عیراق
راگەیاندنی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بڵاوکردەوە، مستەفا کازمی و ئەنجوومەنی باڵای سەرژمێری عێراق کۆبونەوە و تەواوی راسپاردەکانی ئەنجوومەنی باڵای سەرژمێری پەسند کران. ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، یەکێک لە راسپاردەکان ئەنجامدانی سەرژمێری بوو لە چارەکی کۆتایی ساڵی داھاتوو، ھەروەھا فۆرمی سەرژمێریش پەسەندکرا کە لە رێگەی کۆمپانیا جیھانییەکانی تایبەت بە ئەنجامدانی سەرژمێری ئامادە کرابوو. ھەر لە کۆبونەوەکەدا رەزامەندی لەسەر دابینکردنی بڕی ١٢٠ ملیار دینار درا بۆ خەرجییەکانی سەرژمێری گشتی.
٣٣ ساڵ لەمەوبەر سەرژمێری گشتی و رەسمی لە عێراق ئەنجامدرا و لەو وادەیەوە تا ئێستا نەتوانراوە سەرژمێرییەکی گشتی بۆ دانیشتوان بکرێت و ئامار و داتاکان نوێ بکرێنەوە.
کۆردۆ عومەر ئەندامی لیژنەی ھەرێم و پارێزگاکان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە کوردسات نیوزی رایگەیاند، ئەمڕۆ کۆبوونەوەکەی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ دەنگدانە بە پێشنیازە یاسای ئاسایشی خۆراک و ھەرچەندە تێبینی لەبارەی پێشنیازە یاساکە ھەیە بەڵام ھەوڵ ھەیە بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت و تێپەڕێنرێت.
باسی لەوەشکرد، ھەرێمی کوردستان بێبەشکراوە لەو بڕە پارەیەی بۆ پەرەپێدانی پارێزگاکان دیاریکراوە، بۆ ئەوەش ھەوڵی زۆریاندا بەشێک لە پرۆژەکانی سایلۆو بەنداوەکان بێبەش نەکرێن و بڕێکیان بۆ دیاری بکرێت بەلام ئامادەنین پشکی ھەرێمی کوردستان دیاری بکەن، بۆ ئەوەش پەرلەمانتارانی کورد دەنگ لەسەر ئەو بڕگەو ماددانە دەدەن کە لە بەرژوەندی ھاووڵاتیانەو ئەو بڕگەیەش کە بۆ دیاریکردنی بڕی ٨ تریلیۆن دینار بۆ پەرەپێدانی ھەرێمەکان و ھەرێمی کوردستانی لێ بێبەشکراوە دەنگی پێنادەن.
ئەندامەکەی ھاوپەیمانی فەتح ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە ، سوربونی ھەندێک لایەن لەسەر تێپەراندنی پێشنیازە یاسای ئاسایشی خۆراک ، جێی سەرسوڕمانە ، چونکە ئەو پێشنیازە یاسایە دژی دەستورە و سوربونی ئەو لایەنانە لەسەر تێپەراندنی ، نیشانەی پرسیار و گومان دروست دەکات.
دوپاتیشکردووەتەوە ، کە لە ئەگەری تێپەراندنی پێشنیازە یاساکەشدا ، مەرج نیە جێبەجێبکرێت، چونکە لە دادگای باڵای فیدراڵی تانەی لێدەدرێت و دەبێت دادگای فیدراڵی خاوەن بریار بێت .
"تەحسین خەفاجی" وتەبێژی فەرماندەی ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکان رایگەیاند، ھێزە ئەنییەکانی عێراق رێنمایی و راسپاردەی تەواویان پێیە بۆ بەدواداچوون لەسەر دۆسیەی ماددە ھۆشبەرەکان، لە چەند رۆژی رابردووشدا گروپێکیان لە بەسرە دەستگیرکردووە کە ١٨ کەس بوون و تۆمەتبار بوون بە بازرگانی کردن و بەکارھێنانی ئەو ماددانە.
