جیهان
ڤیدانت باتیڵ جێگری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ھەرچەندە لایەنە بەشەڕھاتووەکانی سودان ئاگربەستیان راگەیاندووە، بەڵام رەوشی ئەو وڵاتە بە گشتی سەقامگیر نییە، نێردە دیبلۆماسییەکانی ئەمریکا و ھاووڵاتییەکانیشیان کە لە سودانن ئاگادارکردوونەتەوە ھەرچی پێویست بێت بۆ پاراستنی خۆیان بیکەن و چاوەڕوانی ئەوە نەبن لە ئێستادا لەلایەن حکومەتی ئەمریکاوە رزگاربکرێن، چونکە فڕۆکەخانەکانی ئەو وڵاتە داخراون و رێگە وشکانییەکانیش ھیچ گرەنتییەکی سەلامەتییان نییە.
کارین جان پییەر سکرتێری رۆژنامەوانی کۆشکی سپیش رایگەیاند، ھەرچییەک لە توانایاندا بێت بۆ رزگارکردنی ئەمریکییەکان لە سودان دەیکەن، بەڵام لە ئێستادا رزگارکردنیان لەو وڵاتە کارێکی ئاسان نییە.
ئاژانسی ھەواڵی "واس"ی سعودی بڵاویکردەوە، فەیسەڵ بن فەرحان وەزیری دەرەوەی سعودیە و حسێن ئەمیر عەبدوڵاھیان وەزیری دەرەوەی ئێران، پەیوەندییەکی تەلەفۆنییان ئەنجامدا و بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە پیرۆزباییان ئاڕاستەی یەکتر کرد.
ھاوکات لە پەیوەندییەکەدا چەندین بابەتی دیکە باسکران کە بەژەوەندی ھەردوو وڵاتی تێدایە، لەگەڵ ھەنگاوەکانی داھاتووو سەبارەت بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان.
لە مانگی ئاداری رابردوودا، ئێران و سعودیە بەنێوەندگیری چین، رێککەوتن لەسەر دەستپێکردنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسییەکانیان و کردنەوەی باڵیۆزخانە و نوێنەرایەتییەکانیان لە تاران و ریاز.
ئەنتۆنیۆ گوتێرێس لەدوای کۆبوونەوەی یەکێتی ئەفریقا تایبەت بە سوودان کە بەشێوەی ئۆنلاین بەڕێوەچوو، لە باڵەخانەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە نیویۆرک رایگەیاند، سەرجەم لایەنەکانی کۆبوونەوەکە ھاوڕابوون لەسەر ئەوەی کە دەبێت دەستبەجێ پێکدادانەکانی سوودان کۆتایی پێبھێندرێت.
راشیگەیاند، خۆی بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکان و دەستپێکردنی دیالۆگی سیاسی ئامادەیە پشتگیری پێشکەش بکات.
وتیشی، لە قۆناغی یەکەمدا بانگەوازی ئەوە دەکات ئاگربەستێک بۆ ماوی سێ رۆژ بەدرێژایی جەژنی رەمەزان کە پێداویستییەکی سەرەکی رابگەیەندرێت و بەمشێوەیە، ئەو مەدەنییانەی کە لە ناوچەکانی پێکدادانەکان گیریانخواردووە دەتوانن شوێنیان بگۆڕن، چارەسەری پزیشکی وەرگرن و دەتوانن پێداویستییەکانی دیکەیان دابین بکەن.
سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئاماژەی بە گرنگیی دەستبەجێ دەستپێکردنی دیالۆگ بە مەبەستی گواستنەوەیەکی سەرکەوتووانەی دەسەڵات دوای کۆتاییھاتنی پێکدادانەکان کرد و رایگەیاند، دەبێت پێکھێنانی حکوومەتێکی مەدەنی لە ئەولەویاتەکان بێت.
بەپێی ئاژانسی ھەواڵی میزان سەربە دەسەڵاتی دادوەریی ئێران، لەسەر پێشنیازی غولام حوسێن موحسینی ئیژەیی سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران و پەسەندکردنی رێبەری ئێران، پێداچوونەوە بە سزای ھەزار و ٧٦٠ سزادراو کراوە.
ئاماژە بەوەشکراوە، کە بڕیارەکە بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە بووە و ئەو سزادراوانە دەگرێتەوە کە لە دادگاکانی شۆڕش و دادگا گشتییەکان و دامەزراوە دادوەرییەکانی ھێزە چەکدارەکان سزادراون. بەڵام زانیاری بڵاونەکراوەتەوە کە چەند لە سزادراوەکان لێبوردنی گشتی دەیانگرێتەوە و چەندیان سزاکانیان سووککراوە.
