جیهان
جۆن کێربی رێکخەری پەیوەندییە ستراتیژییەکان لە کۆشکی سپی ئەمریکا رایگەیاندوە، دوای ئەوەی لەمانگی کانوونی دووەمی ساڵی رابردوو یەکێتی ئەوروپا و گرووپی حەوت نرخی فرۆشتنی نەوتی روسیایان دیاریکرد کە بۆ ھەر بەرمیلێک ٦٠ دۆلار بوو، بەڵام ئەو سزایە سەرکەوتوو نەبوو و لەدوای سەپاندنی ئەو سزایەشەوە تائێستا روسیا بە نرخی رۆژانەی بازاڕەکانی جیھان نەوت و بەرھەمەکانی فرۆشتووە.
وتیشی، لەگەڵ ھاوپەیمانەکانیان دەتوانن گۆڕانکاری لەو سزایەی یەکێتی ئەوروپا و گرووپی حەوتدا بکەن بە شێوەیەک کاریگەری زۆری لەسەر روسیا ھەبێت و ھەر بەوەشەوە ناوەستن، بەڵکو سزای زیاتریش بەسەر نەوت و سەرچاوەکانی تری داھاتی روسیادا دەسەپێنن.
کۆچی بەکۆمەڵی ئەرمەنییەکان لە قەرەباخ دوای ڕاگەیاندنی ھەڵوەشاندنەوەی کۆماری جودایی قەرەباغ دێت کە لە کۆی دانیشتوانەکەی تەنیا چەند سەد کەسێک ماون کە سەر بە تیمەکانی ئەمبوڵانس و فریاگوزارین و ئەوانیش خۆیان بۆ چۆڵکردنی ناوچەکە ئامادە کردوە.
ئەمەش ڕۆژێک دوای ئەوە دێت کە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە لە کۆتایی ئەم ھەفتەیەدا تیمێکی مرۆیی بۆ ھەڵسەنگاندنی رەوشی ناوچەکە رەوانە دەکەن.
ترسی تۆڵەسەندنەوە لە نێو دانیشتوانی ئەو ناوچەیە کە زۆرینەیان مەسیحییە ھەیە، کە دوای ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت لە ئازەربایجانی زۆرینەی موسڵمان جیابوونەوە و زیاتر لە سێ دەیە ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ باکۆدا کردووە، بەتایبەتی لە دوو جەنگی نێوان ساڵی ١٩٨٨دا و ساڵی ١٩٩٤ و لە پاییزی ٢٠٢٠دا.
ئاژانسی رۆیتەرز لە زاری سێ سەرچاوەی باڵای کۆشکی سپی ئەمریکاوە بڵاویکردوەتەوە، حکومەتی سعودیە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا روبەڕووی چەند ھێرشێک بووەتەوە بەتایبەتیش بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکانی و دیارترینیشیان دوو ھێرش بووە لە ساڵەکانی ٢٠١٤ و ٢٠١٩ کە زیانی زۆری بە دامەزراوە نەوتییەکانی سعودیە گەیاندووە و بۆئەمەش دەیەوێت وڵاتێک ھەبێت بەرگری لێبکات و بیپارێزێت.
ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەشکردووە، ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئیسرائیل پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێوە و حکومەتی ریاز مەرجێکی بۆ ئەمریکا داناوە و دەیەوێت بگەنە رێککەوتنێکی ستراتیژی سەربازیی لە پێناو پاراستنی سعودیە لەلایەن ئەمریکاوە لەھەر ھێرشێک کە بکرێتە سەری و ئەگەر لەو چوارچێوەیەشدا لەگەڵ واسنتۆن بگەنە ئەنجام، ئامادەیە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بکاتەوە.
روفین مینیکدیویلا، بەڕێوەبەری نوسینگەی کۆمسیۆنی تایبەت بە کۆچبەران لە نەتەوەیەکگرتووەکان رایگەیاند، تا ٢٤ ئەیلولی ئەمساڵ لە دەریای سپی ناوەراستدا زیاتر لە دوو ھەزار و ٥٠٠ کۆچبەر خنکاون بێسەروشێن بوون.
