عیراق
فراکسیۆنەکە یەکێک لە مەرجەکانی پێکھێنانی حکومەتێکی سەربەخۆ و کارایە، کە جەمسەرگیریی سیاسیی تێبپەڕێنێت و تێپەڕاندنی شایستەی پەرلەمانی و دوورخستنەوەی پرۆسەکە لەو جەمسەرگییە سیاسییە، ھەروەک چاکسازیی سیاسیی سەرتاسەری کە سەرۆکایەتییەکانی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران و ئەنجومەنی نوێنەران بگرێتەوە و دڵنیایی لە سەربەخۆیی دەستە سەربەخۆکانی کردووە بە مەرجی دوەم. ھەروەک چاکسازی ئابووری و نەھێشتنی گەندەڵی کارگێری و دارایی دووپات کردوەتەوە.
فراکسیۆنی ئەشراقەی کانون، شکاندنی رێککەوتنی پشکپشکێنە و جیاکردنەوەی ئەرکی زۆرینەی لە ئەرکی ئۆپۆزسیۆن کردوە بە مەرجی سێیەم و لەگەڵیشیدا داوا دەکات ھەرکاتێک حکومەتی یەکێتی نیشتیمانی بەدینەھات قۆناغی راگوزەری رابگەیەنرێت.
ئەمڕۆ بەھۆی چالاکبوونی خێرایی با لە ناوچەکانی خۆرئاوای عێراق، شەپۆلێکی خۆڵبارین پارێزگاکانی ئەنبار و دیالە و چەند شوێنێکی تری گرتەوە، بەڵام تا ئێستا ئاماری ئەو کەسانە رانەگەیەندراوە کە بەھۆی تەنگەنەفەسییەوە رەوانەی نەخۆشخانە کراون.
شارەزایانی کەشناسیش پێشبینی دەکەن ئەو شەپۆلی خۆڵبارینە بگاتە چەند ناوچەیەکی باشووری ھەرێمی کوردستان.
بە سەرۆکایەتی بافڵ جەلال تاڵەبانی وەفدی باڵای یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە بەغداد لەگەڵ رەییان کلدانی، ئەمینداری گشتیی بزووتنەوەی بابلیۆن کۆبوونەوە.
لە کۆبوونەوەکەدا وێڕای خوێندنەوە و ھەڵوەستەکردن لەسەر دۆخی سیاسیی وڵات، گفتوگۆ کرا لە بارەی میکانیزمەکانی دەربازبوون لە تەنگەژە، قەیرانەکان، زاڵبوون بەسەر کۆسپەکاندا و چارەسەرکردنی کێشەکان لەسەر بنەمای دەستوور و لێکتێگەیشتن. بەجۆرێک ببێتە مایە سەقامگیری سیاسی، ئابووری و ئەمنی زیاتر.
ھەر ئەمرۆ بە سەرۆکایەتی بافڵ جەلال تاڵەبانی وەفدی باڵای یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە بەغداد لەگەڵ وەفدی ھاوپەیمانیی عەزم بە سەرۆکایەتی موسەنا سامەڕائی کۆبوونەوە،لە کۆبوونەوەکە دوای ھەڵسنگاندن و تاوتوێکردنی بارودۆخی سیاسی و ئەمنی عێراق گفتوگۆی ھەمەلایەنە و بەرپرسیارانە کرا لەسەر پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراق و ئەرک و بەرپرسیارێتییە نەتەوەیی و نیشتمانییەکان لەم قۆناغەدا.
موقتەدا سەدر باسی لەوەشکردووە، لێگەڕێن با یەک لەسەر سێی پەکخەری چوارچێوەی ھەماھەنگی نیشتمانی بێت و ھاوپەیمانی رزگاریش بە نیشتمانی بمێنێتەوە.
ماڵپەڕی دادگای فیدراڵی عێراق بڵاویکردۆتەوە، ئەمڕۆ لەسەر سکاڵایەکی"عالیە نوسەیف"ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە داوای بڕیاری دادگای کردووە لەبارەی نادەستووری بوون و ھەڵوەشاندنەوەی کاندیدکردنی "رێبەر ئەحمەد"کاندیدی پارتی بۆ سەرۆکایەتیی کۆمار، دادگای فیدراڵی کۆدەبێتەوە.
راشیگەیاندوە، بە ئامادەبوونی نوێنەرانی ھەردوو لایەنی سکاڵاکە، دانیشتنەکە بەڕێوەدەچێت و بڕیار دەدرێت لەبارەی دەستووریبوون یاخود نەبوونی کاندیدکردنی "رێبەر ئەحمەد" بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە.
