩١٨ لە مۆدرس دەوڵەتی عوسمانی بە رەسمی دەستی ھەڵبڕیی و خۆییابەدەستەوە. شەریفی کوری حسێن کە بە شەریفی مەککە ناسراوە. لە ناوچەی حیجازی عەرەبی لە ساڵی ١٩١٦ وە شۆرشی گەورەی عەرەبی ھەڵگیرساندبوو کە داوای سەربەخۆی ناوچە عەرەبیەکانی ژێر دەستی عوسمانی دەکرد، ئینگلیز کە سەرکردایەتی ھێزی ھاوپەیمانانی دەکرد، لە کاتی جەنگدا بەڵێنی دابوو ھەموو ئەو گەلانەی کە ژێر دەستەی عوسمانین ئازادییان بکات.ئینگلیزەکان ئەفسەر (نوئێل )یان بۆ کوردستان نارد ،ھەتاوەکو گفتوگۆ لەگەڵ  سەرکردەی خێڵ و دەوسترۆیشتوە کوردەکان بکات بۆ جیابوونەوە لە دەوڵەتی عوسمانی دۆراوی جەنگ. 
لە پاریس ئینگلیزەکان لە١٨ ی دیسەمبەری ١٩١٨ کۆنگرەی سوڵحیان بەست کە کارەکانی ھەتاوەکو ١٩٢٠ دریژەی کێشا. لەو کۆنگرە زۆربەی دەوڵەتان بەشدابوون ،ئەم کۆنگرەیە بۆ ئەوە بوو کە  پاشماوەی دەوڵەتی عوسمانی لە نێوان وڵاتان ھاوپەیمان دابەشبکەن. 

کۆنگرەی سوڵح و ژەنەراڵ شەریف پاشا 

کورد بەشێوەیەکی نارەسمی بەشداری کۆنگرەکەی کرد .شەریف پاشا بە نوێنەرایەتی کۆمەڵەی تەعالیی و تەرەقی و حزبی سەربەخۆیی کوردو چەند بزاڤتێکی تری کورد بەشداریکرد، پاشان ئەندامانی نوێنەری کورد زیاتر بوون و ھەریەکە لە فەخری عادل بەگ و عادل بەگ ماردینی و ساڵح بەگ حوسنە بەشدارییانکرد.

لە بەشی باشوری کوردستانیشەوە خاوەنی شکۆ مەلیک مەحمودی حەفیدی نەمر. نوێنەری خۆی بۆ کۆنگرەی سوڵح نارد، بەڵام ئینگلیزەکان ریگەیان پێنەدا بەشداری بکات . بۆ یەکەم جاربوو کە ئینگکیزەکان لە کۆرێکی گەورەی نێودەوڵەتی بە رەسمی باسی کێشەی کورد بکەن، نوێنەری ئینگلیز لە کۆنگرەکەدا وتبوی؛ دەبێت ھەر یەکە لە دورگەی عەرەبیی و فەلەستین و ئەرمینیا سوریاو کوردستان بە تەواوی لە دەوڵەتی عوسمانی جیاببنەوە. بەریتانیا داوای دابەشکردنی کوردستانی بەم شێوەیە کرد، بەشی باشور بدرێت بە ئینتیدابی بەریتانی، باشوری خۆرئاوا بدرێ بە فەرەنسا،کوردستانی رۆژھەڵاتیش لەتەک ئێراندا بمێنێتەوە.

شەریف پاشا لە کۆنگرەکە داوای کوردی پێشکەشکرد .کە خۆی لەسەربەخۆیی تەواوەتیدا دەبینیەوەو داوای دەکرد ھاوشانی ئەرمینیا کوردستانیش سەربەخۆ بێت.شەریف پاشا داوایکرد سنوری دەوڵەتەکە لە دەریای قەزوینەوە دەست پێ بکات بە درێژایی دەریای ناوەراستدا بێتە خوارەوە، ئەمەش بۆ ئەوەی کورد بتوانێ سەروەت و سامانی خۆی ھەناردەی دەرەوەبکات .لە ھەمان کاتدا ھەموو ئەوانەیکە لەو ناوچانەدا  کوردی زمانن بلکێنرێن بە دەوڵەتی کوردییەوە.

