22 ساڵ بەسەر شەهیدكردنی  شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانیدا بەدەستی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام تێدەپەڕێت.
ساڵی 2003 كاتێك یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لە شەڕێكی چەند مانگیدابوو لەگەڵ تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام لە سنوری هەڵەبجە و هەورامان، شەوكەتی حاجی موشیر فەرماندە و تێكۆشەری یەكێتی، سەرۆكایەتی وەفدی دانوستانی حزبەكەی دەكرد بۆ كوژانەوەی ئەو ئاگرەی كە بەرۆكی ناوچەكەی گرتبوو.
سەرەڕای نەبونی دڵنیایی لایەنی بەرانبەر و مەترسی دۆخەكە، بەڵام شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانی ویستیان چیتر ناوچەكە گیرۆدەی تیرۆر و تۆقاندن نەبێت ‌و ئاسایش بەرقەرار بێت، ئەگەرچی هەوڵ و خەباتی ئەوان‌ و هەڤاڵەكانیان توانی سەقامگیری بە ناوچەكە و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بدات، بەڵام خۆیان بوونە قوربانی ئەو رێگەیە ‌و لەكردەوەیەكی ترسنۆكانەدا ئێوارەی 8ی شوباتی 2003 لە گوندی گامیش تەپەی شارەزوور ناپاكییان بەرانبەر كرا و  لە كردەیەكی غافڵگیرانەدا تیرۆكران. 
ئەو رووداوەی گوندی گامێش تەپە كە تیایدا شەوكەتی حاجی موشیر و هەردوو فەرماندە سەردار غەفور سلێمان‌ و حیكمەت حاجی عوسمان ‌و چەند هاووڵاتییەكی گوند‌ و خانەخوێی كۆبوونەوەكە شەهیدكران، توڕەبوونی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكای لێكەوتەوە، بەجۆریچك كە هەوڵەكانی زیاتر چڕكرانەوە بۆ لەناوبردنی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام و ئازادكردن و پاككردنەوەی ناوچەی هەورامان لە تیرۆرو تیرۆریستان.
قەدەری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئاوا بووە كە لە كاروانی تێكۆشاندا هەم بۆ رزگاریی و سەرفرازیی خاك و هەمیش بۆ ئاشتی و ئارامی خەڵك، دەبێت نرخێكی گرانی خوێن بدات و رۆڵە دەستەبژێرەكانی خۆی بكاتە قوربانی بۆ بەدیهاتنی ئەو ئامانجە.
شەوكەتی حاجی موشیر رۆڵەی یەكێك لە بنەماڵە ناودارەكانی عەشیرەتی جافە و ساڵی 1947 لە گوندی تەپی سەفای شارەزوور لەدایك بووە.
لەبەر ئاڵۆزیی دۆخی كوردستان كۆتایی ساڵی 1968 وازی لەخوێندن هێناوەو پەیوەندیكردووە بە ڕیزەكانی شۆڕشەوە، پاشان كراوەتە لێپرسراوی كارگێڕیی لە بەتالیۆنی هەڵەبجە.
ساڵی 1976 لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دووجار دەستگیر كراوە و پاشان ئازاد كراوە، هەر هەمان ساڵ هاوسەر و منداڵەكانی لەگەڵ باوكیدا لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دەسگیركراون و زیاتر لە دوو ساڵ لە زیندانەكانی خوارووی عیراقدا بەندكراون.
شەوكەتی حاجی موشیر لەكۆتایی مانگی حوزەیرانی 1976دا لەگەڵ شەش هاوڕێی تریدا بەبڕیاری سەركردایەتی كۆمەڵە، یەكەم دەستەی چەكداری شۆڕشی نوێیان دروستكرد.
لە ڕاپەڕینە گەورەكەی بەهاری ساڵی 1991دا شەوكەتی حاجی موشیر ڕۆڵی بەرچاوی هەبووەو ئەندامی لیژنەی سەركردایەتی بووە بۆ ئازادكردنی شاری كەركوك و لەو پێناوەشدا بەشداری چەندین شەڕی گەورەی كردووە.

ئیلهام ئەحمەد هاوسەرۆكی دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی خۆبەڕێوەبەری باكور و رۆژهەڵاتی سوریا جارێكی تر دوپاتیدەكاتەوە كە كوردانی سوریا بەشێكی دانەبراون لەو وڵاتە و كاتی ئەوە هاتووە مافەكانیان پێبدرێت، رەتیشیكردەوە بە هیچ شێوەیەك داوایان كردبێت ئیسرائیل دەست لە كاروباری سوریا وەربدات.

ئیلهام ئەحمەد لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی عەرەبییە رایگەیاند، لەم قۆناغەدا سوریا پێویستی بە دیالۆگی نیشتمانی و گشتگیر هەیە و پێویستە پشتگیری لە دیالۆگی نیشتمانی لە نێوان لایەنە جیاوازەكانی سوریا بكرێت و ئەولەویەت بۆ قۆناغی راگوزەر بێت و میكانیزمی گونجاو بۆ سەركەوتنی ئەو قۆناغە بدۆزرێتەوە .

رەتیشیكردەوە كە بە هیچ شێوەیەك داوایان كردبێت ئیسرائیل دەست لەكاروباری سوریا وەربدات و وتی هیچ پەیوەندییەكیان لەگەڵ تەل ئەبیب نییە، بەڵكو هەمیشە جەختیان لەوە كردووەتەوە كە پێویستە رێگە نەدرێت هیچ لایەنێك دەست لە كاروباری سوریا وەربدات.

دەشڵێـت ، كەناڵەكانی پەیوەندییان لەگەڵ حكومەتی نوێی سوریا  كراوەیە بۆ تاوتوێكردنی دۆسیە بنەرەتیەكان لە چوارچیوەی لیژنەی هاوبەشدا. هەروەها جەختیكردۆتەوە لەوەی كوردەكان بەشێكی دانەبراون لە سوریا و قوربانی زۆریان داوە و پێیان وایە كە كاتی ئەوە هاتووە گرەنتی مافی هەموو پێكهاتەكانی سوریا بكرێت بە تایبەت گەلی كورد .

لەبارەی هێرشەكانی توركیاشەوە باسی لەوە كردووە ، هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ناوچەكانی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا خزمەت بە سەقامگیری سوریا ناكات بەڵكو سەروەری دیمەشق بەرتەسك دەكاتەوە  و دەشڵێت ، هێرشكردنە سەر دامەزراوە زیندوەكانی وەك بەنداوی تشرین ، دەبێتە هۆی دروستبونی كارەساتێكی ژینگەیی و مرۆیی و دەبێـت دیمەشق بەرپرسیارێتی لەبارەی ئەو دۆسیەیەوە هەڵبگرێت.

سەبارەت بە بەردەوامیی سزا نێودەوڵەتییەكانی سەر سوریاش ئیلهام ئەحمەد دەڵێت ،  بە توندی سزا نێودەوڵەتیەكان بۆ سەر سوریا رەتدەكەنەوە كە كاریگەری نەرێنی لەسەر هەموو سورییەكان هەیە.
 

31ی كانوونی دووەم ساڵیادی شەهیدكردنی شاسوار جەلال ناسراو بە كاك ئارامە، ئارامی سەركردە لەساڵی 1947 لە گەڕەكی حاجی حان لە سلێمانی لەدایكبووە، خوێندنی سەرەتایی لە شارۆچكەی ماوەت و چوارتا و قۆناغی ئامادەییشی لە سلێمانی تەواوكردووە، لەسەرەتای لاوێتییەوە تێكەڵ بە كاری سیاسی بووە و توانیویەتی لە ریزی پێشەوەی خەباتی لاوان و خوێندكاراندا بێت، كەسایەتییەكی سیاسیی دیاری كورد بوو لە ناو یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و ماوەیەكیش سكرتێری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان بووە.

ساڵی 1964 لە كۆلیژی ئەندازیاریی زانكۆی بەغداد وەرگیراوە، بەڵام بەهۆی كێشەی نەخۆشی چاو،  رەتكراوەتەوە و دواتر لە ساڵی 1971 كۆلیژی بازرگانی تەواوكردووە.

كاك ئارام لە ساڵی 1969 لە كۆنگرەی سەرتاسەری قوتابیانی عیراقدا رۆڵی كاریگەری هەبووە و لەگەڵ هاوڕێكانیدا بە نوێنەرایەتی خوێندكارانی كوردستان كشانەوە و هۆڵی كۆنگرەیان بەجێهێشت.

لەساڵی 1970 چووەتە ریزی ئەڵقە رۆشنبیرییەكانی كۆمەڵەی ماركسی-لینینی كوردستانەوە، هەمان ساڵ یەكێك بووە لە ئەندامانی دەستەی دامەزرێنەری كۆمەڵەی رەنجدەرانی كوردستان، لەساڵی 1974 وەك نوێنەری سكرتاریەتی یەكێتی قوتابیانی كوردستان بەشداری كۆنگرەی لاوانی جیهانی لە مۆسكۆ كردووە.

شەهید ئارام، لەساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوو چەندین بابەتی گرنگ و بەكەڵكی لە رۆژنامەی هاوكاری بڵاوكردوەتەوە، بەهۆی شارەزاییەكەیەوە خزمەتی زۆری بە بزاڤی وشە و ئەدەبیاتی كوردی كردووە.
لەكاتی هەرەسی شۆڕشی ئەیلول پێیوابووە دەبێت لەئاستی رووداوەكان پەلەپەل و هەڵەشەیی نەكرێت، سوریش بووە لەسەرئەوەی پەیوەندی نێوان خەڵك و خۆیان نەپسێت.

لە ساڵی 1975یش كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دامەزرا، شەهید ئارام توانی بیسەلمێنێت یەكێكە لەسەركردە دیار و كاریگەرەكانی ناو ئەو حزبە نوێیە، لەساڵی 1976 دوای دەستگیركردنی خاڵە شیهاب و هاوڕێكانی، كاك ئارام وەك سكرتێری كۆمەڵە ئەركی راپەڕاندنی كارەكانی كۆمەڵەی لە ئەستۆگرتووە.

لە مانگی 10ی ساڵی 1976 رویكردووەتە شاخ و یەكەم دەستەی پارتیزانە چەكدارەكانی شۆڕشی نوێی دروستكردووە، لەو قۆناغەشدا بەئارامی گەشەی بە شۆڕش داوە و لێزانانە توانی بەردی بناغەی كاروانی نوێ لەبەرەنگاربوونەوە دابنێت، لە ساڵی 1977 بووە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان.

دواتر كاك ئارام لە رۆژی 31/1/1978 لە گوندی تەنگیسەر لە قەرەداغ شەهیدكرا.
 

مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات رایگەیاند، هەڵوێستی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە رۆژئاوا ئەرێنییە و لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش لە پەیوەندیی بەردەوامدایە.

مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوار نیوز باسی لە رەوشی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا و هێرشەكانی توركیا و پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیدارەی نوێی سوریا و هەرێمی كوردستان كردووە.

سەبارەت بە هەڵوێستی هەرێمی كوردستان بەرامبەر رۆژئاوا رایگەیاندووە، ئەو سەردانەی بۆ هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا سەردانێكی تایبەت بووە و لە دەرەوەی چوارچێوەی ئەو سەردانەدا هیچ كۆبوونەوەیەكی تری ئەنجام نەداوە، تەنها پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆكی هەرێم کردووە، بەڵام وەك ئاشكرایە لەگەڵ بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە پەیوەندیی بەردەوامدان.