چوارچێوەی ھەماھەنگی لە راگەیەندراوێکدا داوای کردوە ھاوبەشە سیاسییەکان لە پرۆسەی سیاسیدا بە گیانی نیشتمانیەوە مامەڵە بکەن و بەرژوەندی نیشتمان بخەنە پێشەوە و دوری بخەنەوە لە ھەر ھەنگاوێک کە سەقامگیرییەکەی تێکدەدات، ھەروەھا ئاماژە بۆ ئەوە کراوە کە فشارێکی زۆر ھەیە بۆ ئەوەی رۆژی ٢٦ ی مانگ کۆبوونەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بە بێ مەرجەکان بەرێوەبچێت، بەڵام چوارچێوەی ھەماھەنگی دوپاتیدەکاتەوە کە بەھۆی تەواو نەبونی نیسابی یاسایی، کۆبونەوەکە بەرێوەناچێت.
ئاماژە بۆ ئەوەشکراوە، کە لەماوەی رابردوودا چوارچێوەی ھەماھەنگی کاری کردوە بۆ رێکخستنی نێو ماڵی شیعە و کۆکردنەوەی لایەنەکان، بەردەوامیش دەبێت لە دانوستانەکانی لەگەڵ لایەنەکانی تر بۆ یەکخستنی بیر و دروستکردنی لێکتێگەیشتن لە نێوانیاندا .
نوری مالکی سەرۆکی ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش کە ھاوپەیمانیەکەی بەشێکە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان دەڵێت ، چوارچێوەی ھەماھەنگی خاوەنی بڕیاری ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمارە. مالکی لە دیدارێکی تەلەفزیۆنیدا ئاماژەی بۆ ئەوە کردوە، کە ئەستەمە ھاوپەیمانی سێ لایەنەکە بتوانن ٢٢٠ پەرلەمانتار لە ئەنجومەنی نوێنەران کۆبکەنەوە.
جەختیشیکردەوە، یەکێک لە لایەنەکانی ناو ھاوپەیمانی سێ لایەنەکە دەیەوێت بەشێک لە شیعە و کورد و سوننە دووربخاتەوە.
مالکی باسی لەوەشکردوە، ئەگەر دانیشتنی شەممەی داھاتوو بەڕێوە نەچێت، ئەوا ھاوپەیمانی سێ لایەنییەکە ناچار دەبێت گفتوگۆ بکات لەگەڵ چوارچێوەی ھەماھەنگی، بە مەبەستی لێکتێگەیشتن.
ھاوپەیمانی فەتحیش کە ھاوکات بەشێکە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی پەیامێکی ئاراستەی پەرلەمانتارە سەربەخۆکان کردووە و مەحمود حەیالی ئەندامی ھاوپەیمانیەکە رایگەیاندووە ، سێ ھاوپەیمانەکە لەگەڵ پەرلەمانتارە سەربەخۆکان رێک ناکەون ، بەڵکو تەنھا دەنگەکانیان بەکاردەھێنن بۆ بەرژوەندی خۆیان و دواتر دوریان دەخەنەوە ، ھەروەک چۆن پێشتر لەگەڵ ھاوپەیمانی عەزم و تەقەدوم ھەمان ھەڵوێستیان ھەبوو . ھەروەھا ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە یەکێک لە لایەنەکان دەیەوێت لە رێی کڕینی دەنگی ژمارەیەک پەرلەمانتارەوە پۆستی سەرۆک کۆمار بەدەستبھێنێت ، بۆیە پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەکان بەزوترین کات رێگری لەو پێشێلکارییە بکەن .
فراکسیۆنی ئیمتیدادیش لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردۆتەوە ، تا رۆژی کۆبونەوەکەی ٢٦ ی مانگی ئەنجومەنی نوێنەران ، ھەموو بژاردەکان کراوەن و بەرژوەندی جەماوەرەکەیان ئامانجی سەرەکییان دەبێت .
چاودێرانی سیاسی دەڵێن کاندیدکردنی جەعفەر سەدر لەلایەن موقتەدا سەدرەوە، ھەنگاوێکی زیرەکانەیە، چونکە لەلایەن زۆرینەی لایەنە سیاسییەکان و پەرلەمانتارە سەربەخۆکانیشەوە کەسایەتیەکی سیاسی قبوڵکراوە و تەنانەت لایەنەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکانیش ھیچ ھەڵوێستێکیان لە دژی نیە و لە دواین دانوستانەکانیان لەگەڵ سەدر دژایەتی کاندیدکردنی جەعفەر سەدریان نەکردووە، ھەربۆیە چانسێکی گەورەی ھەیە بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆک وەزیرانی داھاتووی عێراق.
