جیهان
بە پێی میدیاکانی سودان لە ھەردوو ویلایەتی روباری نیل و نیلی سپی بەھۆی زۆری بارانبارینەوە لافاوێکی بەھێز درووستبووە و زیانێکی زۆری لێکەوتووەتەوە، تائێستا ٥١ کەس گیانیان لەدەستداوە و نزیکەی ٣٠ کەسیش برینداربوون و سەدانی دیکەش بێسەروشوێنن، ئەوە جگە لەوەی ژمارەیەکی زۆر خانوبەرە رووخاون و لە ھەندێک ناوچەش خەڵک ماڵ و شوێنەکانیان بە جێھێشتووە و ئاوارەبوون.
ئاماژە بەوەشکراوە، بەھۆی زۆری بارانبارین و بەھێزی لافاوەکەوە، زۆربەی ئەو رێگە سەرەکییانە داخراون کە ھەردوو ویلایەتی روباری نیل و نیلی سپی بە شارەکانی دیکەی سودانەوە دەبەستنەوە.
بە گوێرەی ڕاگەیەندراوی وەزارەتی حەج و عومرەی سعودیە، ئەو کەسانەی ڤیزای ئەمریکا و بەریتانیا و وڵاتانی شنگنیان ھەیە، لە کاتی گەشتەکانیان بۆ سعودیە، دەتوانن ڕێوڕەسمی عومرە ئەنجام بدەن، ئاماژە بەوەشکراوە، ھەر کەسێک ڤیزای خێزانی یان بانگھێشتی کەسی و تایبەتی ھەبێت، دەتوانێت بێ ھیچ ڕێگرییەک عومرە ئەنجام بدات.
دەسەڵاتدارانی سعودیە دوای تەواوبوونی فەریزەی حەجی ئەمساڵ لە مانگی ڕابردوودا، دەستپێکردنەوەی وەرزی نوێی عومرەیان ڕاگەیاند.
رۆژنامەی وەتەن نزیک لە حکومەتی سوریا بڵاویکردووەتەوە، بە چاودێری روسیا، کۆبوونەوەیەک لە نێوان ھێزەکانی سوریای دیموکرات (ھەسەدە) و وەفدی حکومەتی دیمەشق لە بارەگایەکی سەر بە وەزارەتی بەرگری سوریا لە شاری تەبقا بەڕێوەچووە و ھەردوولا رێککەوتن لەسەرئەوەی بە جیا لەو شارە بنکەی سەربازییان ھەبێت.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ھەر لەو کۆبوونەوەیەدا باس لە چوونی سوپای سوریا کراوە بۆ سنوری پارێزگای رەققە لەگەڵ چۆنێتی پاراستنی کاروانە سەربازییەکان و بڕیاریشدراوە کۆبوونەوەکانی نێوانیان بەردەوام بێت.
دوای ئەوەی مەولود چاوشئۆغلو وەزیری دەرەوەی تورکیا داوای ئاشتەوایی کرد لە نێوان حکومەتی سوریا و گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئەو وڵاتە کە لە لایەن ئەنقەرەوە پاڵپشتی دەکرێن، ھەزاران کەس لە ناوچەکانی باکوری سوریا کە لە ژێر دەستی ئۆپۆزسیۆنی سوریا و تورکیادان، خۆپیشاندانیان ئەنجامدا.
بە پیێ میدیاکانی سوریا، لانیکەم لە ٣٦ شار و شاروچکەی ژێردەستی گروپە چەکدارەکانی سەر بە ئۆپۆزسیونی سوریا کە نزیکن لە تورکیا، لەوانەش ئیدلب و عەزاز و سەرێکانی و عەفرین و گرێ سپی و باب و جەرابلوس گردبوونەتەوە و ناڕەزایەتییان دەربڕیوە.