فەرماندەی گشتی هەسەدە ئەوەشی خستووەتە روو، بەشێوەیەكی گشتی هەڵوێستی هەرێم بەرامبەر رۆژئاوا ئەرێنیە و دەیانەوێت هاوكار بن لە دانوستانەكانیان لەگەڵ دیمەشق، دەشڵێت، "گرنگە لە رۆژانی داهاتوودا حزبە سیاسیە كوردییەكان لە رۆژئاوا كۆببنەوە، لە سەردانەكەمدا بۆ هەولێر، ئەو بابەتەمان باس كردووە و لایەنەكانی هەرێمیش پشتگیری ئەو هەنگاوەیان كردووە".

سەبارەت بە هێرشەكانی توركیا مەزڵوم كۆبانێ ئەوەی خستووەتە روو، سوریا گۆڕانكارییەكی مێژویی بە خۆیەوە دەبینێت، بەڵام هێرشەكانی توركیا رێگری لەبەردەم هەوڵەكانی سەقامگیری و بنیادنانەوەی سوریا دروست دەکەن.

وتیشی، "داوام كردووە هێزە نێودەوڵەتییەكان فشار بخەنە سەر توركیا بۆ راگرتنی هێرشەكانی لە ناوچەكانی باكور و رۆژهەڵاتی سوریا".

ئەمڕۆ یادی 80 ساڵەی ئازادکردنی بە ناوبانگترین ئۆردوگای مەرگی نازییەکان، ئاوشڤیتزمە، ئەو کامپەی نازییەکان لەماوەی ساڵانی جەنگی جیهانی دووەمدا كردیانە گەورەترین زیندانی کوشتن و لەناوبردنی جولەکەکان.

رۆژی جیهانی هۆڵۆکۆست لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دیاریکراوە بۆ بەرزڕاگرتنی قوربانیان و رزگاربووانی هۆڵۆکۆست و لە چەندین وڵاتانی جیهان یادی ئەو کارەساتە دەکرێتەوە. هۆڵۆکۆست جینۆسایدی جولەکەکان بوو لە سایەی رژێمی نازیدا بە سەرکردایەتی ئەدۆڵف هیتلەر لە ئەڵمانیا لە نێوان ساڵانی 1941 و 1945دا.

ئاوشڤیتز چیبوو؟ 
کامپەکانی ئاوشڤیتز هێمایەكی ترسناکی جینۆساید و قڕکردن بوون، کە لە ساڵی 1940دا لەلایەن ئەڵمانییەکانەوە دامەزراو دەکەوێتە شاری ئۆسڤیسیم، لە پۆڵەندا.
هۆکاری راستەوخۆی دامەزراندنی کامپەکە ئەو زیندانییە جووانەبوون کە هەتا دەهات زیاتر دەبوون و زیندانەکان نەیاندەگرتن، بۆیە بیر لەکامپێک کرایەوە کە تیایاندا کۆبکرێنەوە.

یەکەم کاروانی جووە پۆڵەندییەکان لە زیندانی تارنۆڤەوە لە 14ی حوزەیرانی 1940دا گەیشتە کەی ئێڵ ئاوشڤیتز.

ئاوشڤیتز لە چەند کامپێک پێکهاتبوو:

کامپی زیندان، کامپی قڕکردن و کامپی کاری زۆرەملێ و کۆیلایەتی. ئەو کامپانە بوون کە دواتر نزیکەی یەك ملیۆن و 500 هەزار کەسیان تیادا بە دڕندانەترین شێوە کوشت.

هەروەها لەنێو کوژراوەکاندا نزیکەی 19 هەزار رۆمانی و نزیکەی 83 هەزار پۆڵەندی هەبوون.

شێوازەکانی کوشتن لەناو کامپەکەدا

ئەو ملیۆن کەسەی لە چەند هەڵمەتێکی جیاوازدا لە ماوەی جەنگی جیهانیدا لەو کامپە بە چەندین شێواز کوژران لەلایەن نازییەکانەوە ، لەوانە خستنە ناو کوورەی ئاگر، یان دەرزی لێدان بۆ ئەوەی بە نەخۆشیەوە بمرن، یان لەبرسا کوشتن و چەند جۆری دیکەی کوشتن. ئەوانەشی کە رزگارکران، تەنها چەند هەزار کەسێک بوون کە زۆربەیان نەخۆش و پەککەوتە بوون.

لە ئێستادا لە تەواوی جیهان تەنها 220 هەزار ڕزگاربووی هۆڵۆکۆست لە ژیاندا ماون، ئەمەش بەپێی کۆنفرانسی جیویش ماتێریاڵ کلەیمس دژی ئەڵمانیا، زیاتر لە سەدا 20 ی ڕزگاربووەکانیش تەمەنییان لە سەروو 90 ساڵەوەیە.
 

د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە چاوپێككەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا لەگەڵ كەناڵی سكای نیوزی بەریتانی رایگەیاند، پەیوەندی نێوان حكومەتی هەرێم و عیراق ئاساییە و كێشەكانیش شیاوی چارەسەرن، بەڵام نەبوونی یاسای نەوت و غاز هۆكاری بەشێك لە كێشەكانە.

د.لەتیف رەشید لەمیانی چاوپێكەوتنەكەی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، دەستێوەردانی هەندێك وڵاتی ناوچەكە لەسەر ناوچەكانی دیكە هەیە، بۆ نموونە لە عیراق دەستێوەردانی توركیا هەیە و پێویستە بە زوترین كات كۆتایی بێت.

سەرۆك كۆمار باسی لە پڕۆسەی وەبەرهێنان كرد و وتی، وەبەرهێنەران لە هەموو جیهانەوە دێن بۆ عیراق، بە تایبەت لە ئەوروپا و وڵاتانی عەرەبی. هەروەها بە شێوەیەكی باش لە چین و بەریتانیا و ئەمریكاوە دێن و رەوشی ئێستای وڵاتەكە دەبینن، كە عێراقێكی سەقامگیرە بۆ وەبەرهێنەرانی ناوخۆیی و بیانی.

د.لەتیف رەشید دڵخۆشی خۆی بە پێشكەوتنی هەرێمی كوردستان دەربڕی و وتی، سەردانی ژمارەیەك پارێزگای لە هەرێمی كوردستان و باشوور و ڕۆژئاوای عیراق كردووە و ئەو پێشكەوتنەی كە لە پارێزگاكاندا هەیە لە ڕووی خزمەتگوزاری و ژێرخانی ئابورییەوە، پەیوەستن بە بوونی ئاسایش و سەقامگیرییەوە، بۆیە وەبەرهێنەر هەمیشە هەوڵدەدات لە شوێنێكدا كۆببێتەوە كە ئاسایش و سەقامگیری تێدا هەبێت.

سەرۆك كۆماری عیراق لە بارەی رووداوەكانی ناوخۆی سوریا، هیوای خواست سەقامگیری لە سوریا بەدی بێت و پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە مافەكانیان پارێزراو بێت. وتیشی، هەموو كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەسەدە و دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا شیاوی چارەسەرن.

د.لەتیف رەشید راشیگەیاند، هەنگاوی جددییان سەبارەت بە ئاسایشی سنوورەكان لەگەڵ سوریا ناوە، هیواشی خواست ئەو هەنگاوانەی ئەحمەد شەرع گرتوویەتەبەر بۆ گەلی سوریا بە هەموو نەتەوە و مەزهەبەكانەوە ئەرێنی بن.

سەرۆك كۆمار لەبارەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و بەغداد وتی، پەیوەندییەكانیان بەهێزە، تا ئێستا هیچ دەستوەردانێكی سەربازییان لە خاكەكەیاندا نەبینیوە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، لە عیراقدا سەربەخۆیی لە هەموو شتێك گرنگترە و بە پێی دەستوور، عیراق وڵاتێكی سەربەخۆ و دیموكراتییە.

د.لەتیف رەشید لە كۆتاییدا وتی، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، وەك چۆن چەندین جار لە ڕێگەی لێدوانەكانییەوە رایگەیاندووە كۆتایی بە جەنگەكانی ناوچەكە و جیهان دەهێنێت، كێشەكانی نێوان وڵاتان چارەسەر بكات. ئەوەش بە تەنها لە بەرژەوەندی وڵاتانی رۆژهەڵاتدا نییە بەڵكو لە بەرژەوەندی گەلانی جیهانیشدایە.
 

وەزارەتی بەرگری توركیا رایگەیاند، وەزیری بەرگری توركیا لە ئەنكەرە لەگەڵ مەنسور بارزانی فەرماندەی هێزی تایبەتی پێشمەرگەی كوردستان كۆبونەوە، ئەمەش لە كاتێكدایە بنكە سەربازیەكی توركیا لە هەرێمی كوردستان لە زیادبوندایە. 
وەزارەتی بەرگری لە تۆڕی كۆمەڵایەتی ئێكس رایگەیاند، یاشار گولەر وەزیری بەرگری توركیا پێشوازی لە مەنسور بارزانی  فەرماندەیی لەشكری تایبەت و گوڵانی پێشمەرگەی كوردستان كرد، بە بێ‌ ئاشكراكردنی ناوەڕۆكی كۆبونەوەكەیان.
ئەم سەردانەی مەنسور بارزانی لە كاتێكدایە، چەندڕۆژێك بەر لە ئێستاش مەسرور بارزانی برای سەردانی توركیای كرد و لەگەڵ هەریەك لە ئەردۆغان سەرۆكی ئەو وڵاتە و هاكان فیدان وەزیری دەرەوە و ئیبراهیم كاڵن سەرۆكی دەزگای هەواڵگری میت كۆبونەوە، تێیدا ئەردۆغان دانی بەوەدانا كە كاری پێكەوەیی و هاوكاری ئەمنی بنەمای دانیشتنەكەیان بووە.
سەردانەكەی مەنسور بارزانی و مەسرور بارزانی لە كاتێكدایە كە زیاتر لە 400 گوندی بادینان بەهۆی لەشكركێشی و بۆردومانی بەردەوامی سوپای توركیاوە چۆڵكراون. 
توركیا نزیكەی 100 بنكەی سەربازی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە و تەنیا لە سێ ساڵی رابردوودا 58 بنكەی سەربازی لە هەرێم دامەزراندووە و بە نزیكەیی 40٪ی دەڤەری بادینان كەوتوەتە ژێر دەستی توركیا. 
ناوچەكانی كانی ماسی، شیلادزێ، دێرەلوك، ئامێدی، هرور، گەلی شێروانە، مەتینا، هەفتانین هەروەها برادۆست و چەندین گوند و ناوچەیەكی تر سەربازگەی هەمیشەیی توركیان و توركیا بەشێوەیەك رێكی خستون كە دەیەوێت بۆ هەمیشە لەو ناوچانەدا بمێنێتەوە.
لەو ناوچانە بنكەی سەربازی توركیای لێیە بەروبومی كشتوكاڵی و سامانی ئاژەڵ فەتاون و جوتیاران ناتوانن لە كێڵگەكانیان كار بكەن.
گەورەترین لەشكركێشی توركیا لە دوای روداوەكانی 31 ئاب بوو لە ئۆپراسیۆنی چنگ یاخود چەكوشی دووەم لە 30ی كانوونی یەكەمی 1996. 
توركیا بەبێ هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی عیراقی لەشكركێشی بۆ هەرێمی كوردستان كردووە و حكومەتی عیراقی لە ساڵی 2022 سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركرد لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ دەركردنی هێزەكانی لە خاكی وڵاتەكەی.

لە پەراوێزی سێیەم رۆژی كۆڕبەندی ئابووری جیهانی داڤۆس د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق زنجیرەیەك كۆبونەوە و دیداری لەگەڵ سەرۆك و لێپرسراوانی باڵای وڵاتانی بەشداربوو لە كۆڕبەندەكە ئەنجامدا.

لەو چوارچێوەیەشدا سەرۆك كۆماری عیراق لەگەڵ ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراین كۆبووەوە جەختی لەسەر هەڵوێستی عیراق كردەوە، كە داوای رێزگرتن لە سەروەری وڵاتان و پێویستی چارەسەركردن و یەكلاییكردنەوەی ناكۆكییەكان بە رێگای ئاشتیانە كردەوە و ئاماژەی بە بڕیارەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان كرد و روونیكردەوە كە لە ململانێ چەكدارییەكاندا هیچ براوەیەك نییە.