جەعفەر سەدر کوڕی محەمەد باقر سەدر دامەزرێنەری حزبی دەعوەی ئیسلامی و مەرجەعی شیعەکانە کە لە ساڵی ١٩٨٠ لەگەڵ براکەی لەلایەن رژێمی بەعسەوە لەسێدارە دراوە، ھەروەھا ئامۆزای موقتەدا سەدری رابەری رەوتی سەدرە کە براوەی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە و خاوەنی زۆرینەی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانە.
جەعفەر سەدر لە ساڵی١٩٧٠ لە شاری نەجەف لەدایکبووە و بڕوانامەی ماستەری ھەیە لە بواری زانستی کۆمەڵناسی، پێشتریش بروانامەی لە توێژینەوە ئاینییەکان وەرگرتوە لە قومی ئێران و نەجەف لە ساڵەکانی ١٩٩٥ و ٢٠٠٧.
جەعفەر سەدر لە ساڵی ٢٠٠٩ بووەتە راوێژکاری سەرۆک کۆماری عێراق و لە ٢٠١٠ دا بووەتە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران و چەند پۆستێکی تری باڵاشی وەرگرتوە، ھەروەھا نوێنەری ھەمیشەیی عێراق بووە لە رێکخراوی دەریاوانی نێودەوڵەتی و لە وەزارەتی دەرەوەی عێراق بووەتە سەرۆکی فەرمانگەی رێکخراو و کۆنگرە نێودەوڵەتیەکان، ھەروەھا لە ساڵی ٢٠١٩ ەوە باڵیۆزی عێراقە لە بەریتانیا .
لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لە چاودێران رەخنە لە ھەندێک لایەنی جەعفەر سەدر دەگرن و دەڵێن کەسێکی کەمدووی داخراوە و بڕوانامەکانیشی پەیوەندییان بە ئیدارەی دەوڵەت نییە، جگەلەوەش خاوەنی ھیچ گروپێکی چەکدار نیە و پەیوەندیشی لەگەڵ چواردەوری موقتەدا سەدر باش نیە، ئاماژە بەوەشدەکەن، وەرگرتنی پۆستی سەرۆک وەزیران لەلایەن جەعفەر سەدرەوە ئەرکێکی قورس و گەورەیە لە عێراقی پڕ لە کێشەداو لە حاڵەتی شکستھێنانی زیانێکی گەورە بە ناوبانگی بنەماڵەکەی دەگەیەنێت.
لە ڕاگەیەندراوێکدا چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان ئاشکرایانکردووە، سێ یەکی مسۆگەریان ھەیە بۆ پەکخستنی ھەر ھەوڵێک زیان بە گەلی عێراق بگەیەنێت.
لە ڕاگەیەندراوەکەدا جەختدەکەنەوە لەوەی نابێت ھیچ کەسێک پۆست وەربگرێت، کە باوەڕی بە یەکگرتووی و سەربەخۆیی عێراق نەبێت، ھاوکات ئامادەیی خۆشیان بۆ ڕێککەوتن ڕاگەیاندووە.
لای خۆشییەوە قەیس خەزعەلی سەرۆکی بزووتنەوەی عەسائیبی ئەھلی حەق لە تویتێکدا ڕایگەیاندووە، پڕوپاگەندەکان دەڕەوێتەوە و سێ یەکی پەرلەمان مسۆگەرە دڵنیاکەرەوەیە.
عەلا جبوری وەزیری بازرگانی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، لە ڕۆژی یەکشەممەی داھاتووەوە بەشە خۆراک بەسەر بریکارەکاندا دابەش دەکرێت بۆ ئەوەی بیدەنە ھاووڵاتیان.
ئاشکراشیکرد، سەبەتەی خۆراکی بۆ ھەر کەسێک، پێکھاتووە لە سێ کیلۆ برنج، کیلۆیەک شەکر، نیو کیکۆ نیسک، نیو کیکۆ فاسۆلیا، لیترێک زەیت و ٤٠٠ گرام دۆشاوی تەماتە.
ئەوەش لە کاتێکدایە حکومەتی عێراق ڕایگەیاند بۆ مانگی ڕەمەزان دوو جار خۆراک بەسەر ھاووڵاتیاندا دابەش دەکەن.