کۆنگرەی لۆزان ماوەی ھەشت مانگ درێژەی بە کارەکانیدا .ھەتاوەکو لە ١٩٢٢ لە کۆتایدا ھاوپەیمانەکان تەسلیمی فشارەکانی تورکیای تازە بوون و دەستبەرداری بەڵێنەکانیان بۆ سەربەخۆی کورد بوون، ھۆی سەرەکی بۆ پاشگەزبونەوەیان ،ترسی ھاوپەیمانان بوو لە تورکیا کە بچێتە پاڵ یەکێتی تازەی سۆڤێت. 

شۆرشی ئۆکتۆبەر و کورد.

لە راستیدا لە پاڵ فشارەکانی تورکیا. روودای شۆرشی ئۆکتۆبەر و دامەزراندنی دەوڵەتی سۆڤێت ھۆیەکی گرنگو سەرەکی بوون بۆ گۆرانکاری سیاسەتی ھاوپەیمانان لەسەر مەسەلەی سەربەخۆی کوردستان . 

گەورەترین وانەی ھەڵھێنجنراو لەو مێژوودا خاڵێکی گرنگو پرماناو سەرەکیە، ئەویش گەلانی ناوچەکە بە عەرەب و تورک و ئەرمەنیەوە لە نێوان ھەستی دینی و مەزھەبی و نەتەوایەتی ، بەرژەوەندی نەتەوایەتیان ھەڵبژارد و گوێیان بە ئاینی داگیرکەریان نەدا ، شەریفی مەکە لە حیجاز کە ھەڵگری کلیلی کەعبە بوو ، یەکسەر لەگەڵ ئینگلیزی کافر رێکەتنی کردو دەستبەرداری دەوڵەتی موسڵمانی عوسمانی بوو، شەریفی مەکە لە نێوان ھەستی موسڵمانبون و عەرەب بوندا ، بێ دوو دڵی ،عەرەبونی پەسەندکرد. تورکەکانیش بە ھەمان شێوە بەرژەوەندی تورکیا لەلایان لە ھەستی ئاینی زۆر  گرنگتر بوو.

لە کۆتایدا:
بەراستی کوردایەتی ،وەکو تێزێکی فکری و سیاسی درۆیەکی گەورەبوو؟ یان پرۆژەیەکی دێرینەو رووحێکی زیندووی پێویستە؟ کێن نوسەری ئەم کتێبی درۆیە؟ درۆی سیاسیەکان ھاوتایە بە درۆی گەلێکی بێ دەوڵەت؟

پێت سەیر نەبێ خوێنەری ھێژا کاتێک ناو نیشانی ئەم وتارەم بەم شێوە نوسیوە ، ئەگەر بەڕێزت خوێنەری مێ بیت زۆر بە چاکی لێم تێ دەگەیت وە دەزانیت دەڵێم چی ، ئەگەریش لە ڕەگەزی بەرامبەر بیت ڕەنگە بۆی بچیت یان خوێندنەوەی بۆ بکەیت بەڵام لە ڕووی واقعیەوە نازانیت کە چی دەگوزەرێت لە ناخ و دونیای قوڵی ژندا وە چی دەگوزەرێت لە ھەسارەی ناوخۆی ژندا وە چۆن دانی بە خۆیدا گرتووە تاکو ژیان بەردەوام بێت .

ژن ئەو کائینەیە کە بە ھۆیەوە ژیانمان پێ دەبەخشرێت و دەپارێزرێت لە لەناو چوون لەگەڵ بەرامبەر بەڵام بە چ شێوازێک و بە چ جۆرێک و بەکام ڕێگا ؟ بێگومان خەباتی مرۆڤایەتی و خەباتی کۆمەڵایەتی و خەباتی حیزبی و خەباتی سیاسی و خەباتی پەروەردەیی و خەباتی ئەخلاقی کە ڕەنگە لەم چوار چێوەیەدا زۆر جار توشی مەینەتی و نەھامەتی و زەبر و زەنگ و گێچەڵ و کوشتن و لەناو چوونیش بێتەوە .