سەرۆكی ئۆكراینیش جەختی لەسەر خواستی وڵاتەكەی كردەوە بۆ بەهێزكردنی هاوكارییە دووقۆڵییەكان بەتایبەتیش لە كەرتی كشتوكاڵ و هەناردەكردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانی ئۆكراین بۆ عیراق.

هەر لە درێژەی كۆبونەوەكانیدا لە كۆڕبەندی ئابوری جیهانی لە داڤۆس، سەرۆك كۆماری عیراق لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی سویسرا كۆبووەوە گفتوگۆیانكرد لەسەر پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات، لە بوارەكانی ئابووری و وەبەرهێنان و پەروەردەیی، سەرۆك كۆماری عیراق جەختی لە گرنگی كاركردن بۆ گەڕاندنەوەی پارەی بلۆككراوی عیراق كردەوە، ئاماژەشی بە پێویستی هاریكاریكردن لە بواری دەستپێشخەری ئاشتی شین كە لە مانگی شوباتی 2010 لەلایەن ئاژانسی هاوكاری و گەشەپێدانی سویسرا ئەنجامدراوە، بۆئەوەی ئاو بكرێت بە سەرچاوەیەك بۆ هاریكاری و ئاشتی لە نێوان وڵاتە هەرێمییەكاندا.

سەرۆكی یەكێتی سویسراش جەختیكردەوە لەسەر خواستی وڵاتەكەی بۆ پتەوكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ عیراق بەشێوەیەك كە خزمەت بە بەرژەوەندییە باڵاكانی هەردوو وڵات بكات.

كۆبونەوەیەكی د.لەتیف رەشید لەگەڵ ئەندرێ پلێنكۆڤیچ سەرۆك وەزیری كرواتیا بوو و تیایدا پەیوەندیی دووقۆڵیی نێوانیان تاوتوێكرا و جەختیشیكرایەوە لە گرنگیی بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لە بوارە جیاوازەكاندا، سەرۆك كۆماری عیراق داواشیكرد دەرفەت بۆكۆمپانیاكانی كرواتیا بڕەخسێنرێت بۆئەوەی بەشداری لە پرۆژەی ژێرخانی عیراقدا بكەن.

هاوكات د.لەتیف رەشید چاوی كەوت بە دیك شۆف سەرۆك وەزیرانی هۆڵەندا و لە دیدارێكدا باس لە پەیوەندییەكان كرا و چۆنیەتی پەرەپێدانی هاوكارییەكان لە بوارەكانی ئابووری و وەبەرهێنان و كاركردن بۆ ئیمزاكردنی یاداشتنامەی لێكتێگەیشتن، بە مەبەستی دامەزراندنی ئەنجومەنی عیراقی-هۆڵەندی بۆ ئاو و كشتوكاڵ تاوتوێكران.

د.لەتیف رەشید لەگەڵ عەبدولحەمید دەبیبە سەرۆك وەزیرانی لیبیاش كۆبوەوە و لە دیدارێكدا جەختیكرایەوە لەسەر گرنگی پەرەپێدانی هەماهەنگی و هاریكاری هاوبەش، بە مەبەستی دروستكردنی دیدگایەكی یەكگرتوو كە چارەسەری ئاستەنگە سیاسی و ئابوورییەكانی ناوچەكە بكات.

سەرۆك كۆماری عیراق ئاماژەیكرد، بە پێویستی فراوانكردنی هاریكاری سیاسی و ئەمنی و فەرهەنگی و گەشتیاری و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و كاركردن لەسەر ئیمزاكردنی یاداشتنامەی لێكتێگەیشتن لە نێوان وەزارەتەكانی خوێندنی باڵای هەردوولا.

ئەمڕۆ 22ی 1ی 2025، کە بە مانگی کوردی هاوکاتە بە 2ی رێبەندان، 79 ساڵ بەسەر دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مهاباد تێدەپەڕێت، ئەو کۆمارەی تەمەنی ساڵی پڕ نەکرد، بەڵام دوای 79 ساڵ هێشتا شانازییەکی گەورەی کوردە و جێدەستی بە مێژووی ئەو دەیان ساڵەی رابردووەوە دیارە.

کۆماری کوردستان لە مهاباد لە دۆخێکی لەباردا دامەزرێنرا، دوای ئەوەی لە ساڵی دووەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا 1941 هێزەكانی یەكێتی سۆڤێت، ناوچەكانی باكوری ئێران و باكوری رۆژهەڵاتی كوردستان و هێزەكانی بەریتانیا و ئەمریكا ناوچەكانی باشوری ئێرانیان داگیركرد، شای ئێرانیان ناچاركرد واز لە دەسەڵات بهێنێت.

هەر لەو ماوەیەدا وەفدێکی کورد بە سەرۆکایەتی قازی محەمەد چوون بۆ باکۆ و لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت کۆبوونەوە. وەفدەکە لەگەڵ باقرۆف سەرۆک وەزیرانی ئازەربایجان کۆبووەوە و چەندین رێککەوتننامەیان لەگەڵ ئیدارەی سۆڤیەت ئیمزا کرد.

دوای ئەو هەماهەنگیەی کورد لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت هەیبوو، دوای لەسەرکارلادانی رەزا شا، دۆخی سیاسیی ئێران تاڕادەیەک گۆڕا و کرانەوەیەک دروست بوو، لە رابردوودا رەزا شا بە تەواوی هەوڵی سەرکوتکردنی سەرجەم دەنگەکانی دەدا و دەیویست نەتەوەکانی دیکە لەناو فارسا نقوم بکات، دوای رووخانیشی لە مەهاباد بۆشایی سیاسیی دروست بوو.

هەموو ئەو دۆخانە بوون بە زەمینەیەکی لەبار و لە ئابی ساڵی 1942دا 11 گەنجی کورد، کە سەرجەمیان خوێندەوار بوون و بیری کوردسایەتی و بەرەوپێشبردنی کورد لە سەریاندا بوو، کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد 'ژێکاف'یان دروست کرد. کە سەرەتا بە نهێنی کارەکانیان دەکرد، لە ساڵی ١٩٤٣دا کۆنگرەیەکیان بەست و لەوێشەوە 'گۆڤاری نیشمان'یان دەرکرد، کە زمانحاڵی کۆمەڵەکە بوو.

قازی محەمەدیش کە پەیوەندی بە کۆمەڵەکەوە کردبوو، بەهۆی ئەوەی کەسایەتییەکی دیاری هەبوو و لەهەمان کاتیشدا دادوەری شاری مهاباد بوو، وەک سەرۆکی ژێکاف دیاری کرا.

هەر لە ئەیلوولی 1942 و دوای دامەزراندنی ژێکاف دەوڵەتی تورک ترسی لێنیشتبوو و پەیامێکی بۆ لەندەن نارد و باسی لە رێکخستنە کوردییەکانی ناوچەکە کرد.

لە ساڵی 1944دا سێ رێکخستنی کوردی بە ناوەکانی کۆمەڵە (ژێکاف)، خۆییبوون و هیوا کۆبوونەوە و رێککەوتنێکیان بە ناوی 'سێ سنوور' ئیمزا کرد. 

دوای چوار ساڵ لە کار و چالاکییەکانیان، ئیتر ئەو شێوەی کارە دەرەقەتی سیستمی سیاسیی و بەڕێوەبردنی ئەوکاتی ئێران و ناوچەکە نەدەهات و بڕیاریان دا حزبێک بەناوی 'حزبی دیموکراتی کوردستان' دابنێن، کە قازی محەمەد وەک سەرۆکی ژێکاف بڕیاری گۆڕینی کۆمەڵەکەی بۆ حزب دا.

قازی محەمەد بەهۆی کەسایەتییە بەهێزەکەی پەیوەندی لەگەڵ سۆڤیەتدا باش بوو، ئەوەش رێگای خۆشکردبوو بۆ راگەیاندنی کۆماری کوردستان و دواجار لە 22ی 1ی 1946دا لە مەیدانی چوارچرا لە مهاباد کۆمارەکەیان راگەیاند.

لە رێورەسمی راگەیاندنی کۆمارەکەدا ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی ناوچە جیاوازەکانی کوردستان و سەرۆکهۆزە کوردەکانی ناوچەی موکریان و نوێنەری پارچەکانی دیکەی کوردستان بەشدار بوون.

دواتر سنووری كۆماری كوردستان زۆرترین ناوچەی موكریانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان گرتەوە، بەجۆرێك شارەكانی مهاباد، بۆكان، شنۆ، پیرانشار، سەردەشت و نەغەدە بەشێك بوون لە كۆمارەكە و لە باشووریشەوە، سنووری كۆمارەكە تاوەكو شارەكانی بانە و سەقز درێژ بووەوە.

یەکەم گۆڤاری منداڵان بە زمانی کوردی دەرکرا بەناوی 'گڕوگاڵی منداڵانی کورد'

کۆماری کوردستان توانی چەندین کاری گرنگ ئەنجام بدات، لەوانەش پەرەدان بە زمانی کوردی و دەرکردنی چەندین گۆڤار، بە جۆرێک گۆڤاری تایبەت بە منداڵانیشی دەرکرد بە ناوی "گڕوگاڵی منداڵانی کورد"، کە یەکەم گۆڤاری منداڵانە بە زمانی کوردی.

ئامانجەکانی کۆماری کوردستان

ئامانجەکانی کۆمارەکە لە خزمەت کورد و دامەزراندنی دەوڵەتی کورددا بوون، لە دیارترینیشیان ئەوە بوو، زمانی كوردیی بكرێتە زمانی راگەیاندن و خوێندن و بەڕێوەبردن.

هەروەها بەشێک لە ئامانە سەرەکییەکانی دیکەش بریتی بوون لە: ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ كوردستان بەمەبەستی چاودێری دەوڵەت و بابەتە كۆمەڵایەتییەكان، ھەموو لێپرسراوەكان لە خەڵكی ناوچەكە ھەڵبژێردرێن، یاسایەك ھەبێت كە بەیەك شێوە مامەڵە كرێكار و كەسایەتییە باڵاكاندا بكات.

کۆمارەکە بەهۆی ئەو پشتگیرییە زۆرەی بەدەستی هێنابوو زوو گەشەی کرد و دوای نزیكەی 20 رۆژ و لە 11ی مانگی 2ـی 1946دا، بە مەرسومێكی كۆماری، كە لە رۆژنامەی كوردستانی زمانحاڵی حزبی دیموكراتی كوردستان و كۆماری كوردستان بڵاوكرایەوە، حكومەتی كوردستان پێكهێنرا، كە پێكهاتبوو لە 13 وەزارەت و "حاجی بابەشێخ" سەرۆك وەزیران بوو. 

ئەگەرچی تەمەنی کۆماری کوردستان ساڵی بەسەردا نەسوڕا، بەڵام چەندین کاری گرنگی ئەنجامدا کە تاوەکو ئێستاش کورد لە بەری ئەو رەنجە دەخوات، لە گرنگترینیان دانانی ئاڵای کوردستان و دانانی سرودی ئەی رەقیب و ناوی پێشمەرگە بوو.

کۆماری کوردستان لەو ماوەیەدا خوێندنی کردە زۆرەملێ و دەرفەتی دایە ژنان بەشداری لە کایەی سیاسیی و بەڕێوەبردندا بکەن. قازی محەمەد لەگەڵ دەسەڵاتی عەشیرەتدا نەبوو و دەیویست لەرێگای خوێندەوارییەوە ئەو بیرە لەناو ببات.