مالکی جەختیشیکردەوە، تا ئێستاش بەھۆی دەستوەردانە دەرەکییەکانەوە، کە لە خراپترین حاڵەتیدایە، ڕەوشی سیاسی لە وڵاتدا گیرۆدەی چەقبەستووی سیاسی بووە.
داواشی لە سەرجەم وڵاتان کرد، دوورکەونەوە لە دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆیی عێراق و ڕۆڵی ئەرێنیان ھەبێت لە پەیوەندیی نێوان پێکھاتەکانی عێراق.
ئەو وتانەی مالکی لە کاتێکدایە، ھەر یەکە لە ھاوپەیمانی ڕزگاری نیشتیمان و چوارچێوەی ھەماھەنگی خۆیان بە گەورەترین کوتلەی پەرلەمانی دەزانن، کە دوای ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، بتوانن کابینەی نوێی حکومەت پێکبھێنن.
زەیدی لە تویتێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر ڕایگەیاند، ھاوکێشەی سیاسی ئاڵۆزە و لێکدانەوەکان زۆر کورتبینانەیە و ناکۆکییە شەخسییەکان باڵی کێشاوە بەسەر ڕەوشی سیاسیدا.
ئاماژەی بەوەشکردووە، پێشکەشکردنی ناوی جەعفەر سەدر بەو شێوەیە و لەم کاتەدا، وەک ئەوە وایە بخرێتە ناو کێڵگەیەکی مینەوە، ڕازیبوونیش بە کاندیدکردنی وەک خۆکوشتنی سیاسی وایە.
شبل زەیدی باسی لەوەشکردووە، ئەو زۆرینەیە کە جەختی لێدەکرێتەوە، حکومەتێکی ئەوتۆی لێ دەکەوێتەوە کە مەترسی شکست و کەوتنی بە پەلەی لەسەرە.
سەبارەت بە سوننەکانیش زەیدی وتوویەتی، سەرکردایەتی سوننەکان لە دۆخێکدایە کەس ئاواتیان پێ ناخوازێت، بۆیە پێویستە ھەڵوێستی ڕوونیان ھەبێت لە بنیاتنانی عێراق.
دوای ئەوەی حکومەتی عێڕاق بڕیاریداوە بەوەی کۆمپانیانی کار وەبەرھێنان بکات لە وێستگەی کەنداوی بەسڕە، بەڵام کارمەندانی ئەو وێستگەیە گردبوونەوە و ناڕەزاییان دەربڕی و ڕایانگەیاند، ئەوان لەو وێستگەی کارەبایە بە شێوەیەکی گرێبەست کاری خۆیان کردووە و بژێوی ژیانیان پەیداکردووە، بەڵام ئێستا کۆمپانیای کار ھاتووە بەھۆیەوە ئەوان دەگوازرێنەوە بۆ ناوچەکانی تری عێراق.
ئەو کارمەندانە ھۆشداریی دەدەنە حکومەتی عێراق و حکومەتی خۆجێی بەسڕە و وەزارەتی کارەبا کە ڕێگەنادەن بە ھیچ شێوەیەک ئەو کارە سەر بگرێت و بەردەوام دەبن لە خۆپیشاندان و ڕێگە نادەن کارمەندانی ئەو وێستگەیە بچنە سەر کارەکانیان.
عەلا‌و ڕیکابی سەرۆکی بزوتنەوەی ئیمتیداد بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، قسە و باس زۆر دەکرێت لەسەر ئەوەی ئەوان بەشداری کۆبوونەوەی ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار دەکەن یان نا، بە ڕاشکاوی ڕایدەگەیەنن ئەوان بەشدای کۆبوونەوەکە ناکەن.
ڕیکابی ئاماژەی بەوەشکردن، لە سەعاتەکانی کۆتایشدا ڕاگەیەندراوی فەرمی لە لایەن پەرلەمانتارانی سەربەخۆوە بڵاودەکرێتەوە.
لە لایەکی دیکەوە، ئەحمەد موسەوی پەرلەمانتاری کوتلەی سادیقون ڕایگەیاند، کوتلەی سەدری دەیانەوێت چوار چێوەی ھەماھەنگی بەشداری پێ بکەن لە کۆبوونەوەکەدا، بەڵام ھێزەکانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی و بەشێک لە ھێزە سوننەکان و پەرلەمانتارانی سەربەخۆ بەشداری کۆبوونەوەی ڕۆژی شەممە ناکەن.