تۆ یەک جار لەدایک دەبیت و یەک جار دەژیت و یەک جاریش دەمریت ، بەڵام منی ژن و منی دایک و منی پەروەردەکار و منی خزمەت کار ھەموو ساتێک دەمرم و دەژیمەوە لە پێناو لەدایک بوونی ئێوە و بەخێو کردنتان بە گوێرەی ئەندامانی خێزان و درێژایی تەمەنم ، کاتێک ئێوە لەدایک دەبن ئێمە ڕوو بە ڕووی مردن دەبینەوە وە پاشان دەژینەوە بە دیار شەو نخونی ئێوەوە ماندوو تر و شەکەت تر دەبینەوە و ساتی خورپەکان کە ڕامان دەچڵەکێنن و خەمی ئێوەمانە .

ژن بوون شۆڕشگێڕیە و قارەمانێتیە و جوامێریە و جەنگاوەریە لە پێناو مانەوە و سەلماندن و درێژە پێدان بەم ژیانە جەنجاڵستانە ، کە دڕنداکان ھەمیشە لە ھەوڵ دان بۆ لەناو بردنی بەرامبەر و تێک شکانی شورای ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتی و پارچە پارچە کردنی ئەو کەسایەتیە میھرەبانەی کە پێی دەوترێت ژن .

لێرەوە من شانازی و سەربەرزی و شکۆمەندی خۆم ڕادەگەیەنم کە بتوانم شان بە شانی دایکمان و خوشکمان و کچەکانم و باوک و براکانمان و کەس و کار و دەوروبەرم لەم نیشتمانە بریندارە دێڕێک بنوسم لەسەر ئێمە و ئێوە کە ڕەنگە ئەم گرێدانەوەی خۆمان وەکو پرچی سروشتی ھۆنراو و پێچاو پێچ لەیەک بترازێت کەوا کاریگەری نێگەتیڤی لێ دەکەوێتەوە و ڕەنگە بمانگێڕێتەوە بۆ ژیانێکی نا دروست و ناڕەحەت کە نەگونجێت لەگەڵ پێوەرە دروستە سەردەمیەکان بۆ ژیان و لە ئاستی خواست و داخوازیەکانماندا نەبێت وەکو مرۆڤێکی ھاو چەرخ .

من دەستی یەکە بە یەکەی ئەو کچ و خوشک و دایکانەمان دەگوشم و لەبەردەم جەستەی پیرۆزیانا دەنوم کە بەدەم فرمێسک و ناخی پڕ پەژارەوە ڕۆژانە خزمەت دەکەن و فێرمان دەکەن و خێزانمان پێ دەبەخشن لە مەیدانی ژن بوون دا .

سەرەڕای کۆسپ و تەگەر و لەمپەر و گێچەڵی جۆراو جۆر و ھەوڵ دان بۆ پەنا بردن بۆ خۆ کوشتن و ناچار کردنمان بۆ ژیانێکی ناڕەحەت و زۆرداری مل کەچ ناکەین و نەمان کردووە بۆ ئەوەی بە ژنێتی خۆمان و بە سەربەرزی بمێنینەوە .

زۆر ئاسانە کاتێک بمانەوێت خۆش بژین و دەست بەرداری زۆر شت ببین بەڵام بەرامبەر بە چی ؟

ئەوە پرسیاری جەوھەری من و تۆی خوێنەرە ، چونکە ژن مانای ئەوە ناگەیەنێت کە لە پێناو خۆشگوزەرانی دا دەست بەرداری بەھای ئاینی و ڕۆحی و مرۆڤایەتی و ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی و فکری و سیاسی ببینەوە و خۆمان ڕادەستی حەز و ئارەزوەکان و گرێ دەرونیەکان و ویستەکانی نا مرۆڤەکان بکەین ، بۆیە دەبینین لە سەرجەم سەکتەرەکانی ژیانی ئەم نیشتمانە ژن بوون و ڕاسپاردنی ئەرک بە ژن ھێندەی باری سەر شانمان و ئاستی بەرپرسیارێتی لە ھەموو ڕوویەکەوە قورس کردووە ھێندە ژیانێکی خۆش گوزەران و شایستەی پێ نەبەخشیوین بەڵام لە سۆنگی ھەست کردنمان کە دەبێت پێکەوە بژین و پێکەوە بمرین لە پێناو بنیاد نانەوەی جیھانێکی عادل و جیھانێکی ھاوتا و شایستە بە ڕۆح و بە ڕەگەز و ھاوشێوەکانمان قۆڵمان لێ ھەڵ کردووە و شانمان داوەتە بەری بۆ ئەوەی ژن بوونمان و شۆڕشە بەردەوامەکانمان بەردەوام بێت تاکو ئەنجام و گەشتن بە ئامانجە پیرۆزەکانمان بۆ خاک و گەل و نیشتمان .