ئاڵای کۆماری کوردستان 

ئاڵای کوردستان لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا بە دوو شێوە دیزاینی بۆ دانرا، کە یەکەمیان لەلایەن فاتیمە ئەسەد شاھینەوە دیزاین کرا و بە تەواوی نزیک بوو لە ئاڵای ئێستای هەرێمی کوردستانەوە، تەنها شێوەی تیشکەکانی خۆرەکە جیاواز بوو.

دیزاینی دووەمیش لەلایەن فاتیمە سەید مەناف حوسێنی کرا و دواتریش ئەو ئاڵایە کرا بە ئاڵای رەسمیی، کە لە بری خۆری ناوەندی ئاڵاکە دوو چڵە گەنم و قەڵەمێک و خۆرێک لە پاڵ رەنگەکانی سوور و سپی و سەوزدا هەن. کە نیشانەی گرنگیدانی کورد بووە بە خوێندن و خوێندەواری و خاک و ئاشتی و بەرهەم و بەپیتی خاک، لە پاڵ ئەوانەشدا سروشتی کوردستان و ئومێد و هیوا بە داهاتوو.

ئەی رەقیب

دڵداری شاعیر، کە ناوی تەواوی یونس رەئوفە، لە ساڵی 1938 هۆنراوەی 'ئەی رەقیب'ی داناوە، کۆماری مهاباد لە ساڵی 1946دا ئەو هۆنراوەیەی بە سرودی رەسمی خۆی ناساند، کە ئێستا سرودی نیشتمانی هەرێمی کوردستانە.

ناوی پێشمەرگە

کەریم زەند گەڕیدە و مێژوونووسی کورد باس لەوەدەکات، لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا لیژنەیەک دانراوە بۆ ئەوەی ناوێکی گونجاو بۆ سوپای کوردستان هەڵبژێردرێت.

وەک کەریم زەند کە خۆی لە لیژنەکەدا بووە دەیگێڕێتەوە، لیژنەکە هەژار موکریانی و هێمن موکریانی و محەمەد تۆفیق وەردی تێدا بووە.

بۆ ناوی سوپای کوردستان سەرەتا ناوەکانی کۆماندۆ، گەریلا، چریک، جەنگاوەر، سەرباز و فیدائی پێشکەشکراون، بەڵام کەسێک بەناوی میرزا رەشیدی لەوکاتەدا ناوی پێشمەرگەی وتووە، کە دواتریش ناوەکەیان پێشکەشی قازی محەمەد کردووە و ناوەکە پەسەند کراوە.

لاوازبوونی کۆمارەکە 

هەر لە ئازاری 1946دا فشاری هێزەکانی رۆژئاوا لە ناوچەکە زیادبوو و روسیا لەگەڵ ئیراندا رێککەوت و لە ناوچەکە کشایەوە، لە ئایاری هەمان ساڵیشدا کە سوپای یەکێتی سۆڤیەت لە ناوچەکە نەما کۆمارەکە پشتیوانی نەما، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی کۆماری کوردستان لاواز ببێت و هیچ پاڵپشتییەکی دارایی نەمێنێت، سەرئەنجام لە 17ی کانونی یەکەمدا سوپای ئێران چووە ناو مهابادەوە و قازی محەمەدیان دەستگیر کرد.

لە 23ی کانوونی دووەمی 1947 و دادگای سەربازیی ئێران سزای لەسێدارەدانی بۆ قازی محەمەد دەر کرد و دواجار لە 31ی ئازاری ٤٧دا، هەر لە گۆڕەپانی چوارچرا قازی محەمەد و دوو هاوکاری  بە ناوەکانی سەیفی قازی و سەدری قازی لەسێدارەدران.

لەبارەی لەسێدارەدانی قازی محەمەدەوە شاعیری کورد شەهید مەلا عەلی دەڵێت:

مەرگی ئاوا ناگۆڕمەوە بەسەد ژین

ژینێک سەرم بۆ دوژمنم بێ بە پەرژین

سەربەرزییە، کە پێڵاوم ئەبینن

بەسەر سـەری دوژمنەوە لە بەرزین

تادێت شەڕی كۆمپانیا گەورەكانی ئەمریكا و چین پەرەدەسەنێت و ململانێ سیاسییەكانی ئەو دوو وڵاتە، لەسەر مێزی دەسەڵاتدارەكانیانەوە گواستراوەتەوە بۆ زیان گەیاندن بە بازاڕەكانی هەردوولا.

كۆمپانیای تیك تۆك كە چین خاوەندارێتی دەكات رایگەیاند، لە بەشێك لە ویلایەتەكانی ئەمریكا ئەپڵیكەیشنەكەیان لەكاركەوتووە و پێویستە ترەمپ بڕیارێك دەربكات، ئەمەش دوای ئەوە هات 17ـی ئەم مانگە دادگای باڵای ئەمریكا بڕیاری قەدەغەكردنی تیك تۆكیدا.

بڕیارەكەی دادگای باڵای ئەمریكا لەبارەی قەدەغەكردنەكەوە دوای ئەوە هات كە ئیدارەی بایدن بە دادگای باڵای راگەیاندووە، تیكتۆك زانیاری لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی لە 170 ملیۆن ئەمریكی كۆدەكاتەوە بۆیە پێویستە قەدەغە بكرێت، چونكە چین دەتوانێت بە نهێنی دەستكاری پلاتفۆڕمەكە بكات بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی و زیان بە ئەمریكا بگەیەنێت.

جێبەجێكردنی بڕیاری قەدەغەكردنی تیك تۆك دەكەوێتە ئەستۆی ئیدارەی ترەمپ كە 20ـی مانگ دەستبەكار دەبێت، بەڵام ترەمپ بۆچونێكی جیاوازی هەیە و بە میدیاكانی وتووە كە خۆی چارەسەری دەكات.

میدیاكانی ئەمریكا باس لەوەدەكەن، ترەمپ نایەوێت تیك تۆك لە ئەمریكا قەدەغەبكرێت بەڵكو دەیەوێت ئەپەكە لە چین بكڕێتەوە و ئەمریكا خاوەندارێتی بكات، لەسەر ئەم پرسەش قسەی لەگەڵ سەرۆكی چین كردووە و بڕیار وایە لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا ئاڵوگۆڕی خاوەندارێتی ئەپەكە ئەنجامبدات.

لە ئێستادا زۆرینەی كۆمپانیاكانی ئەمریكا لە بواری ئۆتۆمبێل، مۆبایل، ئامێرە ئەلكترۆنییەكان بەهۆی هەرزانی دەستی كارەوە لە چین بەرهەمدەهێنرێن، كە دواتر دەیبەنەوە بۆ بازاڕەكانی ئەمریكا و لەوێ دەفرۆشرێن بەوەش لەڕووی داراییەوە قازانجێكی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی وڵاتەكە.

هاتنەسەر دەسەڵاتی نوخبەیەكی نوێی سیاسیی لە واشنتن بەتایبەتی ئیدارە نوێیەكەی ترەمپ، یان بازرگانی گەورەن یان پاشخانێكی ئابووریی زاڵە بەسەر بیركردنەوەكانیاندا.

ئەم نوخبە نوێیە هەموو بڕیارێك لەبارەی هاوكێشە سیاسی و سەربازی و ئابوورییەكان كە واشنتن لەسەر ئاستی جیهان دەریدەكات، بەوە دەیبینێت كە تا چ رادەیەك سودی ئابووریی بۆ ئەمریكا دەبێت، بەمەش هەموو روداوەكان دەبنە كاڵا و هەمیشە نرخێكی لەسەر دادەندرێت.

بەڵام لە راستیدا ئەم دەستكەوتە ئابوورییە هەموو خەڵكی ئەمریكا لێی سودمەند نابن، وەك بایدن لە وتاری ماڵئاواییدا وتی، نیگەرانە سەبارەت بە كەڵەكەبوونی دەسەڵات و سامان لەلایەن گروپێكی بچووكەوە و چڕبوونەوەی دەسەڵات لە دەستی چەند كەسێكی زۆر دەوڵەمەند، دەرئەنجامی ترسناكی دەبێت ئەگەر خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتیان بەبێ چاودێریكردن بمێنێتەوە.

تیك تۆك پلاتفۆرمێكی بەناوبانگی سۆشیال میدیایە كە رێگە بە بەكارهێنەران دەدات ناوەڕۆكی ڤیدیۆی كورت دروستبكەن و بڵاویبكەنەوە، لە سەرەتادا لە ساڵی ٢٠١٦ لەلایەن كۆمپانیای بایتدانسی چینییەوە لە ژێر ناوی "دۆویین" بۆ بازاڕی چینی خرایە بازاڕەوە، دواتر لە ساڵی ٢٠١٧دا بە ناوی "تیك تۆك" لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بڵاوكرایەوە، پلاتفۆرمەكە بە خێرایی گەشەی كردووە و بووەتە یەكێك لە ئەپەكانی زۆرترین بەكارهێنراو لە سەرانسەری جیهاندا، بەتایبەتی گەنجان و لە ئێستادا زیاتر لە یەك ملیار بەكارهێنەری هەیە.

ئەمڕۆ ١٠٤ ساڵ بەسەر دامەزراندنی سوپای عیراقدا تێدەپەڕێت و بەوهۆیەوە بڕیارە نمایشێکی سەربازی لە بەغداد بەرێوەبچێت.

سوپای عیراق کە ناوی دووەمی هێزە چەکدارەکانی کۆماری عیراقە، لە ساڵی ١٩٢١دا لەژێر دەسەڵاتی شا فەیسەڵی یەکەمدا دروستکرا، لەئێستادا بەسەر پێنج لقی سەرەکیدا دابەش دەبن کە پێکدێن لە، "هێزی زەمینی، دەریایی، ئاسمانی، فڕۆکەی سوپا و بەرگری ئاسمانی و چەند یەکەیەک.

سوپای عیراق بەشێوەیەکی گشتی سەر بە وەزارەتی بەرگرییە، جگە لە دەزگای دژەتیرۆر و حەشدی شەعبی کە لەلایەن سەرۆکوەزیرانی عێراق، کە فەرماندەی هێزە چەکدارەکانە رابەڕایەتییان دەکات. کە تاوەکو کودەتاکەیی ساڵی ١٩٦٣ی عیراق،. چوونە پاڵ سوپا خۆبەخشانە بوو، دوای کودەتاکە کرا بە ناچاری و دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حسێنیش لە ساڵی ٢٠٠٣دا، دووبارە سیستمی خۆویستانە گەڕایەوە.

دامەزراندنی سوپا

لە ساڵی ١٩٢١ لە سەردەمی دەسەڵاتی شا فەیسەڵی دووەمدا سوپای عیراق دامەزرێنرا، کە لە سەردەمی داگیرکاریی بەریتانیا بۆسەر عیراق یەکەم یەکەیان بە سەرکردایەتی سەردار جەعفەری وەزیری ئەوکاتی بەرگری دروستکرد و لە سەرەتادا بەتالیۆنی ئیمام موسای کازمیان دروستکرد.

لە سەرەتادا سوپا بارەگای خۆی لە بەغداد جێگیر کرد، یەکەم یەکەی پیادەی لە دیوانیە و دووەمی لە کەرکوک دانا.

یەکەم جەنگی سوپا دژی داگیرکارییەکانی بەریتانیا لە ساڵی ١٩٤١ دەستیپێکرد، کە بەدوایدا چەندین کودەتا و شەڕ دروستبوون.

سوپای عیراق رۆژ بە رۆژ ژمارەی رووی لە زیادبوون کرد و لەکاتی جەنگی عیراق و ئێراندا گەیشتە یەک ملیۆن سەرباز، کە لە هێزی ئاسمانیش پێکدەهات، دواتر لە سای ١٩٩٠دا لە پلەی چوارەمی جیهاندا بوو بۆ زۆری ژمارەی سەربازەکانی. بۆ ساڵی ٢٠٢٤یش لە پلەی ٢٨ی جیهان و پێنجەمی وڵاتانی عەرەبیدا بووە.

دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حسێن بە هاوکاری ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، پۆل بریمەر کە ئەوکاتە بڕیاردەری مەدەنی بوو، بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق و سەرلەنوێ دامەزراندنەوە و پڕچەککردنی.

سوپاقی عیراق رووبەڕووی چەندین شەڕ بووەتەوە، بەتایبەت لە دوای ٢٠٠٣وە شەڕی دژی تیرۆر و شەڕی دژ بە داعش یەکێکن لەو دوو پرسەی کە تاوەکو ئێستاش درێژەیان هەیە.

سوپای عیراق لەلایەن چەندین وڵاتانەوە هاوکاری دەکرێت و چەکی پێدەدرێت، کە ئەمریکا و چین و روسیا لە پێشەوەی ئەو ریزبەندییەدان.

پێکهاتەکانی سوپای عیراق

هێزی زەمینی

گرنگترین و گەورەترین پێکهاتەی سوپایە، کەلەدوای دامەزرندنی سوپاوە بەشداری جەنگەکانی ساڵی ١٩٤١ و جەنگی فەڵەستین '١٩٤٨' و جەنگی ساڵی ١٩٦٧یش بەشداری کردووە لە پاراستنی دیمەشقدا.

بەدەر لەوانەش جەنگی ١٠ ساڵەی نێوان عیراق و ئیرانی بەخۆوە دیوە و بەشدار بووە لە جەنگی کەنداو و داگیرکردنی کوەیتیشدا.

هێزی ئاسمانیی

لە ساڵی ١٩٨٨دا یەکێک لە گەورەترین هێزە ئاسمانییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو و هەزار و ٥٠ فڕۆکەی هەبوو.

بەڵام لە جەنگی کەنداودا ٥٠٠ فڕۆکەی لێتێکشکا و سوپا ١٠٦ فڕۆکەشی ناردە ئێران بۆئەوەی لە بۆردومانەکانی ئەمریکا بیانپارێزێت، کە دوای شەڕی کەنداو ئێران ١٠٦ فڕۆکەکانی نەناردەوە. بەشێکی فڕۆکەکانیش لە ساڵی ٢٠٠٣دا زیانی زۆریان بەرکەوت.

هێزی دەریایی 

ئەم هێزە لە ١٩٣٧ دامەزراوە کە سەرەتا ناوی هێزی بەرگریی کەناراوی عیراق بوو و سەرەتا تەنها چوار بەلەم بوو، لە ساڵانی ٦٠کاندا بە گەیشتنی بەلەمی تۆرپێدۆ پەرەی سەندووە.

لە ١٢ی ٥ی ساڵی ٢٠٠٥دا هێزەکە ناوی گۆڕا بۆ هێزی دەریایی عێراق و بەرگری کەناراوەکان.

هێزی بەرگری ئاسمانی

یەکێک لە پێکهاتەکانی هێزە چەکدارەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٩٣ دامەزراوە، لە ساڵی ٢٠٠٣ هەڵوەشاوەتەوە و دووبارە لە ساڵی ٢٠١١ دروست کراوەتەوە.

هێزی فڕۆکەی سوپا

یەکێکە لە پێکهاتەکانی هێزە چەکدارەکانی عێراق و لە ساڵی ١٩٨٠ دامەزراوە، ئەرکی بەڕێوەبردن و فەرماندەیی هەلیکۆپتەرەکانی عێراقە و بە تەواوی جیاوازە لە هێزی ئاسمانی عێراق.

ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان

هێزە تایبەتەکانی عێراق یان دژەتیرۆر، دوای رووخانی رژێمی سەدام لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٣دا لەسەر داوای ئەنجوومەنی بڕیاردانی عیراق لە بنکەی (جرف الصخر) بە ناوی بەتالیۆنی بەغدا دامەزرا.

دواتر ناوەکەی گۆڕا بۆ کەرتی ٣٦ـی کۆماندۆ، لەکۆتاییدا لە ٢٢ی ١٢ی ٢٠٠٥دا ناوەکەی گۆڕا بۆ هێزی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان. کە ئەم هێزە لەلایەن هەریەک لە ئوردن و ئەمریکا و ئوستوڕالیا و ئەڵمانیاوە راهێنانیان پێدەکرێت و لە ساڵی ٢٠٢١ پلەی ١٢یەمی جیهانی گرتووە.

لەشکری کاردانەوەی خێرا

لەشکری کاردانەوەی خێرا یەکێکە لە تیمە سەرەتاییەکان و لە ساڵی ١٩٤٢ دامەزراوە، لە چوار لیوا پێکهاتووە و هاوشانی بەشەکانی دیکەی سوپا بەشداری لە چەندین شەڕدا کردووە، کە چەند جارێک هەڵوەشاوەتەوە و دووبارە لە ٢٠٠٥ دروست کراوەتەوە.

گەڕانەوەی ئەمریكا بۆ كۆبانێ و رەوانەكردنی كەلوپەل و كەرەستەی سەربازیی بۆ رۆژئاوا بە هەنگاوێكی ئەرێنی ئەمریكا ناو دەهێنرێت كە رەنگە رێگریی  بكات لە هەڕەشە و هێرشەكانی سوپای توركیا دژی كۆبانێ و باكور و رۆژهەڵاتی سوریا.

لەئێستادا كورد بە سەرەكیترین هاوپەیمانی سەربازی هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە لە قەڵەم دەدرێت، بەتایبەت لە جەنگی دژی تیرۆر و چەكدارانی داعش لە سوریا و عێراق زیاتر دەركەوت.

ئەمریكا جارێكی دیكە هێزەكانی لە سنوری رۆژئاوای كوردستان بە ژمارە و بنكەی زیاتر جیگیردەكات و لە ماوەیەكی كەمدا زۆرترین چەك و كەرەستەی سەربازیی لە هەرێمی كوردستانەوە رەوانەی ئەو بەشەی كوردستان كردوە كە بە ناوچەیەكی ستراتیژیی باكوری رۆژهەڵاتی سوریا ناودەهێنرێت.

ساڵی ٢٠١٩ دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا رایگەیاند كۆتایی بە ئەركەكانی هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی لە عێراق و سوریا هاتوە و تەنها ژمارەیەكی كەم لە راوێژكارە سەربازییەكانیان لەو دوو وڵاتە دەمێننەوە.

بەڵام، ژمارەی سەربازانی ئەمریكا لە دوای روخانی ئەسەد لە رۆژئاوا كوردستان و هەندێك ناوچەی باكوری سوریا زیادیكردوە و دەگاتە نزیكەی دوو هەزار سەرباز كە زۆرینەیان لە بنكەكانی دێرك ، رمێلان ، قامیشلۆ و حەسەكە لە كانتۆنی جزیرەی رۆژئاوای كوردستان جێگیر كراون.

كۆتایی ساڵی ٢٠١٩ و لەگەڵ هێرشی هێزە چەكدارەكانی سوریا و سوپای توركیا بۆسەر گرێ سپی و سەرێكانی لە رۆژئاوای كوردستان و عەین عیسا ئەمریكا لە هەندێك ناوچەی ئەو بەشەی كوردستان كشایەوە، ئەوەش ناڕەزایەتیی كورد و دانیشتوانی رۆژئاوای لێكەوتەوە و گرێ سپی و سەرێكانیش داگیركران.

ساڵی ٢٠١٨ توركیا دوای دگیركردنی عەفرین و ساڵی ٢٠١٩ دوای دەگیركردنی گرێ سپی و سەرێكانی هەڕەشەی داگیركردنی كۆبانێی و سەرجەم ئەو سنورانەی كرد كە بەدەست شەڕڤانانی هەسەدەوەن.

لە ئێستاشدا و داوای نزیكەی پێنج ساڵ هێزەكانی ئەمریكا بە كاروانی گەورەی سەربازیی بنكە و بارەگانی نوێ لە رۆژئاوای كوردستان و بە تایبەت لە كۆبانێ دەكەنەوە كە ئەوەش ئاماژەیە كە رەنگە چیتر رێگە نەدات چەكدارانی سوری و تەنانەت سوپای توركیاش هێرش بكەنە سەر هاوپەیمانەكانی كە شەڕڤانانی هەسەدەن.

گەڕانەوەی ئەمریكا بۆ كۆبانێ و جەختكردنەوەی لێپرسراوانی باڵای ئەو وڵاتە لەسەر ئەوەی كە كورد دۆست و هاویمانی گرنگی سەربازی ئەوانن بۆ جەنگ دژی تیررۆر بە هەنگاوێكی ئەرێنی و هیوایەك بۆ رێگریی لە هەڕەشەكانی توركیا ناودەهێنرێت بۆ ئەوەی هاوسەنگیی هێز لە سوریای داهاتوودا لە بەرژەوەندیی كورد بگۆڕێت.

لە ساڵی 2024دا لە وڵاتانی جیهان 75 هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و گشتی ئەنجامدراون و تیایدا زۆرترین پارتی راستڕەو سەركەوتنیان بەدەستهێناوە. 
ساڵی 2024 بە ساڵی هەڵبژاردنی گەورە دادەنرێت كە تیایدا زۆرترین هەڵبژاردن ئەنجامدراوە كە 75 هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی و گشتی ئەنجامدراون. 

ساڵی 2024 نزیكەی سێ ملیار دەنگدەر بەشداری هەڵبژاردنیان كردووە بە جۆرێك زۆرترینیان لە هیندستان بووە كە یەك ملیار و400 ملیۆن كەس بووە، ئەمریكاش پلەی دووەمی گرتووە كە 344 ملیۆن كەس لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی وڵاتەكەیاندا دەنگیانداوە.

گەڕانەوەی پارتی كرێكارانی بەریتانیا لە ساڵی 2024 دوای 14 ساڵ یەكێكی تر بوو لە دیمەنەكانی هەڵبژاردنی 2024 و سەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكاش بۆ دووەم جار یەكێك بوو لە رووداوەكان و میدیاكانی ئەمریكا بە گەورەترین گەڕانەوەی سیاسیان دانا.

ئەوەی بەدی دەكرێت لە هەڵبژاردنەكانی 2024دا زۆرترین پارتە راستڕەوەكان لە یەكێتی ئەوروپا سەركەوتنیان بەدەستهێنا و ئیمانوێل ماكرۆنیش لە دوو خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی شكستی هێنا.

لەسەر ئاستی ناوچەكەش لە 31ی مانگی سێدا هەڵبژاردنی ناوخۆیی توركیا بەڕێوەچوو و جەهەپە بە بردنەوەی 35 شارەوانی پلەی یەكەمی گرت و دوای ئەوەش ئاكپارتی تەنیا 24 شارەوانی گرتە دەست و دەم پارتیش توانی 10 شارەوانی بباتەوە، هەروەها  هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیاش بەڕێوەچوو و كورد 32 كورسی بەدەستهێنا.

لە ئێرانیش بەهۆی تێكشكانی فرۆكەكەی ئیبراهیم رەئیسی و گیانلەدەستدانی لە 19ی 5دا هەڵبژاردنی پێشوەختە لە 28ی مانگی شەش بەڕێوەچوو، لە خولی یەكەمدا سەعید جەلیلی و مەسعود پزیشكیان زۆرترین دەنگیان بەدەستهێنا، بەڵام بەهۆی ئەوەی نیوەی دەنگەكەیان بەدەستنەهێنا دەنگدان چووە خولی دوەمەوە و لەو خولەدا پزیشكیان 54٪ی دەنگەكانی بەدەستهێناو بوو بە سەرۆكی ئێران.

لە سوریاش لە مانگی 5 هەڵبژاردن بەڕێوەچوو و بەشار ئەسەد 95٪ی دەنگەكانی بەدەستهێنا و بە سەرۆكی وڵاتەكە هەڵبژێردرایەوە.