بەپێی دەستووری ئێران، عەلی خامنەیی دەسەڵاتی لێبوردنی سزادراوەکانی ھەیە، خامنەیی ھەموو ساڵێک لەسەر داواکاریی دەسەڵاتی دادوەری لە ساڵیادی شۆڕشی ئیسلامی و جەژنەکان و رۆژە ئایینییەکانی دیکە بڕیاری لێبوردن بۆ سزادراوەکان دەردەکات.
لە مانگی شوباتدا دوای پەسەندکردنی لەلایەن خامنەییەوە لە ٤٤ھەمین ساڵیادی شۆڕشی ئیسلامیی ئێراندا، دەیان ھەزار دەستبەسەرکراو و سزادراو بەو کەسانەی کە لە خۆپیشاندانەکانی دوای مەرگی ژینا ئەمینیشەوە دەستگیرکرابوون، لێبوردن و سووککردنی سزایان بۆ دەرچووبوو.
سەڵاحەدین دەمیرتاش ھاوسەرۆکی پێشووتری ھەدەپە، کە نزیکەی حەوت ساڵە لە گرتوخانەی ئەدیرنە زیندانیکراوە، لە رێگەی پارێزەرەکانییەوە وەڵامی چەند پرسیارێکی دەنگی ئەمەریکای داوەتەوە و رایگەیاندووە، ھەوڵی ئەوە دەدەن پەکەکە لە تورکیا چەک دابنێت و بە دڵنیاییەوە سەرکەوتوو دەبن.
دەشڵێت، مەحاڵ نییە پەکەکە چەک دابنێت، بەڵام پێویستی بە چارەسەری سیاسی ھەیە.
ھاوکات دەمیرتاش، داوای پشتیوانی بۆ کلیچدارئۆغڵو دەکات و دەیەوێت ئەو پشتگیرییە لە دڵەوەبیت، وتیشی، خواستی ئەو ئەوەیە کە ھەدەپە پاڵپشتییەکی پڕ بەدڵ و ئامادەییان ھەبێت بۆ کلیچدارئۆغڵو.
دەمیرتاش باسی لەوەشکردووە، کە لەچەند ڕۆژی داھاتوودا ڕوون دەبێتەوە کە ئایا ھەدەپە بە ئاشکرا پاڵپشتی کەمال کلیچدارئۆغڵو دەکات یان نا.
سەبارەت بە دۆسیەی داخستنی ھەدەپە، دەمیرتاش ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، بڕیارەکەی دادگا پێش ڕۆژی ھەڵبژاردن دەستێوەردانێکی سیاسی دەبێت، وتی، ئەگەر دادگای دەستووری لە دۆسیەی داخستنی ھەدەپەدا پێش ھەڵبژاردن بڕیارێک بدات، ئەوە بە ڕوونی دەستوەردانێکی سیاسی دەبێت.
ڤێدانت پاتێل جێگری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا، لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا سەبارەت بە ھەوڵەکان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ دیمەشق رایگەیاند، واشنتۆن پێیوایە کە سوریا شایەنی گەڕانەوە نییە بۆ ناو وڵاتانی کۆمکاری عەرەبی لەم کاتەدا، ئەمریکاش ئامادە نییە بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵیدا، تا ئەوکاتەی پێشکەوتنی بەرچاو بۆ چارەسەرکردنی قەیرانی ئەو وڵاتە، نەیەتە ئاراوە.
لە ھەفتەی رابردوودا، وەزیرانی دەرەوەی شەش وڵاتی ئەندام لە ئەنجومەنی ھاریکاری کەنداو، لەگەڵ وڵاتانی میسر و عێراق و ئوردن، لە شاری "جەدە"ی سعودیە کۆبوونەوە، بۆ تاوتوێکردنی گەڕانەوەی سوریا بۆ ناو کۆمکاری عەرەبی، کە لەساڵی ٢٠١١ەوە ئەندامیکی لەو کۆمکارە ھەڵپەسێردراوە.
رۆژنامەی واشنتۆن پۆست و کەناڵی سی ئێن ئێن بڵاویانکردووەتەوە، جۆ بایدن، ھەفتەی داھاتوو ناوی خۆی تۆمار دەکات بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی وڵاتەکەی کە ھاوکاتە لەگەڵ ھەمان وادەی ساڵی ٢٠١٩ کە ناوی خۆی بۆ کێبڕکێکان لەبەرامبەر دۆناڵد ترامپ.