یەکێتی حزبێکی سۆشیال دیموکراتـ، رێکخراوی کەلتووری دیموکراسی، ئەرکە کۆمەڵایەتییەکان و دادپەروەرییە، ئەم ئاڕاستە لەسیاسەتی کوردایەتی خەباتێکی فیکری دوور مەودا و قوڵی لەپێناوکراوە و بۆتە بەشێکی رەسەن و زیندوو لەبزووتنەوەی سیاسی کوردستاندا.

سەرۆک مام جەلال عەراب و باوکی دامەزرێنەری ئەم ئاڕاستەیە کە کوردایەتی پێشکەوتنخوازی خاوەن بەرنامەی رزگاری نیشتمانی تێکەڵی ئەرکە کۆمەڵایەتی و دیموکراسییەکان کردووە. بەجۆرێک ناتوانرێت دیمەنی کوردایەتی پێشکەوتنخواز لەکوردەوارییەکی گەشەکردوو جیابکرێتەوە.

ئەم رەوتە زیندوو، زەنگین و درەوشاوەیە رەنگە ھەندێکجار بەناونیشانی جیاوازەوە دەرکەوتبێت، بەڵام لەدوای یەکەمین کۆنگرەی گشتی یەکێتییەوە کە ھاوکاتی بەدیھاتنی کوردستانی دوای راپەڕین رزگارییە، لە ( ١٩٩١-١٩٩٢) ناونیشانی ئەم ئاوێتەبوونەی کوردایەتی و کوردەواریی خۆی لەبژاردەی سۆشیال دیموکرات چڕکردەوە و تائێستاش ھەر ئەوە ناونیشانی رێباز و فیکر و سیاسەتی یەکێتییە.

سەرۆک مام جەلال بۆ خۆشەویستکردنی چەمکی سۆشیال دیموکرات و کورداندنی ئەو بژاردە فیکرییە ناوی (گەڕانەوە بۆ خانووە قوڕەکانی) لێنا. گەڕانەوە بۆ خانووە قوڕەکان ناونیشانێکی مەجەزاییە بۆ مانایەکی قووڵ، کە ھەم تەئکیدکردنەوەیە لەسەر ناسنامەی کۆمەڵایەتی و ریزبەندی یەکێتی لەناو کۆمەڵی کوردستاندا، ھەمیش توانجێکی رەخنەگرانەی مام جەلال-ە لە رەوتی کاری یەکێتی لەدوای راپەڕینەوە.

داوای گەڕانەوە خۆی لەخۆیدا رەخنەگرتنە لەوەی لادانی کاتی و خراپمان ھەبووە و گەرەکە بگەڕێینەوە.

ئەدەبیاتی مام پڕە لەو دەستەواژە جوانانەی بێ بریندارکردن و زامدارکردنی ھەڤاڵانە، دەرزی فشکردنەوە بۆ چارەسەکردنی باغزی و لەخۆگۆڕان، بەکاردێنێت. داوای گەڕانەوە بۆ کەلتووری خانووە قوڕەکان داخوازی ( سۆشیالیزمی ھەژارانە) نییە  کە زاراوەیەکی باوی ئەدەبیاتی سۆشیالیستییە بەڵکو دەستنیشانکردنی کەموکوڕییە لەرەوتی کار و خەبات کە ھەندێکجار لەبەر ھاوپەیمانێتی و دۆستایەتی سیاسی ناسنامەی یەکێتی لەناو کۆمەڵی کوردەواری و لەناو سیاسەتی کوردستاندا بزر دەکات.

ئەدەبیاتی یەکێتی و ناسنامەکەی قەت لەبەر بژاردەی نەتەوەیی و پەرۆشی بۆ یەکێتی ریزەکانی گەل و ئامانجە ھاوبەشەکان، جیاوازییە بنەڕەتی و جوانەکانی یەکێتی لەگەڵ ھێزەکانی تر فەرامۆش ناکات، بەڵکو ئەو ناسنامەیە ئاوی حەیاتە بۆ یەکێتی ، پەرۆشی و قوربانیدانی پلەیەکی گیانبازان بۆ کوردایەتی و پرسی نەتەوایەتی مانای ریزکردنی ئەولەویەتەکانە، نەک میوتکردنی ناڕەزایی و داخوازی و پێویستییە کۆمەڵایەتییەکان.