لە هەرێمی كوردستانیش دوای چوار جار لە دواخستنی، لە 20ی مانگی 10ی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەچوو و تیایدا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان توانی 23 كورسی بەدەستبهێنێت و دەنگەكانیشی دوو هێندە زیادیانكرد.

دواین هەڵبژاردنەكانیش لە كرواتیا و وڵاتی چاد لە 29ی مانگی 12ئەنجامدران.
 

پێنج ساڵ بەر لە ئێستا و لە ٣١ی ١٢ی ساڵی ٢٠١٩دا، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی بە رەسمی یەکەم حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنای راگەیاند، کە تاوەکو دوایین ئامار لە ١٠ی ١١ی ئەمساڵدا، نزیکەی ٧٧٧ ملیۆن توشبوو تۆمارکراون.

پێنج ساڵ بەر لە ئێستا و لە مانگی ١٢ی ٢٠١٩دا، بۆ یەکەمجار بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسێک لە چین میدیاکانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردبوو، بەرپرسان و میدیاکان لێدوانی جیاوازیان دەدا و هەندێک بە دەنگۆ ناویان دەهێنا و هەندێک دەیانوت راستە.

دواجار لەنێوان ئەو دەنگۆیانەدا، چین راپۆرتێکی ئاڕاستەی رێکخراوی تەندروستی جیهانیی کرد و لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە ئاگاداری کردەوە، کە دواتریش لەدوای گەیشتنی تیمی رێکخراوەکە، لە راپۆرتێکدا ئەوەیان دەرخست، ڤایرۆسەکە سەرچاوەکەی خواردەمەنییە دەریاییەکانە کە لە ناوەندی شاری وهانی چین دەفرۆشرێن.

دواجار رێکخراوی تەندروستی جیهانی بە رەسمی تۆمارکردنی یەکەم حاڵەتی توشبوون بە ڤایرۆسەکەی لە چین راگەیاند، کە یەکەمجار بە هەوکردنی سییەکان ناوی هێنرا.

لە سەرەتا و لە مانگی ١ی ٢٠٢٠دا ڤایرۆسەکە بە 2019-nCoV  ناونرا بەشێوەیەکی کاتی، دواتریش لە مانگی ٢ی هەمان ساڵدا بە فەرمی ناونرا Covid-19.

یەکەم حاڵەتی پشتڕاستکراوە

لە شاری یان-نانی چین بۆ یەکەمجار توشبوونی پیاوێکی تەمەن ٦٠ ساڵ بە ڤایرۆسی کۆرۆنا راگەیەنرا، کە پێشتر گەشتی بۆ شاری وهان کردبوو، دواتر نەخۆشەکە سەردانی نەخۆشخانەی کردبوو و باسی لەوەکردبوو، بەبێ بوونی هیچ نیشانەیەک ماوەی پێنج رۆژە هەناسەی تەنگە و جەستەی شەکەت و ماندووە، دوای پشکنینەکان دەرکەوت هەوکردنێکی زۆر لە سییەکانیدا هەیە، هەروەها رێژەی چەند پڕۆتینێکی هەستیار لە جەستەیدا بەرزن.

لە سەرەتادا چارەسەری سەرەتاییان بۆکرد و چەند دەرمانێکی پێویستیان بۆ نووسی و پزیشکەکان داوایان لێکرد پشوو بدات، دوای پێنج رۆژ لە دووبارەکردنەوەی پشکنینەکان بۆیان دەرکەوت رێژەی هەوکردنەکە زیاتر بووە و توشی ئاوسانی سییەکان بووە و ئاو لە سییەکانیدا کۆبووەتەوە.

بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە وڵاتاندا

نیپاڵ کە هاوسنوورە لەگەڵ چین، لەدوای چین یەکەم وڵات بوو حاڵەتی پشتڕاستکراوەی توشبوون بە ڤایرۆسەکەی تێدا راگەیەنرا، کە پیاوێکی تەمەن ٣٢ ساڵ بوو و لە شاری وهانی چین خوێندکار بوو و یەکەم کەسبوو پشکنینی 2019-nCoVی بۆکرا و ئەنجامەکەی پۆزەتیڤ دەرچوو، چونکە توشبووی یەکەم لە سەرەتادا بە حاڵەتی هەوکردنی سییەکان ناسێنرا دواتر پشکنینی 2019-nCoVی بۆکرا.

ئەو پیاوە دوای ١٠ رۆژ لە گەڕانەوەی بۆ نیپاڵ وردە وردە هەستی بە نەخۆشکەوتن کردبوو و دواتر کۆکەیەکی توندی گرتبوو و لەماوەی نەخۆشییەکەشیدا پلەی گەرمی جەستەی زۆر بەرزببووەوە، ئەو نیشانە توندانەی لە سەرەتای نەخۆشییەکەدا لێدەرکەوتبوون و لە رۆژی سێیەمدا نیشانەکانی بەرەو باشبوون چووبوون، سەرەڕای ئەوەی چەندین تێستی ڤایرۆسی و بەکتریایی بۆکرابوو سەرجەمیان نێگەتیڤ بوون و پشکنینەکانی پاک بوون، کە دواتر بە توشبوویەکی سوک پۆلێنکرا و لەماوەی چوار رۆژدا تەندروستی باشبووەوە و نەخۆشییەکەی تێپەڕاند.

نیشانەکانی توشبووان جیاواز بوون

رۆژ لەدوای رۆژ بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە خێراتر بوو و نیشانەی جیاوازی لێدەرکەوت، سەرچاوەی سەرەکیشی شاری وهانی چین بوو، ئەو کەسانەشی توشببوون، یان گەشتی وهانیان کردبوو یان بەرکەوتەی کەسێک بوون هەڵگر یان توشبووی ڤایرۆسەکە بوو.

نیشانەکانی ڤایرۆسەکە تا توشبوون زیاتر بووایە جیاواز بوو و دەگۆڕا، سێیەم کەیسی پشتڕاستکراوە کە ژنێکی ٥٥ی ساڵی تایوانی بوو و گەشتی وهانی کردبوو، قورگ و گەرووی بەتەواوی ئاوسابوو، کۆکەیەکی وشک و توند، تایەکی مامناوەند، شەکەتییەکی زۆری هەبوو، هەروەها رێژەی ئۆکسجینی خوێنی بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیبوو بۆ ٨٨-٩٠٪، کە دواتر پشکنینی SARS-CoV-2یان بۆ ئەنجامدا و ئەنجامەکەی پۆزستیڤ بوو، کە ڤایرۆسی کۆرۆنا بە یەکێک لە نەوەکانی سارس دادەنرێت و بەشێکی نەخۆشەکانیش سەرەتا ئەو چارەسەرانەیان بۆ بەکاردەهێنان کە بۆ توشبووانی سارس بەکاردەهات و جەستەیان کاردانەوەی ئەرێنی هەبوو بۆی.

ڤایرۆسەکە زۆر بە خێرایی و ئاسانی بڵاودەبووەوە، تەنانەت ئەگەر مرۆڤەکان بەرکەوتنی جەستەییشیان نەبووایە لە رێگای هەوا و دەستدان لە شتەکانەوە دەگوازرایەوە. ئەوەش وایکرد زۆر بە ئاسانی و لە ماوەیەکی کورتدا لەنێوان وڵاتانی ئاسیادا بڵاوبووەوە، تاوەکو لەماوەی سێ بۆ چوار مانگدا بە تەواوی جیهاندا بڵاوبووەوە.

بەشێوەیەکی گشتی توشبووان یان گەشتی وهانیان کردبوو، یان بەرکەوتەی کەسێک بوون و لەو رێگایەوە شار بە شار و وڵات بە وڵات گەشەی کرد.

قۆناغی دەستپێکردنی قەدەغەی هاتوچۆ و کەرەنتین کردن

لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و پەرەسەندنی قەدەغەی هاتوچۆ لە شاری وهانی چین راگەیەنرا و وهان لە جیهان دابڕینرا، هاتنەدەرەوە و چوونەناوەوەی وهان قەدەغە کرا، لەناو وهانیشدا کەرەنتین راگەیەنرا و دەبوو خەڵک لە ماڵەکانیاندا نەیەنە دەرەوە، ئەگەر چی ئەو رێکارانە گیرانە بەر، بەڵام ڤایرۆسەکە بەر لەوە دزەیکردبوو و کەس بە کەس بڵاوبووبووەوە.

دواتر رێکارەکانی کەرەنتین کردن گیرانە بەر و وڵاتان هاوڵاتیانی خۆیان لە چینەوە دەگەڕاندەوە و لە سەرەتاشدا ماوەی ١٤ رۆژ کەرەنتینیان دەکردن و رێگەیان نەدەدان بچنە دەرەوە، تاوەکو وایلێهات قەدەغەی هاتوچۆ لەنێوان شارەکان و دواتر وڵاتەکاندا راگەیەنرا.

گەشتە ئاسمانییەکان بۆ حاڵەتی کتوپڕ ئەنجامدەدران و هاوڵاتیان لە سەرجەم وڵاتانی جیهاندا رێگەیان نەدەدرا لە ماڵەکانیان بێنە دەرەوە.

لەگەڵ هەموو ئەو رێکارە خۆپارێزیانەشدا، هێشتا بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە خێراتر و خێراتر دەبوو و رۆژ بە رۆژ ئاماری توشبووان و گیانلەدەستدان زیاتر دەبوو.

رێکارە جیهانییەکان و ناساندی کۆرۆنا بە پەتایەکی جیهانیی

لە مانگی ١ی ساڵی ٢٠٢٠دا، رێکخراوی تەندروستی جیهانی، بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەی وەک بارێکی لەناکاو و نائاسایی لە جیهاندا ناساند.

لە مانگی ٢ی ٢٠٢٠دا بە فەرمی ناوی نرا COVID-2019 و لە سەرەتای مانگی ٣دا نتەوە یەکگرتووەکان ١٥ ملیۆن دۆلاری بۆ رووبەڕووبوونەوەی ڤایرۆسەکە تەرخانکرد.

هەر لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەوە رێکارەکانی خۆپارێزی گیرانە بەر، بەستنی ماسک کرا بە ناچاری و پاککردنەوەی گشتی لە زۆرینەی ناوەندەکاندا ئەنجامدرا و شەقام بە شەقام و ماڵ بە ماڵ لەرێگای ماددە پاککەرەوەکانەوە پاکدەکرانەوە و دەڕشێنران.

بەهۆی خێرابڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و زۆری ژمارەی توشبووان، بەشێوەیەکی گشتی وڵاتان نەخۆشخانەی نوێیان تایبەت بە توشبووانی کۆرۆنا دروستکرد، سەرەڕای ئەوەش جێگای نەخۆش لە نەخۆشخانەکاندا نەمابوو، هەر بۆ نموونە، لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا لەماوەی ١٠ رۆژدا چین نەخۆشخانەیەکی هەزار قەرەوێڵەیی دروستکرد.

لە مانگی ٣ی ٢٠٢٠دا رێژەی توشبوون گەیشتە ١٠٠ هەزار حاڵەتی پشتڕاستکراوە و تۆمارکراو و رێکخراوی تەندروستی جیهانی ڤایرۆسەکەی وەک پەتایەکی جیهانیی ناساند.

لە مانگی ٣دا گۆڕانکارییەکان خێراتر و زیاتر بوون و بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە تەواوی پەرەی سەند، ئەوروپا بووە ناوەندێکی سەرەکی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و ئەمریکاش دۆخی لەناکاوی راگەیاند، کە دواتر ئەمریکا بووە ئەو وڵاتەی زۆرترین توشبووی تێدا تۆمار کرا.

هەر لە مانگی ٣دا یەکەم ڤاکسین بۆ کۆڤید-١٩ گەشەی پێدرا.