راشیگەیاند، ئەو رێژەیەی لە چاو ھەمان ماوەی ساڵی رابردوو زۆر زیادیکردوە، کە تەنھا ١٦٨٠ کۆچبەر خنکابوونن.
بەڕێوەبەری نوسینگەی کۆمسیۆنی تایبەت بە کۆچبەران لە نەتەوەیەکگرتووەکان باسی لەوەشکردووە، وڵاتی ئیتاڵیا، ئەمساڵ زۆرترین کۆچبەر رووی تێکردووە کە زیاتر بووە لە ٦٠ ھەزار کۆچبەر، کەساڵی ٢٠٢٢ تەنھا ٢٧ ھەزار کۆچبەر چونەتە ئەو وڵاتەوە.
ھاوکات، ئاژانسی سنوری و دەریاوانی ئەوروپا رایگەیاند، لە ٢٠١٥ تاکوئێستا توانراوە زیاتر لە ٣٠ ھەزار کۆچبەر لە خنکان رزگاربکەن.
ماوەی چەندین ساڵەی دەریای سپی ناوەراست بۆتە گۆرستان بۆ ئەو کەسانەی خەونی گەیشتنیان ھەیە بە وڵاتانی ئەوروپا، سەرەِرای ھەوڵەکانی ئەوروپا بۆ وەستاندنی لێشاوی کۆچبەران بەڵام شەپۆلەکە بەردەوامە.
لە کۆبوونەوەی ئاساییدا ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا بڕیاری لە پێدانی پاکێجێکی ھاوکاری دا بە وڵاتی ئۆکراین، یارمەتییەکە خۆی لە ٣٠٠ ملیۆن دۆلاردا دەبینێتەوە کە لە چوارچێوەی دەستپێشخەری ھاوکاری ئاسایشدا جێگیرکرا کە پێشتر لە ڕەشنوسی بودجەدا بەدەرکرابوو.
بۆ خەرجکردنی ئەم بڕەش پێویستە وەزارەتی بەرگری ئەمریکا گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیای بەرھەمھێنانی چەک بکات، نەک بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ چەک لە کۆگاکانی پێنتاگۆن وەربگرێت.
ھەر لە پرۆژە یاساکەشدا ٢٠ ملیۆن دۆلار تەرخانکراوە بۆ چرکڕدنەوەی چاودێری لەسەر ئەو ھاوکارییانەی کە ئۆکراین لە ئەمریکاوە وەریدەگرێت.
بە پێی سەرچاوەکانی ھەواڵ، ھەر بەھۆی لافاو و بارانبارین لە گواتیمالا زیاتر لە ٢ ملیۆن کەس زیانیان بەرکەوت و سەدان خانووش رووخان و بەشێکی زۆریان ئاوی لافاو بردوونی.
وەرزی بارانبارینی گواتیمالا لە مانگی ئایاردا دەستپێدەکات و لە مانگی تشرینی دوەمدا کۆتایی دێت، بەپێی ئامارەکان ساڵانە لە وڵاتانی ئەمریکای ناوەراست سەدان کەس بەھۆی بارانبارینی وەرزی و گۆرانی کەشوھەواوە گیانلەدەستدەدەن و سەدان ھەزاری دیکەش دوچاری زیانی گیانی و ماڵی دەبنەوە.
بەپێی لێدوانی لێپرسراوانی ئەمنی پاکستان، تەقینەوەکە لە ویلایەتی بلوجستان لە نزیک مزگەوتێک روویداوە کە ھاوسنووری ئەفغانستان بوە و ھەتا ئێستاش ھیچ لایەنێک بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەکە رانەگەیاندوە.
لە مانگی حوزەیرانی رابردووشدا لە کاتی کۆبوونەوەی پارتێکی سیاسی ئیسلامی لە باکوری پاکستان تەقینەوەیەک روویدا و بەھۆیەوە زیاتر لە ٤٠ کەس کوژران.