کۆنگرەی چوارەمی یەکێتی، سەرەڕای ھەر تێبینییەک، ھیچی نەکردبێت ئەوەندەی بەسە لەناو گێژاوی سیاسەت و مەسڵەحەتدا توانی ناونیشانی سۆشیال دیموکراتیانەی یەکێتی بپارێزێت.

نزیکەی ساڵێکە ھاوشانی یەکێتی بڕیار و یەکێتی ئاڕاستەدا دەرفەت لەبارە بۆ پێداھاتنەوە و مشتوماڵکردنی ناسنامە کۆمەڵایەتییەکەی ئەم حزبە سۆشیال دیموکراتە کە کۆمەڵانی خەڵک و توێژەکانی وەک خوێندکاران و لاوان ھەقیانە داوا لەیەکێتی بکەن تۆخی بکاتەوە، مادام ھێزی تر ھاتن و چوون و ھیچیان پێ نەکرا.

ھەروەک سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی لەدیالۆگی (٢٣ سەعاتی) خوێندکاراندا گووتی(( لەپێشدا پرسیم بۆچی خۆپیشاندان دەکەن؟، کە گوێم لەکەموکوڕی و داخوازییەکانیان بوو، پرسیم ئەرێ چۆنە تائێستا ناڕەزایەتیی گەورەتان دەرنەبڕیووە؟))
دیداری یەکێتی کە وەک گردبوونەوەیەکی دیموکراسی، حزبی و میللی بابەتی سەرەکی ژیانی سیاسی کوردستان بوو لەگەرمەی یادی ٤٧ ساڵەی یەکێتیدا، ئەم ئەرکەی بەچڕوپڕی راپەڕاند کە بۆ گەشانەوەی ناسنامەی یەکێتی پێویست بوو.

لەکۆڕی کرداری سیاسیشیدا، بانگەواز بۆ سەوزکردنی یەک ملیۆن داری کوردستان، داخوازی بۆ سەروەرکردنی ژینگەی پاک و خاوێنی وڵات، کردنی داوای ژینگەپارێزی لەم ھەڕەشانەی لەسەر ژینگەی وڵات و خەمی ھاوبەشی دونیا ھەیە، بەمەرجێک لە مەرجەکانی دەنگدان بەحکومەتی داھاتووی عیراق، وەک ھەڤاڵ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەت تەئکیدی لێ کردەوە، داخوازی بۆ فراوانکردنی بەشداری لاوان لەکایەی سیاسیدا ( رەخنەگرتنیش لە ژیان و گوزەرانی توێژی خوێندکاران) تا فراوانکردنی بەشداریی ژنان لەکایەیی گشتی ( لەگەڵ ئیدانەکردنی توندوتیژی دژی ژنان و تەھوینکردن بە حزورییان لەکۆمەڵدا) ئەمانە گشتی بەشێکی دیمەنی ناساندنەوەی یەکێتییە لەکوردستان و عیراق کە دەبێت یەکێتیەکەمان. ھەڤاڵانە، کوردانە و دیموکراسیانە پێداگری لەسەر بکات. بە جۆرێک قەرەبووی پێکوتەی رابردووش بکاتەوە.

حزبی سیاسی سەرکەوتوو،کە یەکێتی چارەنووسی وایە وا بێت، ھەر دەبێ حزبی ناسنامەی تایبەتی خۆی و حزبی خەمە ھاوبەشەکانی وەک (یەکڕزی کوردستانیی لەکوردستان) و حزبی (یەک ئامانجی تەوافوق و شەراکەت لەتەواوی عیراقدا) بێت .
یەکێتی وایە ...ھی خەباتی سۆشیال دیموکراتییە، وەک چۆن ھی خەباتی ئەرکە نەتەوەییەکانە. لەیەکەمیان دەبێ خەباتی پەرلەمانی، سەندیکایی ، دیموکراتی و ھەمەلایەنە پێشبخات لە کۆمەڵ ، با رێگاکە دژوار و دوور ، تولەرێ و تاریک بێت ، لەدووەمیشیان  ھاوپەیمانی زۆرە، بەس گرنگە ھەمیشە خۆی پێشڕەوی بکات.