بایدن بە تەمەنترین سەرۆکی ئەمریکایە لە مێژووی ئەو وڵاتەدا، کە کێبڕکێیەکی توندی لەگەڵ ترامپدا کرد و ھەڵبژاردنەکەی ٢٠٢٠ی بردەوە، ھەفتەی رابردووش سەردانەکەی بۆ ئیرلەندا کۆتایی پێھێناو ھەر لەوێ مەبەستی خۆی بۆ کاندیدکردنەوەی راگەیاند.
لە بەرامبەردا دۆناڵد ترامپ، پێشتر و لە میانەی چاوپێکەتنێکی رۆژنامەوانییدا رایگەیاند بوو بەھیچ شێوەیەک پاشەکشێ ناکات لە کێبڕکێکانی سەرۆکایەتی ئەمریکا.
رۆژنامەی زەی ھێڵی ئەمریکی بڵاویکردەوە، ١٩ ئەندامی کۆنگرێسی ئەمریکا لە نامەیەکی ھاوبەشدا کە بۆ جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکایان ناردووە، تێدا داوایانکردووە کۆتایی بە ھاوکارییەکانی ئەمریکا بھێندرێت بۆ ئۆکراین.
ئەو ئەندامانەی کۆنگرێس ئاماژەیان بەوەشکردووە، پێویستە ئەو ھاوکاریانەی کە بڕیارە لە داھاتوودا پێشکەشی ئۆکراین بکرێت دەبێت بە رێگایەکی دیبلۆماسی روونبێت و ئامانجیش لێی کۆتایی ھێنانبێت بە شەڕ لەو وڵاتەدا.
ئەو ئەندامانەی کۆنگرێس دەشڵێن، لەئێستادا وڵاتەکەیان پێویستی بەوە ھەیە زیاتر سەرنج بخاتە سەر توانا سەربازی و ئابورییەکانی تایبەت بە خۆیان لە ناوخۆ نەک چەک و ھاوکاری گەورە رەوانەی دەرەوە بکەن بە ئامانجی شەڕ.
لەسەرەتایی سەرھەڵدانی شەر لە ئۆکراین تائێستا ئەمریکا بە بری ٣٦.١ ملیار دۆلاری ھاوکاری داوەتە ئۆکراین.
ژمارەیەک ئەندامی کۆنگرێس داوادەکەن بایدن کۆتایی بە ھاوکارییەکانی ئەمریکا بۆ ئۆکراین بھێنێت
لێپرسراوێکی باڵای ئەوروپی لە برۆکسل رایگەیاند، رۆژی دووشەممە ٢٤ی مانگ، کۆبوونەوەی وزاری یەکێتی ئەوروپا لە "لۆکسمبۆرگ" بەڕێوەدەچێت و بۆ حەوتەمینجار سزا بەسەر ئێراندا دەسەپێندرێت، بەھۆی ئەو پێشێلکارییانەی کە بەرامبەر مافی مرۆڤدا ئەنجامی دەدات.
پێشتر یەکێتی ئەوروپا شەشجار سزای بەسەر ئێراندا سەپاندووە، کە ٣٤ رێکخراو و ٢٠٤ کەسایەتی ئەو وڵاتەی گرتووەتەوە و سامانەکانیانی لە وڵاتانی ئەوروپا بلۆککردووە و گەشتکردنیشیان بۆ ئەو وڵاتانە قەدەغە کردووە، ھەروەھا ھەموو جۆرە پەیوەندییەکی کۆمپانیا ئەوروپییەکان لەگەڵ ئەو لایەنانەی لە لیستی رەشدان، قەدەغەکراوە.
ھاوکات "جۆزێب بۆریل" رێکخەری سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپاش رایگەیاندووە، سەپاندنی سزاکان نابێت کاریگەری لەسەر ھەوڵەکان بۆ بوژانەوەی رێککەوتنی ئەتۆمی ئێران ھەبێت.
دۆمنیک راب، جێگری سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا دوای تۆمەتبارکردنی بە بەکارھێنانی وشەی نەشیاو بەرامبەر بە کارمەندەکانی، لە نامەیەکدا دەستلەکارکێشانەوەی ئاڕاستەی سەرۆک وەزیران کرد.