چەند رۆژ پێش ئێستا (مەولود چاوشئۆغلو) وەزیری دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، ئەنقەرە پشتیوانی لە ئاشتەوایی نێوان حکومەت و ئۆپۆزسیۆنی سوریا دەکات لەپێناو رێگری لە دابەشبونی ئەو وڵاتە و بەدیھێنانی ئاشتی ھەمیشەیی.
دەستەی زەکات و باج و گومرگی سعودیە رایگەیاند، ھێزە ئەمنییەکانی وڵاتەکە و ھێزەکانی تایبەت بە روبەڕوبوونەوەی ماددە ھۆشبەرەکان لە بەندەری جەددەی ئیسلامی شکستیان بە ھەوڵێکی رەوانەکردنی ماددەی ھۆشبەر بۆ عێراق ھێناوە و دەستیان بەسەر کۆی ماددە ھۆشبەرەکەدا گرتووە.
ئاشکراشیکردووە ، ماددە ھۆشبەرەکە لە یەک ملیۆن و ١٠٠ ھەزار حەبی ھۆشبەر پێکھاتبوو و لە ناو یاری منداڵان و جلوبەرگ و چەند جۆرێکی خۆراک حەشاردرابوو.
رۆژنامەی ( پۆلیتیکۆ)ی ئەمریکی چەند بڕگەیەکی لە رەشنوسی ئەو دەقە بڵاوکردووەتەوە کە لە دوا خولی دانوستانە ئەتۆمییەکان لە ڤییەنا ئامادەکرا و تیایدا یەکێتی ئەوروپا پێشنیازی کردووە سزاکانی سەر سوپای پاسدارانی ئێران سنوردار بکرێن، بەشێوەیەک ئەو کەسانەی ئەمریکی نین و لە لیستی سزاکانی ئەمریکادا نین بەھۆی مامەڵەکردن لەگەڵ ئێرانیەکان، سزا نەدرێن.
رۆژنامەکە لە زاری دیبلۆماتکارێکەوە ئاماژەی بەوەکردوە، ئەو بڕگەیە رێگە خۆش دەکات سوپای پاسداران و فەیلەقی قودس لە سزاکانی ئەمریکا دەربازییان ببێت و لە رێگەی کەسایەتی و دامەزراوەی سێیەمەوە کاروبارەکانیان راییبکەن.
ڤۆلۆدیمێر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکراین لە لێدوانێکدا سوپاسی کۆماری چیک و وڵاتانی باڵتیکی کرد کە بابەتی ڤیزایان بۆ ھاوڵاتیانی وڵاتانی ھاوکاری تیرۆر ھێناوەتە ئاستێکی رەسمی.
ئەنجوومەنی کۆمەلڕیەتی ئەرمەنی لە رۆژئاوای کوردستان ئەمڕۆ ئیدانەی بێدەنگی نێودەوڵەتی کرد لە بەرامبەر ھێرشەکانی تورکیا بۆ سەر ھاوڵاتیانی مەدەنی.
ئەنجوومەنەکە، ئەنجوومەنێکی خۆجێییە و پەیوەندیدارە بە کاروباری ئەرمەنەکانەوە و بارەگاکەی لە حەسەکەیە.
ئەنجوومەنی کۆمەڵایەتی ئەرمەنی لە بەیاننامەیەکدا ئیدانەی گرژییە سەربازییەکانی ئەم دواییەی تورکیایان کردو و داوایکرد کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لێپێچینەوە لەگەڵ تورکیا و سەرۆکەکەیدا بکات.
ڕوانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ ئاشکرای کرد، سوپای پاسداران لە سوریا بە سەرپەرشتی پسپۆڕە سەربازییەکانی تاقیکردنەوەی لەسەر موشەکە مەودا مامناوەندەکان کردووە و دەنگی موشەکەکانیش لەلایەن ھاووڵاتیانەوە بیستراوە.