بە داخەوە ھەرکاتێک گوێم لە ھەندێک کوردی عێراق دەبێت لەناو ھەرێمی کوردستان یا نیشتەجێی دەرەوەن  (ھەروەک ھاوڕێ و ھاوکارم ھەوراز شوانی دەڵێت)بە ژەھری ئیخوان موفلیسین، بە ئیسلامێکی  نامۆ و دور لە ئیسلامە کوردەوارییەکەی خۆمان  مێشکیان قان دراوە وئامۆژگاریی خەڵکی ساویلکەو نەزان دەکەن و  بە نەھجی  ئین تەیمیە و تیرۆری ئیسلام  وەعزیان دادەدەن  یا شانازیی دەکەن بە گۆڕینی  بینای کڵێسایەکی  فەرامۆشکراوی بێ ئەرزشی مێژویی  ،بۆ  شوێنێکی پەروەردە کردنی تێرۆر ،خۆزیام ئەوەیە کە کورد نەبومایە ، لەکاتێکدا ئەو مێشک پوتانە نازانن کە کڵاویان کراوەتە سەر ئەبێت باج   و مەسرەفەکانی تر بکەوێتە سەرشان و فرۆشیارەکان کۆمەڵێک پابەندبونیان بە رێکارەکانی باج و تەندروستیی. و چی و چی لەکۆڵ بوەتەوە .

کەچی کە کوردی  کوردستانی ئێران دەبینم  و گوێم لێیان دەبێت ،شەکرە قسەی دیموکراسیی و شارستانیی و بیری ئازادیی لە لێوانیان دەبارێت،شانازیی دەکەم کە منیش کوردم .کاتێک   گوێم لە شیرین کەلام  خاتو ئامینەی باوە دەبێت ،شانازیی دەکەم کە کوردم  و کورد دەتوانێت ئازادیخوازیی  شارستانیی بونی خۆی بسەلمێنێت ،لە ھەر جێگە و ناو ھەر کۆمەڵێکی شارستانییدا بێت  دەتوانێت  رۆڵی کارا ببینێت .کە گوێشم لەو جەوان و تازە  پێگەیوە کوردانە دەبێت بە کچ و کوڕیانەوە خۆیان بە جێگرەوەی ئەنەسی کوڕی سەلما و سەعد و قەعقاع  و  خوێنڕێژەکانی تری  مێژوی خوێناوی غەزەواتەکانی بیابان  نشینەکان   و دوژمنانی بەھا جوانەکان ئەزانن ،دەمەوێت دەست لە ناسنامەی نەتەوەییم ھەڵگرم  ،بەڵام  کاتێک  دیمەنی روخساری پڕ لە ھیوا و ئاواتی ئازادیخوازیی ئەو ژن گەل و کوڕ گەلەی ئامادەبوی کۆنسێرتەکەی شاری سنەی قارەمانم بینی کە چۆن بە حەسرەتەوە خەریکە باڵ دەگرن  بۆ  گەیشتنیان  بە ھەوای ئازادیی .