موسەوی ئاماژەی بەوەشکرد، بەشداریکردن لە کۆبوونەوەی ڕۆژی شەممە، بە واتای ڕۆیشتنە تا ئێسقان شکاندنی یەکتر.
ھەر لەو چوارچێوەیەدا سەرکردەیەکی چوارچێوەی ھەماھەنگی ڕایگەیاند، ھاوپەیمانی ڕزگاری نیشتیمان ناتوانن کاندیدی سەرۆک کۆمار تێپەڕێنن لە دانیشتنی ڕۆژی شەممەی داھاتوودا.
ترکی جەدعان سەرکردە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی ئاماژەی بەوەشکرد، یەک لەسەر سێی دڵنیایی و ھاوپەیمانەکان لە تاقیکردنەوەی ڕۆژی ٢٦ی ئەم مانگەدا سەرکەوتوو دەبن و ھاوپەیمانی سێ لایەنی ناتوانێت ئامانجەکانی بەدی بھێنێت.
"سەدر" لە نوێترین تویتیدا رایگەیاند، پەرلەمانتارە سەربەخۆکان پێشوازییان لە داواکارییەکەی کردووە سەبارەت بە ئامادەبوونیان لە کۆبوونەوەکەی رۆژی شەممە بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار، وتیشی سوپاسیان دەکەم ئەگەر بەرژەوەندی نیشتمان بخەنە پێش بەرژەوەندی تایبەت.
"سەدر" نوسیوێتی، بە زووترین کات پاداشتی ئەو پەرلەمانتارانە دەداتەوە، بەڵام بە دابەشکردنی کێکەکە نا بەڵکو پێکەوە برینەکان ساڕێژ دەکەن و ریزەکان یەکدەخەن، وتیشی ھیوای بە ژیانێکی درێژ نەماوە و ئەوەشی ماوە لە ژیانیدا ھەوڵدەدات بۆ لەناوبردنی پیلانی گەندەڵکاران لە پێناو بنیاتنانەوەی عێراق .
لەلایەکی ترەوە، "حەسەن عەزاری" سەرۆکی فراکسیۆنی سەدر لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە تویتێکدا رایگەیاندووە، دوای چاوپێکەوتنی لەگەڵ ژمارەیەک لە پەرلەمانتارە سەربەخۆکان بەڕاشکراوی پێیان راگەیاندووە، ئەوان پشتیوانی لە حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی دەکەن، لە کۆبوونەوەی شەممەی داھاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانیش ئەو پەرلەمانتارە سەربەخۆیانە لە پێناو عێراق و گەلەکەیان ھەڵوێستیان دەبێت و پارە و تۆقاندن ھەڵوێستی ئەوان ناگۆڕێت، وتیشی تاکە ھیوایان پەرلەمانتارە سەربەخۆکانە.
ماڵپەڕی دادگای فیدراڵی عێراق بڵاویکردۆتەو، بڕیارە رۆژی پێنج شەممە لەسەر سکاڵایەکی"عالیە نوسەیف"ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە داوای بڕیاری دادگاکەی کردبوو لەبارەی نادەستووری بوون و ھەڵوەشاندنەوەی کاندیدکردنی "رێبەر ئەحمەد"کاندیدی پارتی بۆ سەرۆکایەتیی کۆمار، دادگای فیدراڵی کۆدەبێتەوە.
راشیگەیاندوە، بە ئامادەبوونی نوێنەرانی ھەردوو لایەنی سکاڵاکە، دانیشتنەکە بەڕێوەدەچێت و بڕیار دەدرێت لەبارەی دەستووریبوون یاخود نەبوونی قبوڵکردنی کاندیدکردنی "رێبەر ئەحمەد" بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە.
سەعد سەعدی ئەندامی مەکتەبی سیاسیی بزووتنەوەی عەسائیبی ئەھلی حەق کە لەلایەن (قەیس خەزعەلی)یەوە سەرۆکایەتی دەکرێت ڕایگەیاندووە، چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان بە ھاوپەیمانی لەگەڵ پەرلەمانتارە سەربەخۆیان بە ١٣٣ ئەندامی ئەنجونی نوێنەرانی دەتوانن دانیشتنی ڕۆژی شەممەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پەکبخەن.
ئەو ئەندامەی مەکتەبی سیاسی باسی لەوەشکردووە ئەگەر ڕێککەوتن لە نێوان چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان و ڕەوتی سەدر نەکرێت ئەوا چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان و سەربەخۆکان بە دڵنیاییەوە دانیشتی پەرلەمان پەکدەخەن.