لە نامەکەدا ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە، ئەو لەکاتی تۆمەتبارکردنی، داوای لێکۆڵینەوەی کردووە و رایگەیاندووە، ئەگەر تۆمەتەکەی لەسەر ساغبووەوە، ئەوا دەستلەکاردەکێشتەوە، بۆیە ئێستا پێویستە ئەو کارە بکات و دەستلەکاربکێشێتەو.
ماوەی سێ مانگە حکومەتی بەریتانیا لێکۆڵینەوە لەو بارەیەوە دەکات و لە کۆتاییدا ئەو تۆمەتە بەسەر جێگیری سەرۆک وەزیراندا سەپێنرا.
ئەمە دەبێتە سێیەمین وەزیر کە لە کابینەکەی ریشی سوناک بە ناچاری دەستیان لەکارکێشاوەتەوە، پێشتریش گاچین ویلیامسن کە وەزیری پەروەردە بوو بە تۆمەتی سوکایەتی پێکردن بەناچاری دەستیلەکارکێشایەوە و دوای ئەوەیش نەدیم زەھاوی بە تۆمەتی خۆدزینەوە لە باج دەستلەکارکێشایەوە.
چین گانگ وەزیری دەرەوەی چین، لە کۆڕبەندی دیبلۆماسی لە شەنگەھای رایگەیاند، چەندین لێدوانی سەیر لەبارەی پرسی تایوانەوە دەبیستن، بەڵام چین رووبەڕووی سیستمی نێودەوڵەتی دەبێتەوە کە تاکلایەنە دەیانەوێت رەوشی گەرووی تایوان بە زۆرەملێ بگۆڕن، ھۆشداریشیدا لەوەی ئەو ھەنگاوە بێمانایە و لێکەوتەی مەترسیداری دەبێت.
چین، تایوان بە بەشێک لە خۆی دادەنێت و یەکێتی ئەوروپا و ئەمریکا و کۆمەڵەی وڵاتانی حەوتیش پشتیوانی سەربەخۆبوونی دەکەن.
سوپای چینیش، بۆ ماوەی سێ رۆژ مانۆڕێکی سەربازی لە دەوروبەری گەرووی تایوان ئەنجامدا، وەک وەڵامێک بۆ کۆبوونەوەی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا و سەرۆکی تایوان لە واشنتۆن.
بەرەربەیانی ئەمڕۆ، لەسەر داوای ئەنتۆنیۆ گوتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، ھێزەکانی پشتیوانی خێرا ئاگربەستێکیان بۆ ماوەی سێ رۆژ راگەیاند، بەڵام دوای کەمتر لە دوو سەعات ئەو ئاگربەستە شکێنراو سوپای سودان ھێرشەکانی لە چەند ناوچەک دەستپێکردەوە و تیایدا فڕۆکە و چەکی قورسیش بەکارھێندراوە، لەئێستاشدا شەڕی کۆڵان بە کۆڵان لەنێوان ھەردوولا بەردەوامە.
ھاوکات عەبدولفەتاح بورھان سەرۆکی ئەنجومەنی سەروەری سودان، پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، ئەم قۆناغە پڕ نەھامەتیە تێدەپەڕێنن و کاردەکەن بۆ گواستنەوەی حوکمی سەربازی بۆ حوکمی مەدەنی.
لەلایەکی ترەوە، رێکخراوی تەندروستی جیھانیش رایگەیاند، لەسەرەتایی شەڕ و پێکدانەکانەوە لە سودان تائێستا ٤١٣ کەس کوژراون و سێ ھەزار و ٥٥١ کەسیش برینداربوون، ھەروەھا وەزارەتی تەندروستی سودانیش ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە، لە کۆی ١٣٣ نەخۆشانە، تەنیا ٢٥ نەخۆشخانە خزمەتگوزاری تێدایە.
ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، لەناوچەی بابولیەمەن لە سەنعای پایتەختی یەمەن، لە کاتی دابەشکردنی یارمەتییە خێرخوازییەکان لەبەردەم خوێندنگەیەک، قەرەباڵغی دروستبووە و بەھۆیەوە ٨٥ کەس ژێر دەستوپێ کەوتوون و گیانیانلەدەستداوە، زیاتر لە ٣٢٠ کەسی تریش برینداربوون، زۆربەی قوربانییەکانیش ژن و منداڵن.