لە مانگی ٤دا ڤایرۆسەکە بەشێوەیەک گەشەی سەند، لەماوەی یەک مانگدا توشبوون لە ١٠٠ هەزارەوە گەیشتە یەک ملیۆن کەس. 

دواتر لەماوەی نۆ مانگی سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا رێژەی گیانلەدەستدان بە ڤایرۆسەکە گەیشتە یەک ملیۆن کەس.

ڤاکسین و گەڕانەوەی ئومێد بۆ جیهان

لەکۆتاییدا لە مانگی ١١ی ساڵی ٢٠٢٠دا، کۆمپانیای Pfizer ئەمریکی رایگەیاند، ڤاکسینێکیان بەرهەمهێناوە کە جەستە وەڵامدانەوەی بۆی هەیە و بەرێژەی ٩٠٪ کاریگەرە.

هەر لە مانگی ١١ی هەمان ساڵدا، Modernaش سەرکەوتنی ڤاکسینەکەی خۆی راگەیاند.

هەر لە هەمان مانگدا زانکۆی ئۆکسفۆرد و ئەسترازینکا ڤاکسینێکیان راگەیاند.

لەماوەیەکی کەمدا و لەنێوان مانگی ١١ تاوەکو مانگی ٤ی ٢٠٢١، یەک ملیار ڤاکسین گەیەنرایە سەرانسەری جیهان و وەرگرتنی دۆزێک لە ڤاکسینەکە کرایە ناچاری و لە فڕۆکەخانەکاندا رێگەیان نەدەدا هاوڵاتیان گەشت بکەن، ئەگەر پێشتر دوو دۆز یان لانی کەم یەک دۆزی پێکوتەی کۆرۆنایان وەرنەگرتبێت، کە بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەوەش، وەرگتنی پێکوتەکەیان بۆ کرا بە کارتێکی ئەلیکترۆنی.

بڵاوبوونەوەی گۆڕاوەکانی کۆرۆنا

تەنها هەشت مانگ لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا، یەکەم گۆڕاوی ڤایرۆسەکە بەناوی lambda راگەیەنرا، دواتریش رۆژ بە رۆژ گۆڕاوی دیکەی کۆرۆنا بڵاوبوونەوە بە ناوەکانی alpha, beta, delta, omicron. تەندروستی جیهانیش دەڵێت، بڵاوبوونەوەی گۆڕاوی ڤایرۆسەکان، ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە بۆ سەرجەم ڤایرۆسەکان.

دوایین ئامارەکان

بەپێی دوایین ئامارەکان، تاوەکو ١٠ی ١١ی ٢٠٢٤، زیاتر لە ٧٧٦ ملیۆن و ٨٠٠ هەزار توشبووی کۆرۆنا لە جیهاندا تۆمارکراون، ئەوە جگە لەو کەسانەی توشبوون و تۆمارنەکراون.

هاوکات، زیاتر لە حەوت ملیۆن کەسیش بەهۆی توشبوون بە ڤایرۆسەکە گیانیان لەدەستداوە، کە بە شێوەیەکی گشتی پەرەسەندنی ئامارەکانی گیانلەدەستدان لە ساڵی ٢٠٢٠ و ٢٠٢١دا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوونەوە و لە ٢٠٢٢ بەدواوە وردە وردە ئامارەکانی گیانلەدەستدان روویان لە کەمبوونەوە کرد.

کاریگەریی رێکارەکانی کۆرۆنا لەسەر ژینگە

دوای ئەوەی بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە لە سەرجەم وڵاتەکاندا قەدەغەی هاتوچۆ راگەیەنرا و گەشتی نێوان وڵاتان وەستێنران، بەشێوەیەکی گشتی ئۆتۆمبێلەکان نەدەچوونە سەر شەقامەکان و کارگە و شوێنەکانی دیکەش کارەکانیان راگرتبوو، ئەوەش کاریگەریی لەسەر ژینگە دروستکرد.

گۆڕانکارییەکان بە جۆرێک بوون، تەنها لەماوەی نێوان مانگی ١ بۆ ٤ی ٢٠٢٠دا، دەردانی رۆژانەی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بەرێژەی ٨.٦٪ کەمی کرد بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی ٢٠١٩دا.

دوایین راپۆرتەکانیش ئەوەیان نیشان دەدا، کە دەردانی گازەکانی دەبنە هۆی گەرمبوونی جیهان، بەشێوەیەکی بەرچاو روویان لە دابەزین کرد.

دۆخی ئێستای جیهان لەگەڵ ڤایرۆسەکەدا

ئەگەرچی لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا هەرکەسێک توشببووایە راستەوخۆ بۆماوەی ١٤ رۆژ کەرەنتین دەکرا و چاودێریی تەندروستی دەکرا، وردە وردە بەپێی جیاوازی بارودۆخەکان و زیاتر بڵاوبوونەوەی رێکارەکان شلتر کرانەوە و بەو توندییە جێبەجێ نەدەکران، بۆ نموونە دوای چوار مانگ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە بە نەخۆشەکان دەوترا لە ماڵەوە بمێننەوە و خۆتان لە ئەندامانی دیکەی خێزان بە دووربگرن.

هاوکات، لەگەڵ ئاشنابوونی جیهانیش بە ڤایرۆسەکە و نیشانەکان و شێوەی چارەسەرکردنی، رۆژ بە رۆژ ترسەکان رەوینەوە و ئێستا کەسەکان ئەگەر توشی ڤایرۆسەکەش ببن، هەمان ئەو ترسەیان لێنانیشێت کە لە ساڵی ٢٠٢٠دا هەیانبوو.

ئێستا و دوای پێنج ساڵ لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە، توشبوون بە کۆرۆنا وەک پەتایەکی وەرزی ئاسایی بووەتەوە و کاتێک کەسەکان توشدەبن، ئەگەر نیشانەکانیان توند نەبێت نەک خۆیان کەرەنتین ناکەن، بەڵکو دەچنە سەر کار و بەردەوام دەبن لە ژیانی ئاسایی و رۆژانەیان.

کاریگەرییەکانی دوای توشبوون بە کۆرۆنا

لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا، کاتێک کە کەسێک توشی ڤایرۆسەکە دەبوو و چاکدەبووەوە، بە ماوەی مانگێک یان زیاتر لەدوای چاکبوونەوەی چەند نیشانەیەکی لێدەردەکەوت، هەندێک بە پشتئێشە و هەندێک بە قاچ و ئەژنۆئێشە، بەشێکیشیان بە گرژبوونی ماسولکەکانی جەستەیان دەیان ناڵاند.

سەرجەم نەخۆشەکان سەرەتا نەیاندەزانی ئەو هۆکارانە چین توشی ئەو ئازارانەی کردوون و بەشێکی ئەو ئازارانەش بە ئازارشکێن نەدەڕەوینەوە، ئەگەر ئازاریشیان بشکایە بۆماوەیەکی کاتی دەبوو.

لە بەشێکی نەخۆشەکاندا دوای چاکبوونەوەیان رێژەی ڤیتامینەکان لە جەستەیاندا دادەبەزی، بەتایبەت رێژەی 'ڤیتامین دی'، کە دابەزینی ڤیتامینەکانیش بەرگری جەستەی لاوازدەکردن و رووبەڕووی چەند گرفت و حاڵەتێکی دیکەی وەک تێکچوونی پێست و هەڵوەرینی قژ و لاوازبوونی نینۆکەکان، یانیش خەمۆکی و شەکەتی بەردەوامی دەکردنەوە، یانیش دەبووە هۆکاری تێکچوونی هۆرمۆنەکانی جەستەیان.

بەشێکی دیکەش هەستیان بە بێهێزی بەردەوام دەکرد و بەشێکیان ماوەیەکی درێژ بەدەست هەناسەتەنگی و زوو ماندووبوونەوە دەیان ناڵاند، یانیش دەیانوت هێزی جەستەمان نییە وەک پێشوو ئەرکەکانی رۆژانەمان ئەنجامبدەین.

ئێستا کە توێژینەوەکان زیاتر ئەنجامدراون لەسەر ڤایرۆسەکە و توشبوون و چاکبوونەوە و نیشانەکانی دوای کۆرۆنا، لەدوایین توێژینەوەدا، پزیشکەکان لە ئەمریکا ئاماژە بەوەدەدەن، کۆرۆنا دەبێتە هۆی دروستبوونی هەوکردن لە بەشێکی مێشکدا کە بەرپرسە لە ئەنجامدانی رەفتار و هەڵسەکەوت و کاری رۆژانە و لە بەشێکی نەخۆشەکاندا پەکیان دەخات و وایانلێدەکات بە ئاسانی نەتوانن کارەکانی رۆژانەیان ئەنجام بدەن.

باس لەوەشدەکەن، بەشێکی نەخۆشەکان چەندین نیشانەی دیکەیان هەیە لەدوای توشبوون بە کۆرۆنا، کە بەشێکیان بۆماوەی دوو هەفتە یان مانگێک یان چەند مانگ و ساڵێکیش بەردەوام دەبن، کە پێیان دەتوترێت  'نیشانە درێژخایەنەکانی کۆرۆنا'.

پێنجەم ساڵی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و هەڵوێستی چین

لە سەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکەدا باس لەوەدەکرا، ڤایرۆسەکە لە تاقیگەیەک لە وهانی چین بەرهەمهێنراوە و لەوەوە دزەی کردووە، لە راپۆرتێکیشدا دەزگای هەواڵگریی ئەمریکا 'سی ئای ئەی' ئەمریکی رادەستی جۆو بایدنی سەرۆکی ئەمریکای کردووە باس لە هەمان بابەت دەکات.

ئەگەرچی چین ئەو تۆمەتەی رەتدەکردەوە، ئەمڕۆ لەدوای پێنج ساڵ، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی رایگەیاندووە، کە پێویستە چین زانیاریی ورد و تەواویان لەسەر ئەو ڤایرۆسە و ئامارەکان پێبدات.

لێدان بە پاپوچ مێژوویەکی کۆنی هەیە، ئەگەرچی پاپوچ یەکێکە لەو کەرستانەی بەکارهێنانێکی رۆژانەی ئەرێنی هەیە، بەڵام بەشێوەیەکی جیاواز لە کلتورە جیاوازەکاندا بۆ سەرزەنشتکردن بەکارهێنراوە.

گۆزەیەک وەک پارچەیەکی هونەریی لە مۆزەخانەی نیشتیمانیی شوێنەواریی تارانتۆی ئیتاڵیادا پارێزراوە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٦٠ ساڵ بەر لە زایین، ئەو چیرۆکە روون دەکاتەوە.

وێنەی سەر ئەو پارچە هونەرییە ئەفسانەیەکی یۆنانی دەگێڕێتەوە، کە تیایدا ئەفرۆدیتی خواوەندی جوانی ئەفسانەی یۆنانییەکان، پاپووچێکی بەدەستەوەیە و سەرزەنشتی ئیرۆسی کوڕی دەکات.

ئیرۆس لە ئەفسانەی یۆنانییەکاندا بە خواوەندی خۆشەویستی ناوی دەبرێت و لەبەشێکی زۆری ئەفسانەکانیشدا بە خراپرەفتار وێنا کراوە.

ئەو گۆزەیە تاکە پارچەی هونەریی ناو مۆزەخانەکە نییە کە ئەو چیرۆکە دەگێڕێتەوە، بەڵکو پارچەی دیکەش هەن کە لەناویاندا پەیکەرێک هەیە.

ئەو وێنەیەی کە تیایدا ئەفرۆدیت لەرێگای پاپوچێکەوە سەرزەنشتی ئیرۆس دەکات، لە بەشێکی زۆری پارچە هونەرییەکانی دیکەی یۆنانیشدا دەبینرێت و بەوە لێکدەدرێتەوە، کە وەک بەشێکی پەروەردەی منداڵيکانیان لەو سەردەمەدا سزا بەکارهێنراوە. کە ئەوەش رەوایەتی نادات بەوەی سزادانی منداڵان لەرێگای لێدان و ئەشکەنجەوە جێبەجێبکرێت، بەڵکو تەنها مێژووی ئەو سەردەمە دەگێڕێتەوە.