ھاوکات بەڕێوەبەرایەتی روبەڕوبوونەوەی ماددە ھۆشبەرەکان رایگەیاندووە، لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ناوەڕاستی مانگی رابردوو زیاتر لە ٦ ھەزار کەس بە تۆمەتی بەکارھێنان و بازرگانی کردن بەو ماددانەوە دەستگیرکراون، راشیگەیاند لە پارێزگاکانی باشور بەکارھێنانی ماددەی کریستاڵ و حەشیش زۆرە و لە پارێزگاکانی خۆرئاواش جۆری تر وەک کبتاگۆن بڵاوە لە نێو بەکارھێنەراندا.
فەرمانگەی ڕاگەیاندنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بەر لە پەسەندکردنی پڕۆژە یاساکە، لیژنەی دارایی خوێندنەوەی دووەمی کرد بۆ پڕۆژە یاسای کۆمەکی بە پەلە بۆ ئاسایشی خۆراک و گەشەپێدان بە مەبەستی پەسەندکردنی.
پێشتریش ئەنجومەنەکە بە سەرۆکایەتی محەمەد حەلبوسی، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران کۆبووەوە، بۆ گفتوگۆ کردن لەسەر تێپەڕاندنی یاسای ئاسایشی خۆراک، لە کۆبوونەوەکەدا ٢٧٣ پەرلەمانتار ئامادە بوون.
پڕۆژە یاسای ئاسایشی خۆراک لە ١١ مادە پێکھاتووە و لە لایەن وەزارەتی داراییەوە ئەژمارێکی تایبەتی بۆ دەکرێتەوە، بە مەبەستی کۆمەککردنی دارایی پێویست بۆ کەرتە جیاجیاکانی دەوڵەت.
بە گوێرەی بەڵگەنامەیەک کە لە لایەن خالید عوبەیدی سەرۆکی لیژنەی ئاسایش و بەرگری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقەوە پێشکەشکراوە، داوای لە سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆکی لیژنەی دارایی کردووە، بودجەیەکی تایبەت بۆ سەرجەم دامەزراوە ئەمنی و سەربازییەکان تەرخانبکرێت.
وەک لە داواکەدا ئاماژەی پێکراوە، سەرۆکی لیژنەی ئاسایش و بەرگری، داوای تەرخانکردنی بڕی ٤٠٠ ملیار دیناری کردووە، بە مەبەستی پڕکردنەوەی پێداویستییە گرنگەکانی دەزاک ئەمنییەکان.
ھەردوو گەشتیارەکە بە بەرگی تایبەتی زیندانییەوە لەبەردەم دادگای کەرخ ڕاگیران و لەکاتی خوێندنەوەی سزاکەدا، دادوەر بە تاوانبارەکەی ڕاگەیاندووە، بەھۆی تەمەنەوە سزاکەی لەسێدارەدانەوە کراوە بە ١٥ ساڵ زیندانیکردن.
بەشێکی دیکەی حکومەکەی دادگا، بێتاوانی بۆ ڤۆڵکار وۆڵدمان گەشتیارە ئەڵمانییەکە دەرکردووە، بەو پێی ھیچ بەڵگەیەک نەبووە بۆ تاوانبارکردنی، بەو ھۆیەشەوە دادگا دەستبەجێ بڕیاری ئازادکردنی بۆ دەرکردووە.
بە گوێرەی مادەی ٤١ی یاسای کەلەپور و شوێنەواری عێراقی، ھەر کەسێک بیەوێت بە ئەنقەست شوێنەوار و کەلوپەلی مێژووی لە عێراق بباتە دەرەوە، سزاکە دەگاتە لەسێدارەدان.
پارێزەری گەشتیارە بەریتانیانییەکە ڕایگەیاند، داوای پێداچوونەوە پێشکەش بە دادگا دەکەن، بۆئەوەی سزاکەی بۆ سوک بکرێت.
لە ڕۆژی ٢٠ مانگی ئازاری ئەمساڵ لە فڕۆکەخانەی بەغداد، ئەو دوو گەشتیارە بە ٢٠ پارچە شوێنەواری مێژووییەوە دەستگیر کرابوون.
دامەزراوەی داھاتوی عێراق بۆ توێژینەوە بڵاویکردەوە، ماوەی چەند ساڵێکە فشاری زۆر و قەرەباڵغی ئۆتۆمبێل لە شەقامەکانی بەغداد دروستبووە، ئەوەش وایکردووە ساڵانە بە بەھای ٥٠٠ ملیار دینار سوتەمەنی بەفیڕۆ بچێت.