وەزارەتی ناوخۆی یەمەن لە راگەیەندراوێکدا ئاماری وردی قوربانیانی رووداوەکەی بڵاونەکردووەتەوە، تەنھا ئاماژەی بەوەکردووە، بریندارەکانیان رەوانەی نەخۆشخانەکانی سەنعا کراون و پڕۆسەی دابەشکردنی یارمەتییەکانیش راگیراوە.
مەھدی مەشات سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای سیاسی حوسییەکانی یەمەنیش رایگەیاندووە، لیژنەیەکیان بۆ لێکۆڵینەوە لە رووداوەکە پێکھێناوە و بەتۆمەتی دەست ھەبوون لە رووداوەکە سێ کەس دەستگیر کراون.
سەڵاحەدین دەمیرتاش ھاوسەرۆکی پێشووتری پارتی دیموکراتی گەلان ھەدەپە کە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە لە زیندانە، لە تویتەر ئاماژەی بەوەکردووە، ئەوان ھەر ٨٤ ملیۆن ھاووڵاتییەکەی تورکیایان خۆش دەوێت و دڵنیایی دەدەن کە خۆراگری بەرامبەر ئاستەنگییەکانیان و یەکگرتوویی گەل، لەکۆتاییدا سەرکەوتن مسۆگەر دەکات.
باسی لەوەشکردووە، ئەوان ھۆکاری شەڕ و دابڕاندنی کۆمەڵگەی تورکیا نابن، بەڵکو ھۆکارێک دەبن بۆ یەکگرتوویی و سەرکەوتنی وڵات، بۆیە داوا لە دەنگدارانی تورکیا دەکات دەنگ بە پارتی چەپی سەوز (یەسەپە) بدەن کە تەنھا ئەو پارتە دەتوانێت گۆڕانکاری دروستبکات.
بەھۆی مەترسی داخستن لەسەر پارتەکە، کاندیدەکانی ھەدەپە بۆ ھەڵبژاردنەکەی ١٤ی ئایار لەرێگەی پارتی چەپی سەوز (یەسەپە)ەوە بەشداری ھەڵبژاردنەکانی تورکیا دەکەن.
لە چوارچێوەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان، فەیسەڵ بن فەرحان وەزیری دەرەوەی سعودیە سەردانی سوریای کرد و لەگەڵ بەشار ئەسەد سەرۆکی وڵاتەکە لە دیمەشق کۆبووەوە، سەردانەکەش بە ھەنگاوێکی گرنگ بۆ کۆتاییھێنان بە گۆشەگیرکردنی سوریا لەنێو جیھانیی عەرب بۆ زیاتر لە یەک دەیە لەقەڵەم دەدرێت، ئەوەش دوای ئەوە دێت کە ھەفتەی رابردوو وەزیری دەرەوەی سوریا سەردانی ریازی کرد و لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای سعودیە کۆبووەوە.
مانگی رابردوو سعودیە و سوریا لەسەر ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان رێککەوتن کە لە ساڵی ٢٠١١ەوە و دوای سەرھەڵدانی ئاڵۆزییەکان لە ناوخۆی سوریا، ھاوشێوەی زۆربەی وڵاتانی عەرەبی ناوچەکە، پەیوەندییەکانیان پچڕاندبوو.
عەلی خامنەیی، لە میانی کۆبوونەوەی لەگەڵ ژمارەیەک لە خوێندکارانی وڵاتەکەی رایگەیاند، ناتوانرێت لە رێگەی ریفراندۆمەوە پرسە جۆراوجۆرەکانی ناوخۆی وڵات چارەسەربکرێن و لە ھیچ شوێنێکی جیھان ئەو کارەناکرێت.
راشیگەیاند، لەکاتێکدا ھەموو خەڵک بۆیان ھەیە بەشداری لە ریفراندۆم بکەن، بەڵام ھەموویان توانای لێکدانەوە و شیکردنەوەی بابەتەکانیان نییە، بۆیە بیرکردنەوە لە ریفراندۆم بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان ھیچ مانایەکی نییە.
لە چەند ساڵی رابردوودا زۆربەی ناڕازییان و رەخنەگران لە حکومەتی ئێران لە ناوخۆ و دەرەوەی ئەو وڵاتە ریفراندۆمیان بە باشترین رێگەچارە بۆ دەربازبوون لە قەیرانەکان زانیوە و لە خۆپیشاندانەکانی چەند مانگی رابردووش دژی کوژرانی ژینا ئەمینی و رەوشی وڵاتەکە، چەند لایەنێک داوای ئەنجامدانی ریفراندۆمیان کردووە.