بەکارهێنانی پاپوچ و پێڵاو بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی

بەدەر لە بەکارهێنانی پاپوچ بۆ سەرزەنشتکردنی منداڵان لەلایەن دایکیانەوە کە ئێستا بەشێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، ئەو کلتورە درێژەی کێشاوە و لە زۆرکاتدا وەک دەربڕینی ناڕەزایەتیش بەکارهاتووە.

هەر بۆ نموونە لە بەشێکی پەرلەمانەکانی جیهاندا زۆرجار رووداوی لەو جۆرە روویانداوە کە پێڵاوەکانیان هەڵداوە، یان لە خۆپیشاندانەکاندا لەکاتی دروستبوونی گرژیدا پێڵاو بەکارهاتووە.

یانیش بەکارهێنانی پێڵاو لە هەڵمەت و رۆژە جیهانییەکاندا بەپێی دۆخە جیاوازەکان مانای جیاوازی بەخشیوە، هەروەک ئەوەی ماوەی چەند ساڵێکە لە هەڵمەتەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژناندا دانانی سەدان پێڵاوی سوور بووەتە بەشێک لە چالاکییەکانی ئەو رۆژە.

ئەمڕۆ ١٨ ساڵ بەسەر لەسێدارەدانی سەدام حسێندا تێپەڕی، ئەو سەرۆکە دیکتاتۆرەی ماوەی ٢٤ ساڵ حوکمی عیراقی کرد.

سەدام حسێن مەجید، چوارەم سەرۆککۆماری عێراق و ئەو دیکتاتۆرەی لەپاڵ چەندین سەرۆکی دیکتاتۆری دیکەدا چەندین تاوانی دژ بە کورد ئەنجامدا، کە ئێستاش دوای زیاتر لە ٣٣ ساڵ لە رووخانی رژێمە دیکتاتۆرەکەی لە کوردستان و ٢١ ساڵ لە عیراق، هێشتا کاریگەریی تاوان و کارەکانی لەسەر خاکی هەرێمی کوردستان و دەروونی ماڵ بە ماڵ و تاک بە تاکی ئەو کەسانەدا ماوە کە ئەگەر بۆ ساتێکیش بێت ماوەی حوکمی ئەویان بینیوە.

سەدام حسێن لە ٢٨ی نیسانی ساڵی ١٩٣٧ لە گوندی عۆجە'ی سەر بە تكریت لەدایك بووە، خانەوادەكەی سەرقاڵی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بوون و سێ‌ زڕبرای هەبووە بەناوەكانی بەرزان و وەتبان و سەبعاوی، هەرسێ براکەی لەسەردەمی دەسەڵاتی سەدامدا پۆستی باڵایان هەبووە.

سەدام ساڵی ١٩٥٧ پەیوەندی بە ریزەكانی حزبی بەعسەوە كردووە و لە ٧ی تشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٥٩دا بەشداری لە پیلانی تیرۆركردنی عەبدولكەریم قاسمدا کردووە، بەڵام پیلانەكە شكستی هێنا و سەدامیش بە سوكی بریندار بوو و دواتر بەرەو سوریا هەڵهات.

لە ساڵی ١٩٦٣ لەگەڵ ساجیدەی كچی خاڵی هاوسەرگیری دەكات، هەر لەو ساڵەشدا بەعسییەكان كودەتا بەسەر عەبدولكەریم قاسمدا دەكەن و دەسەڵات دەگرنە دەست، ئەحمەد حەسەن بەكریش، دەبێتە سەرۆك وەزیران و عەبدولسەلام عارفیش دەبێتە یەكەم سەرۆك كۆماری عیراق، عەبدولسەلام عارف سەرەڕای ئەوەی یەکەم سەرۆک کۆمارە، بەڵام دووەم سەرۆکی عیراقە لەدوای سیستمی پاشایەتییەوە، چونکە بەر لەو عەبدولەکریم عارف کە پۆستی سەرۆکوەزیرانی عێراقی هەبوو، لەدوای سیستمی پاشایەتییەوە یەکەم سەرۆکی عیراق بوو.

دوای ئەوەی لە ١٣ی نیسانی ساڵی ١٩٦٦ بەهۆی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی، عەبدولسەلام عارف گیانی لەدەست دا، عەبدولڕەحمان عارفی برای بووە سەرۆككۆمار، بەڵام دوو ساڵ دواتر و لە ١٧ی تەمموزی ساڵی ١٩٦٨ جارێكی تر بەعسییەكان بە كودەتا عەبدولڕەحمان عارفیان لەسەر كار لابرد و سەدامیش یەكێك بوو لە بەشداربووانی ئەو كودەتایە، کە دوای کودەتاکە ئەحمەد حەسەن بەكر بووە سەرۆکكۆمار و سەدامیش بووە لێپرسراوی ئاسایشی نەتەوەیی، دواتریش لە ساڵی ١٩٦٩دا بووە جێگری سەرۆکكۆمار.

لە ساڵی ١٩٧٩دا بووە چوارەم سەرۆککۆماری عیراق

لە ساڵی ١٩٧٥ بە مەبەستی لاوازكردنی شۆڕشی كورد، سەدام پەیماننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران ئیمزا كرد و لە ساڵی ١٩٧٩شدا ئەحمەد حەسەن بەكری ناچار كرد دەست لەكار بكێشێتەوە، بەوەش خۆی بووە چوارەم سەرۆككۆماری عیراق.

لە هەمان ساڵ بە دواوە كە شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران سەركەوتوو بوو و لە ترسی پەڕینەوەی ئەو شۆڕشە بۆ عیراق، رێككەوتنی ١٩٧٥ی نێوان هەردوو وڵاتی وەلا نا و لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠دا جەنگی لە دژی ئێران بەرپا كرد، كە هەشت ساڵی خایاند.

بە هەزاران شێوە هەوڵی لەناوبردنی کوردی دا

کورد لەژێر دەسەڵاتی حزبی بەعسدا چەندین نەهامەتی بینی، بە هەزاران شێوەی حزبی بەعس هەوڵی لەناوبردنی کوردی دەدا و خاک و ئاوی تێکدەدان، گوندەکانی خاپوور دەکرد و ناوچە کوردییەکانی تەعریب دەکرد، لە سەردەمی سەدام حسێنی دیکتاتۆریشدا بە پلان لەناوبردنی کوردیان دەستپێکرد، کە هەڵمەتەکانی ئەنفال و کیمیاییبارانکردنی هەڵەبجە یەکێک بوون لەوان.

لە ئازاری ساڵی ١٩٨٨دا، حزبی بەعس بە سەرۆکایەتی سەدام حسێن پلانی کیماییبارانکردنی هەڵەبجەی دەستپێکرد، کە بەهۆیەوە زیاتر لە پێنج هەزار شەهید لە منداڵ و ژن و پیاو، لە هەموو تەمەنەکاندا شەهید بوون، جگە لەوەی سەدان منداڵ ونبوون.

لە هەمان ساڵدا سەدام حسێن شاڵاوەکانی ئەنفالی بە شەش قۆناغ دژ بە کورد جێبەجێ کرد، کە تیایدا ١٨٢ هەزار کوردی بێتاوانی دانیشتووی ناوچە جیاوازەکان زیندەبەچاڵ کران و بە هەزاران کەس و کۆمەڵکوژ و بێسەروشوێنن کران.

ئەوە جگە لە وێرانکردنی گوندەکان و تێکدانی خاک و ئاو و سروشتی کوردستان و بە عەرەبکردنی ناوچە کوردییەکان، کە کوردەکانیان کۆمەڵکوژ دەکرد و عەرەبیان تێدا نیشتەجێ دەکرد.

لە ٢ی ٨ی ١٩٩٠دا سەدام حسێن بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی لە ناوچەكە هێرشی كردە سەر كوەیت و داگیری كرد، بەڵام هەرزوو هاوپەیمانییەكی سەربازیی نێودەوڵەتیی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا پێكهێنرا و لە بەرەبەیانی ١٧ی ١ی ١٩٩١دا لە جەنگی دووەمی كەنداو كە بە گەردەلولی بیابان ناسرا، سەدام و سوپاكەی ناچاركران لە كوەیت بكشێنەوە و ئەو جەنگەش زیانی زۆری بە عیراق گەیاند.

دواتریش لە ئازاری هەمان ساڵدا کە راپەڕینە مەزنەکە لە رانیەوە دەستی پێکرد، حزبی بەعس بە توندترین شێوە رووبەڕووی بووەوە، کە بووە هۆی ئاوارەبوونی ملیۆنان کورد و کۆڕەوە مەزنەکەی لێکەوتەوە، بەوهۆیەشەوە بڕیاری ژمارە ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی درا کە تیایدا ناوچەی دژە فڕین سەپێنرا، بەڵام هێزەكانی رژێمی بەعس بۆ ماوەیەكی كەم لە كوردستان مانەوە تاوەکو ئەوكاتەی لە راپەڕینێكی تردا لە ١٨ی تەمموزی ١٩٩١ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە بەعس پاككرانەوە و لە ساڵی ١٩٩٢دا حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا.

ساڵی ٢٠٠٣ دواین ساڵی دەسەڵاتی سەدام بوو كە ئەمریكا بە سەرۆكایەتی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی هێرشیكردە سەر عیراق و كۆتایی بە رژێمی بەعس هێنا و هێزەكانی ئەمریكا گەڕانی بەدوای سەدام و دارودەستەكەیدا دەستپێكرد.

لە رۆژی ١٣ی كانونی یەكەمی ٢٠٠٣ لە ئۆپراسیۆنێكدا هێزێكی تایبەتی مارێنزی ئەمریكا سەدام حسێنیان لە شارۆچكەی دۆری سەر بە تكریت لەناو چاڵێكدا دۆزییەوە و دەستگیریان کرد.

بەپێی راپۆرتی ژەنەڕاڵ (جەیمس هیكلی) لەو ئۆپراسیۆنەدا ژمارەیەك پێشمەرگەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش بەشداربوون، دوای دادگاییكردنیشی لەسەر هەموو ئەو هەموو تاوان و كارە نامرۆڤانەی دژ بەگەلانی عیراق و گەلی كورد ئەنجامی دابوو، بەتایبەتیش لەسەر دۆسیەی كۆمەڵكوژی دوجەیل دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەركرد.

ماڵ بە ماڵ بینەری ساتی لەسێدارەدانەکەی بوون

بڕیاری لەسێدارەدانەکەی لە رۆژی ٣٠ی ١٢ی ٢٠٠٦ لە بەرەبەیانی یەكەم رۆژی جەژنی قوربان جێبەجێکرا، ئەوکات لەدوای چەندین ساڵ بینینی نەهامەتی بەدەست رژێمەکەی سەدام حسێنەوە، سەرجەم ماڵەکان بەدیار پەخشی لەسێدارەدانەکەیەوە دانیشتبوون، کە سات بە سات بینەری بوون هەر لە بردنییەوە بۆ ژووری سزا تاوەکو لەملکردنی پەتی لەسێدارەدان، کە ئەو کات بەشێکی کەناڵەکان پەخشیان کرد.

بەر لە ساڵانی ٢٠١٠، تۆماری رۆژانی دادگاییکردنی سەدام حسێن و دامودەستەکەی خرابووە سەر سیدی و لە بازاڕدا دەفرۆشرا، بەوهۆی ئەو سوێیەی لە دڵی کورددا بوو، کەم ماڵ هەبوو ئەو سی دی'یانەی نەبێت و زوو زوو بە جۆشەوە تەماشای نەکەنەوە.