بە گوێرەی توێژینەوەکە، ساڵانە ھەر ئۆتۆمبێلێک ٥٧٠ لیتر بەنزین لەبەر ھەمان ھۆکار بەفیڕۆ دەدات، ئەوەش دەبێتە زیانێکی گەورە بۆ ئابوری تاک و وڵاتیش.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بەو بودجە بەفیڕۆدراوە، ساڵانە دەتوانرێت ١١ ھەزار کیلۆمەتر لە شەقامەکان قیرتاو بکرێت.
عامری لە میانی بەشداریکردنی لە کۆربەندێکدا رایگەیاند ، گرفتە سیاسییەکان لە عێراق بەھۆی کاریگەری رژێمی دیکتاتۆری پێشوو بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ ، بەردەوامن ، چەقبەستویی سیاسییش لە ئێستادا بابەتێکی ئاساییە چونکە ھەموو پێکھاتەکانی عێراق دەیانەوێت گرەنتی داھاتوویان بکەن .
ھەروەھا جەختیکردۆتەوە لەوەی کە لەم قۆناغەدا پێویستە ھەموو لایەنەکان پابەندی دەستور بن چونکە تەنھا دەرچەیە بۆ رزگاربون لە قەیرانەکان ، داواشی لەلایەنەکان کردووە بە زوترین کات حکومەتی نوێ پێکبھێنن .
حەمەدانی ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە ، نێردەی تایبەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆکی تورکیا سەردانی بەغداد دەکات بۆ تاوتوێکردنی ئەو گرفتانەی سەبارەت بە بەشە ئاوی عێراق لە نێوان ئەنقەرە و بەغداد دروست بوە ، بەڵام تا ئێستا وادەی سەردانەکە دیاری نەکراوە ، جگە لەوەش کۆبونەوەیەکی سێ قۆڵی لە نێوان عێراق و تورکیا و ئێران لە بەغداد بۆ ھەمان مەبەست ئەنجام دەدرێت .
وەزیری سەرچاوەکانی ئاوی عێراق دوپاتیشیکردۆتەوە کە مافی عێراق لە بەدەستھێنانی ئاو ھێڵی سورە و رێگە بە ھیچ لایەنێک نادەن پێشێلی بکات .
د.سەیف بەدر، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستیی عێراق، بە کوردسات نیوزی راگەیاند، وەزارەتی تەندروستیی فیدڕاڵی، بەپێی ژمارەی دانیشتووان دەرمان و پێداویستی پزیشکی بەسەر ھەموو پارێزگاکان دابەش دەکات، لە ناویشیدا لە پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان، بەڵام لە چەند حاڵەتێکی زۆر کەمدا و بەھۆی بارودۆخێکی لەناکاوی وەک بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، رەنگە بڕە دەرمانی پارێزگایەک بۆ پارێزگایەکی تر بگوازرێتەوە یان ھاوکاری زیاتری تەندروستی پێشکەش بکرێت.
بەسەرپەرشتی حەمید دلێمی وەزیری پەروەردەی عێراق و ئامادەبوونی بەڕێوەبەری پەروەردەی پارێزگاکان و ئەندامانی لیژنەی تاقیکردنەوەکان و لیژنە لاوەکییەکانی تاقیکردنەوەکان و لیژنەی پەروەردەی ئەنجوومەنی نوێنەران، کۆبوونەوەیەک لەبارەی دزەکردنی پرسیارەکانی تاقیکردنەوە بەڕێوەچوو.
لەبارەی کۆبوونەوەکەوە وەزیری پەروەردە، رایگەیاند، رێوشوێنی دەستبەجێیان گرتووەتەبەر بۆ کۆنتڕۆڵکردن و رێگریکردن لە دزەکردنی پرسیارەکان، جەختیشیکردەوە مامەڵەیەکی توند لەگەڵ ئەو کەسانە دەکەن کە بەشداربوون لە دزەپێکردن پرسیاری تاقیکردنەوەکان و رێوشوێنی پێویست دەگرنەبەر بۆ سەرکەوتنی پڕۆسەی تاقیکردنەوەکان.