بەپێی زانیارییەکانی ڕوانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ، ئەو موشەکە مامناوەندانەی کە سوپای پاسداران تاقیکردونەتەوە بە ئاڕاستەی بیابانەکانی ئەلمەیادین تەقێنراون، کە دەکەوێتە خۆرھەڵاتی پارێزگای دێرەزوور لە سوریا. پێشتر ڕوانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ ئاشکرایکرد، سوپای پاسداران لە ناوچەی "مەزاریع" لە بیابانەکانی ئەلمەیادین فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی بەناوی "ئەبابیل ٣" تاقی کردوەتەوە.
سەرۆکی تورکیا، بەبۆنەی تێپەڕبوونی ٢١ ساڵ بەسەر دامەزراندنی پارتی داد و گەشەپێدان، پەیامێکی ئاڕاستەی ئەندام و لایەنگرانی کرد و ئاماژەی بە دەستکەوتی حکومەتەکانی ئاکەپە لە ماوەی ساڵانی رابردوو کرد، لە بەرەوپێشبردنی کەرتەکانی خوێندن و تەندروستی و ئاسایش و وزە و پیشەسازی و رایگەیاند، دڵنیان پارتەکەیان لە ھەڵبژاردنە پەرلەمانی و سەرۆکایەتییەکەی تورکیا کە ساڵی داھاتوو بەڕێوەدەچێت، سەرکەوتن بەدەست دەھێنێت.
ھاوکات لەگەڵ خواستەکانی ئەردۆغان ھێزەکانی ئۆپۆزسیۆنی کورد لە باکور بەیەک لیست و بە یەک بەرە بەشداریی ھەڵبژاردنی داھاتوو دەکەن و کار بۆ بەدیھێنانی گۆرانکاریی گەورە لەو وڵاتەدا دەکەن.
ئەو بەرپرسەی ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی کە نەیویست ناوی ئاشکرا بکات ڕایگەیاندوە، "واشنتن لەگەڵ تورکیا لە پەیوەندیدایە تا گرەنتی نەگەڕانەوەی داعش و ھەڕەشەی ئەو رێکخراوە لە ئاسایش و سەلامەتی ھاولڕتیانی مەدەنی و ھێزەکانی ھاوپەیمانی و ھەسەدە."بەرپرسەکە دەشلێت، “لەگەڵ تورکیا کاردەکەن بۆ زەمینەسازی دانوستانی کۆتاییھێنان بە توندوتیژی لە سوریا."
جەختی لەوەشکردوەتەوە، ھاوپەیمانی دژی داعش، “پێداگرە لەسەر بەردەوامیدان بە دژایەتی توندوتیژی لە رۆژئاوای کوردستان ھەروەک ئیدانەی ھەر کارێک دەکەن لایەنی کە دەستوەردانی دەرەکی بێت.
سوپای پاسدارانی ئێران لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، لەسەرەتای سەرھەڵدانی گروپی تیرۆریستی داعشەوە کە روبەرێکی فراوانیان لە عێراق و سوریا داگیرکرد، رۆڵێکی گەورەیان ھەبووە لە روبەڕوبونەوە و لاوازکردنی و دەرکردنیان لەو ناوچە و شارانەی لەو دوو وڵاتە داگیریان کردبوو.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ھەرچەندە لەسەر داوای بەغداد و دیمەشق چوونەتە ئەو دوو وڵاتە بۆ روبەڕوبوونەوەی گروپ تیرۆریستی داعش، بەڵام وەک سوپای پاسدارانیش بە پێویستیان زانیووە ئەو کارە بکەن، چونکە پێیان وایە ئەگەر لە عێراق و سوریا روبەڕوی داعش نەبونایەتەوە، دەبوو لە ھەمەدان و خوراسان شەڕی ئەو گروپە تیرۆریستییە بکەن.