بەڵێ رۆژی دوشەممە رۆژێک بەر لەکۆتایی وەرزی بەھار  ڤیدیۆیەکی بەرنامەی (کوردسات ماگەزین )م بینی  سەرەتا خەمبار بوم بە بیستنی ھەواڵی ماڵئاوایی ھونەرمەندی ناودار(محمد ئەربیللی)،رۆحی شاد بێت،ھەر لەو ڤیدیۆیەدا ھەواڵ و دیمەنە شادی ھێنەرەکەی  شاری سنەم بینی کە کۆنسێرتێکی ھونەرمەند کاکە حسێن سەفا مەنش بو .ئەو ھونەرمەندەم نەناسیبو ،یەکەمجاریش بو نامی  بشنەڤم  روخساری ببینم .  بوێریی ئەوەم نیە ھەڵسەنگاندن بۆ ھونەرەکەی بکەم جونکە ھیچ لە ھونەر نازانم ،بەڵام دەتوانم ھەستی کاکە حسێن و ئامادەبوانی  کۆنسێرتەکەی بخوێنمەوە.ئەو ھونەرمەندە قسەکانی پڕبو لە ھەستی نەتەوەیی ،پەرۆشیی بۆ پێشکەشکردنی ھونەرێکی رەسەنی پڕ لەتازەگەریی،لێوان لێو بو لەوەی لەرێی گۆرانی موزیکەوە یەکێتیی نەتەوەیی بەھێز بکات ،کورد وەک نەتەوەیەکی شەیدا بە ئازادیی و شارستانیی و خولیا بە پێکەوە ژیان  بناسێنێت کە منی دڵشاد و خوش کەیف کرد .لەوە شادمانتر ھەستی کاکە حسێن بو  کە گەرەکێتی بە ھەموان بوێشێت ئەگەر پشت و پەنامان ھەبێت  دەوروبەرەکەمان لێمان بگەڕێن ،توانین و تواین شتی خاس پێشکەش بکەین  ،توانین خۆمان بگونجێنین لەگەڵ پێشکەوتن و شارستانییدا .کاکە حسێن  بە زوانە رەسەنە کوردییە شێوە کلھوڕییەکەی  دەدوا زۆری مەبەست بو کورد وەک نەتەوەیەکی یەکڕیز  و پێشکەوتنخواز  و ئازادیخواز بناسێنێت  و پیشان بدات ،ئەوەش سیحری ژەھری دەمارگیریی ئاینیی شێوە ئیبن تەیمیە حەنبەلییەکە  بەتاڵ دەکاتەوە کە ھەندێک کوردی نیشتەجێی دەرەوە و ناوەوەی وڵاتیش بەتاڵ و پوچ دەکاتەوە .بەوەش ئەوەم لا ساغ و بەرجەستە بو وێنەکەی کاکە حسێنی سەفامەنش راستەقینەی نەتەوەکەمە ، نەک ئەوانەی مێشێکیان بە ژەھری حەسەن بەننا و بن لادن کێ و کێ کانی تر ئاخنراوە کە ھەم کوردبونیان ،ھەم دیندارییە راستەقینەکەیان شێواندوە  دینێکی تەزویر پڕ لە دوڕوویی ھاوردە کراویان  سەپاندوە .

دیمەنێکی تری سەرنج راکێش کە من و ھەر بینەرێکی  تر دڵخۆش دەکات ،بەراستیی دڵخۆشی کردم  ھانی دام زیاتر شانازیی بە کورد بونم بکەم ،جوڵە و  ھەستی پڕ خرۆشی  ئامادەبوانی کۆنسێرتەکەی شاری سنەی قارەمان بو  کە ئاماژەو نیشانەی پێشکەوتویی  تاسە و حەزی کۆمەڵانی خەڵکی ئەو بەشەی نەتەوەکەمە  بۆ ئازادیی و پێشکەوتنخوازیی و شارستانیی ،چەنە جوان و قەشەنگ بی کە کیژ گەل و کوڕگەل و ژنان و پیاوان بە جیاوازی تەمەنیان  وشەکانی گۆرانییەکانیان دەوتەوە،بە تایبەتی ئەو گۆرانییەی کە ھاوار دەکات بۆ ئازادیی و کۆتایی دیلیی و ئەسارەت.ئەویش گۆرانی لەیلم لێ  بو کە پێشتر ھونەرمەندی گەورە کاک ناسری رەزازی چڕیوێتی و گوزارشت دەکات لە خولیا و شاد بون بەئازادیی و گیان بەخشین لە پێناوی ئازادیی و سەرفرازیی رزگار بون لەقەفەسی دیلێتی ،وەک چۆن بولبل ئارەزو دەکات بگەڕێتەوە بۆ ناو گوڵزار و ھێلانەکەی خۆی و کۆتایی بێت بە ماڵ وێرانیی و خاپور کردن .ئای چەندە دڵخۆش بوم کە من لە نەتەوە گەلێکم  خولیا و شەیدای  ئاشتیی و خۆشگوزەرانییە،حەسرەت دەکێشێت بۆ شکاندنی تەڵسمی ترس و دودڵیی بۆیە ھەمویان  بەوتنەوەی گۆرانییەکە ئارامییان  پێ دەبەخشرا  لەوساتەدا روخساری پڕ لە خۆشیی و خەندەیان  باڵی پێ گرتبون ھیچ سانسۆر و ترسێک نەی دەتوانی رایان بگرێت لە فڕین بەرەو ئازادیی و شارستانیی ئاشتیی،بۆیە منیش لەگەڵیان فڕیم  زیاتر شانازییم بە کورد بونمەوە کرد،ئەوەم زیاتر لا بەرجەستە بو  ئەو وێنەو دیمەنانەی موحەجەبە مێشک پڕ لە ژەھر و تاریکییەکان  پیشانی ئەدەن راستەقینەی کورد نییە بەڵکو ئەوەی لە کۆنسێرتەکەی شاری سنەی قارەمان  رەسەنایەتیی کورد پیشان دەدات  و بەرجەستەی دەکات ،بۆیە ‎بەوکوردانەوە شانازیی  دەکەم  کە شەیدای ئازادیین.