بەھۆی دزەپێکردنی پرسیارەکان، تاقیکردنەوەی بیرکاری پۆلی سێی ناوەندی عێراق دواخرا و مستەفا کازمیش رۆژی ٢ی ئەم مانگە رایگەیاند ئەوانەی دەستیان لەو کارەدا ھەبووە سزا دەدرێن.
وەزارەتی پەروەردەی عێراق رایگەیاند، پێش ئەنجامدانی تاقیکردنەوە، پرسیارەکانی بیرکاری لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بڵاوبووەتەوە و بەھۆیەوە تاقیکردنەوەکان دواخراوە.
لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە لەپێویستی چارەسەرکردنی قەیرانی گۆڕانی کەشوھەوا وەک ئەرکێکی نیشتمانی، چونکە ھەڕەشەیەکی جددییە بۆ سەر ئایندەی وڵاتەکەمان، ھەروەک دووپاتیکردەوە عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی کە زۆرترین کاریگەری گۆڕانی کەشوھەوای لەسەرە، بۆیە پێویستی بە چارەسەری خێرایە، ھەروەھا ئاماژەی بە پێویستی بووژاندنەوەی خاکی میزۆپۆتامیا کرد لە رێگەی پلانی ستراتیژی نیشتمانی کە بۆ ئەو مەبەستە دارێژراوە، ھاوکات دووپاتیکردەوە لە پێویستی ھاوبەشیکردن لەگەڵ رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و گەنجان بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی کەشوھەوا.
دکتۆر بەرھەم ئەوەشی خستەروو کە دانیشتوانی عێراق ئەمڕۆ زیاترە لە ٤١ ملیۆن ھاووڵاتی و دوای ١٠ ساڵی دیکە دەبێتە ٥٢ ملیۆن و لە ساڵی ٢٠٥٠ دا دەبێتە ٨٠ ملیۆن ھاووڵاتی، بۆیە خواست لەسەر ئاو زیاد دەکات و لە ھەمان کاتدا وشکەساڵی کاریگەری لەسەر %٣٩ خاک و کەمی ئاو دەبێت و بەشێوەیەکی نەرێنی کار دەکاتە سەر ھەموو وڵات و دەبێتە ھۆی لەدەستدانی زەوییە کشتوکاڵییەکان.
ھەر لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەدا کە پێشبینی دەکرێت کەمبوونەوەی ئاو تا ساڵی ٢٠٣٥ بگاتە ١٠.٨ ملیار مەتر سێجا بەپێی ئەو توێژینەوانەی وەزارەتی سەرچاوەکانی ئاو کردوویەتی، بەھۆی دابەزینی ئاستی ئاوی دیجلە و فورات و بەھەڵمبوونی ئاوی بەنداو و نوێنەکردنەوەی رێگاکانی ئاودێری.
لە بەشێکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەکرد کە پرۆژەی بووژاندنەوەی خاکی میزۆپۆتامیا کە لەلایەن سەرۆکایەتی کۆمارەوە ئاڕاستە کراوە و لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پەسەند کرا، پڕۆژەی ھەموو عێراق و ناوچەکەیە و پشت بە بەرنامە ستراتیژییەکان دەبەستێت کە بریتین لە چاندنی دار و نوێکردنەوەی بەڕێوەبردنی ئاوی دیجلە و فورات، بەرھەمھێنانی وزەی پاک و یەکخستنی پلانە ژینگەییەکانی وڵاتانی ناوچەکە لەگەڵ یەکتر لە رێگەی ھاوئاھەنگی ھاوبەشەوە، چونکە گۆڕانی کەشوھەوا و وشکەساڵی ھەڕەشەیەکی جددییە بۆ سەر ھەمووان.
ھاوکات سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەدا کە عێراق لەگەڵ ھەڵکەوتە جوگرافییەکەی لە دڵی ناوچەکەدا و ھەمەڕەنگی ژینگەیەکەی لە خورما و زۆنگاو و چیا سەرکەشەکانی کوردستان دەتوانێت ببێتە خاڵی دەستپێک بۆ کۆکردنەوەی وڵاتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە رووی ژینگەییەوە.