ئەردۆغان ئاماژەی بۆ ئەوە کردوە ، بەھۆی بەنداوەکانەوە لەمەودوا لە سەختترین ساڵانی وشکەساڵیشدا تورکیا گرفتی بێ ئاوی نابێت ، بە وتەی ئەردۆغان ، تا ئێستا ٨٩١ ملیۆن و ٢٥٦ ھەزار دۆلاریان لە دروستکردنی بەنداوەکاندا خەرج کردووە و داھاتی بەنداوەکان ساڵانە دەگاتە ١٥٠ ملیۆن و ٤٠٠ ھەزار دۆلار ، جگە لەوەش بەنداوەکان رۆڵێکی سەرەکیان دەبێـت لە دابینکردنی وزەی کارەبا بۆ تورکیا .
ئەوە لەکاتێکدایە بەھۆی دروستکردنی بەنداوەکانی تورکیاوە ، فشارێکی زۆر لەسەر عێراق دروستبووە ، ئاستی ئاوی روبارەکانی عێراق تا رادەیەکی زۆر کەمی کردووە ، چەند جارێکیش عێراق یاداشتنامەی نارەزایی لەوبارەیەوە پێشکەشی تورکیا کردووە ، بەڵام بێ ئەنجام بوە .
وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا بڵاویکردەوە، بە وردی چاودێری ڕێککەوتنەکەی نێوان ئێران و ڕوسیا دەکەن بە مەبەستی پێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە لایەن تارانەوە بە مۆسکۆ بۆئەوەی لە شەڕی ئۆکراین بەکاری بھێنێت.
ئاماژەی بەوەشکردوە، بەڵگە و زانیاری وردیان لەبەردەستدایە کە ماوەی چەند ھەفتەیەکە ژمارەیەک فەرماندەی سەربازیی روسیا لە ئێرانن و لەلایەن لێپرسراوانی سەربازیی ئەو وڵاتەوە مەشق و ڕاھێنانیان پێدەکرێت لەسەر چۆنێتی بەکارھێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی دەیدەن بە ڕوسیا.
تۆڕی "بلومبێرگ" لە زاری سەرچاوەیەکی ئاگادارەوە بڵاویکردۆتەوە ، لە دوای چەند مانگیک لە پرۆسەی ھەڵبژاردنی نوێکردنەوەی نیوەی کۆنگرێس کە لە مانگی تشرینی دوەمی داھاتوودا ئەنجام دەدرێت ، بایدن بە نیازە دوبارە خۆ ھەڵبژادنەوەی بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ٢٠٢٤ رابگەیەنێت.
ئەوە لەکاتێکدا بەپێی دوایین راپرسییەکان ، ژمارەی لایەنگرانی بایدن بەشێوەیەکی بەرچاو کەمیکردووە و دیموکراتەکانیش پێیان باشترە کەسێکی تر بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆکی ئەمریکا کاندید بکەن.
لێپرسراوانی سوید رایانگەیاندووە ، ھاووڵاتیەکی تورکیا رادەستی ئەنقەرە دەکەنەوە، کە لە ساڵی رابردوەوە تورکیا داوای وەرگرتنەوەی دەکاتەوە، ئەوەش دەبێتە یەکەمین کەس کە سوید رادەستی ئەنقەرەی دەکاتەوە، ئەوەش دوای ئەوە دێت، کە تورکیا چەند داواکارییەکی لە سوید و فنلەندا کردوە بۆ ئەوەی بە ئەندامبونیان لە ھاوپەیمانی ناتۆ قایل ببێت .
بە وتەی لێپرسراوانی سوید، ئەو ھاووڵاتییە تورکە لە ساڵی ٢٠١١ ەوە داوای وەرگرتنی مافی پەنابەری لە سوید کردوە و لە ٢٠١٤ دا مافی پەنابەری پێبەخشراوە، لە ساڵانی ٢٠١٣ و ٢٠١٦ دا لەلایەن تورکیاوە بە ساختەکردنی کرێدیت کارت تۆمەتبار کراوە و دواتر لە سوید بەھەمان تۆمەت دەستگیرکراوە .