کێ کورسیەکانیان پڕ دەکاتەوە؟ 

 ئاشکرایە کە پەرلەمانتارەکانی سەدر بەسەر دەیان پارێزگای عێراقدا دابەشبوون . بەم شێوەیەش رکابەرەکانی باقی کورسیەکانی دەبەن! لە راستیدا بە گوێرەی مادەی ٤٩ برگەی پێنچەمی دەستور ،پێویستە پەرلەمان قانونێک دەربکات بۆ ڕیكخستنی جێگرتنەوەی پەرلەمانتار لە کاتەکانی دەستلەکارکێشانەوەو مردن و ئیقالەکردن ،بەڵام ئەم کارە نەکراوە.

بە گوێرەی برگەی پێنچەم لە مادەی ٩ ی قانونی هەڵبژاردنی ژمارە ٩ ی ساڵی ٢٠٢٠ ،هەر پەرلەمانتارێکی دەرچوو پاش سوێندخواردن کە دەبێتە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران بەهەر هۆیەک دەستی لە کاربکێشێتەوە، ئەوا لە هەمان ئەو بازنەی کە پێشووتر لێی کاندیدبوە ، لە ناو باقی کاندیدە دەرنەچوەکاندا لە سنوری هەمان ئەو بازنەیەدا، کێ زۆرترین پاشماوەی دەنگی هەبێت ئەوا سەردەکەوێیت.

ئاشکرایە کە پەلەمانتارەکانی سەدر بەسەر دەیان پارێزگای عێراقدا دابەشبوون . بەم شێوەیەش رکابەرەکانی باقی کورسیەکانی دەبەن! لە راستیدا بە گوێرەی مادەی ٤٩ برگەی پێنچەمی دەستور ،پێویستە پەرلەمان قانونێک دەربکات بۆ ڕیكخستنی جێگرتنەوەی پەرلەمانتار لە کاتەکانی دەستلەکارکێشانەوەو مردن و ئیقالەکردن ،بەڵام ئەم کارە نەکراوە.

ئەم رووداوە پێشهاتێکی تازەیەو پێشووتر پێشینەی نەبوە. لەرووی سیاسی و جەماوەرییەوە بۆشایی دەنگی سەدر هەرگیز پڕناکرێتەوە ، راستە لەروانگەی ریککاری قانونیەوە، دەتوانرێ  کورسیە بەتاڵەکانی سەدر بە ئەندامی تازە پربکرێتەوە.
دەستلەکارکێشانەوەی بە کۆمەڵ  دەرگای چەند سینارۆیەک دەکاتەوە؛

یەکەم؛ بە پراکتیکی هاوپەیمانی سێ قۆڵی هەڵوەشایەوە، سوننەو پارتی دیموکرات بۆ خۆیان  بە دوو قۆڵی مانەوە، هێشتا زانراو نیە چارەنوسی ئەم دوو هاوپەیمانیەش ،چی بەسەر دێت؟ 

دووەم: بتوانرێ سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیران هەڵببژردرێت .لەگەڵ بوونی ئۆپۆزیسۆنێکی میللی ، چونکە چیتر سەدر ئۆپۆزیسۆنی پەرلەمانی نیە، بەڵکو ئۆپۆزسیۆنی میللی شەقامە.

سێیەم؛ دووپاتکردنەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە، ئەمە لەگەڵ ئەو راستیە تاڵەی کە ئەم دەرمانە دەردی بەربەستی دوو لەسەر سێی پەکخەر تیمار ناکات . چونکە گریمانەی هاتنەپێشەوەی هەمان ئەم ئەنجامەی ئێستا  هەر هەیە.