لە تەوەرێکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا سەرۆک کۆمار جەختیکردەوە کە پێویستە پشتیوانییەکی زۆر لەگەنجان بکرێت، تاوەکو کار بکەن بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوھەوا، ھەروەک ئاماژەی بەوەدا کە گەنجانی عێراق ھاوکارێکی سەرەکین لە بابەتی پاراستنی ژینگە و دەستپێشخەریی نایابیان ھەیە لەم بوارەدا، ھاوکات رۆڵی رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لەو رووەوە بەرزنرخاند.
لە کۆتاییدا دکتۆر بەرھەم ئەوەشی خستەروو، کە گۆڕانی کەشوھەوا قەیرانێکی جیھانییە و زۆربەی وڵاتانی گرتووەتەوە، بۆیە گرنگە پێکەوە رووبەڕووی مەترسییەکان ببینەوە و کاریگەرییەکانی کەم بکەینەوە، ھەروەھا رایگەیاند، ھیچ وڵاتێک سەرکەوتوو نابێت کە پێی وابێت دەتوانێت بە تەنھا رووبەڕووی مەترسییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا ببێتەوە، ھەروەک ئاماژە بەوەدا کە خۆڵبارین و کەمی ئاو و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما و بەبیابانبوون مەترسییەکی گەورەیە و سنوورەکانی تێپەراندووە، بۆیە تەنھا بە ھەماھەنگی و پلاندانانی ھاوبەشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی باڵا چارەسەر دەکرێن.
دوای ئاشکرابونی پرسیاری تاقیکردنەوەی وانەی بیرکاری پۆلی سێی ناوەندی عێراق و راگرتنی تاقیکردنەوەکان بۆ کاتێکی نادیار، بەپێی راگەیەنراوێکی وەزارەتی پەروەدەی عێراق بڕیارە یەک شەممەی داھاتوو ١٢ی حوزەیران تاقیکردنەوەکانی خولی یەکەمی قۆناغی سێی ناوەندی بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠٢١ - ٢٠٢٢ دەستپێبکاتەوە.
رۆژی چوارشەممەش ٢٢ی حوزەیران دوا تاقیکردنەوە ئەنجام دەدرێت، ئاماژەی بەوەشکردوە، تاقیکردنەوەکان لە سەعات ٧ی بەیانی بە کاتی بەغداد دەستپێدەکەن.
لیوا یەحیا رەسوڵ وتەبێژی فەرماندەیی گشتی ھێزە چەکدارەکانی عێراق رایگەیاندوە، لە چوارچێوەی ئۆپراسیۆنی ھێزەکانی عێراق لە سنوری کەرکوک و نەینەوا و دیالە، ١٣ تیرۆریستی داعش لە زنجیرە چیای قەرەچووغ کوژراون و چەند حەشارگەیەکیش لە ناوبراون.
وتیشی، لە ئۆپەراسیۆنێکی تردا لە چیای حەمرین لە دیالە چەند حەشارگەیەکی تیرۆریستانی داعش کراوەتە ئامانج.
لە وتارێکدا لەژێر ناوی داھاتووی عێراق لە نێوان ئیدارەی دەوڵەت و پرۆژەی بنیاتنانی، جەعفەر سەدر کە کاندیدی موقتەدا سەدرە بۆ پۆستی سەرۆک وەزیرانی عێراق دەڵێت، لە دوای ھەموو ھەڵبژاردنێک ڕووبەڕوی دوو ئەرک دەبنەوە، ئەرکی تەواوکردنی پرۆژەی دەوڵەت کە تائێستا تەواو نەکراوە، لەگەڵ ئەرکی دانانی پرۆگرامی حکومەت بۆ ئیدارەدانی دەوڵەت.
وتیشی، ھەموو ھێزە سیاسییەکان مافیان ھەیە بەشداری کارا بکەن لە داڕشتنی سیاسەتە چارەنووسسازەکانی دەوڵەت، بۆئەوەی ھەموو لایەک ھەست بە ڕۆڵ و کاریگەریی خۆی بکات لە بنیاتنانی داھاتووی وڵاتەکەی.
جەختیشیکردەووەتەوە، بنیاتنانی دەوڵەتی دامەزراوەیی پێویستی بە ھەماھەنگی و لێکتێگەیشتنی نێوان ھێزە سیاسییەکان ھەیە، چونکە تەنھا لەو ڕێگەیەوە دەزانرێت عێراقییەکان چیان دەوێت.