یەشار گولەر وەزیری بەرگریی تورکیا، بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاند، وڵاتەکەی داواکارییەکانی دیمەشق بۆ کشانەوەی دەستبەجێی ھێزەکانیان لە خاکی سوریا، وەک مەرجێک بۆ بەردەوامبوونی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان رەتدەکاتەوە، بەڵام ئامادەن دانوستانەکانیان لەگەڵ وەزیرانی بەرگریی روسیا، سوریا، ئێران دەستپێبکاتەوە.
پێشتر بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا رایگەیاند، مەرجیان بۆ بەردەوامیی دانوستانەکانیان لەگەڵ ئەنقەرە و ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی دیمەشق و ئەنقەرە، کشانەوەی بەپەلەی سەرجەم ھێزەکانی تورکیایە لە خاکی سوریا.
لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی رابردووە سوریا و تورکیا بە نێوەندگیریی ئێران و روسیا، دەستیان بە گفتوگۆ و دانوستان کردووە.
مانگی ئایاری ئەمساڵیش وەزیرانی دەرەوەی سوریا، تورکیا، ئێران و روسیا لە مۆسکۆ کۆبوونەوە، روسیاش کار بۆ رێکخستنی کۆبوونەوەیەکی تری ھاوشێوە لە نزیکترین کاتدا دەکات.
پەیمانگەی لێکۆڵینەوەی جەنگ، کە بارەگاکەی لە ئەمریکایە، لە زاری چەند سەرچاوەیەک لە کۆشکی سەرۆکایەتیی روسیاوە بڵاویکردەوە، ڤلادیمیر پوتن سەرۆکی روسیا، تاکو مانگی تشرینی یەکەمی وەک دەرفەت بۆ سێرگی شۆیگو وەزیری بەرگریی وڵاتەکەی دیاریکردووە، تا ھێرشە پێچەوانەکانی سوپای ئۆکراین دژی ھێزەکانی روسیا رابگرێت.
پەیمانگەکە دەشڵێت، رەنگە سەرکردایەتیی سەربازیی روسیا، فەرمان بکات بە دەستپێکردنی ھێرشی بەرپەرچدانەوە بۆ شکاندنی ھێرشی پێچەوانەکانی ئۆکراین، تەنانەت ئەگەر ئەوە زیانی زۆر لە ھێزەکانی روسیاش بدات.
لەلایەکی ترەوە ئاژانسی تاسی روسی بڵاویکردەوە، سەرۆکی روسیا نوسراوێکی ئیمزاکردووە، کە لە سەرەتای مانگی داھاتوودا جێبەجێ دەکرێت و لە رێگەیەوە ١٣٠ ھەزار سەرباز لە سەرەتای پایزی ئەمساڵ دەخرێنە خزمەتی سەربازیی زۆرەملێوە، ھاوکات پوتن لەگەڵ ئەندریا تروشیڤ سەرکردە لە گرووپی ڤاگنەر کۆبووەتەوە و داوای لێکردووە، دەستبە بڵاوبوونەوە بکەن لە ئۆکراین و راھێنان بە خۆبەخشەکان بکەن.
روانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ، لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکرد، ھێزەکانی سوریای دیموکرات-ھەسەدە، لە ئۆپراسیۆنێکدا بە بەشداری ھێلیکۆپتەری ھێزەکانی ھاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، دابەزینێکی ئاسمانییان لە یەکێک لە کیڵگەکان لە رۆژئاوای پارێزگای رەققە ئەنجامداوە.
راشیگەیاند، ھێزەکەی ھەسەدە لەگەڵ تیرۆریستانی داعشدا دووچاری پێکدادان بوون و دواتر سەرکردەیەکی داعشیان دەستگیرکردووە، بەڵام وردەکاریی لەبارەی ئەو تیرۆریستەوە ئاشکرا نەکراوە.
لە چوارچێوەی ئەو ئۆپراسیۆنە سەربازیەی ھەفتەی رابردوو، سوپای ئازربایجان لە دژی جوداخوازەکانی ھەرێمی قەرەباخ دەستیپێکرد، سەرەڕای وەستاندنی ئەو ئۆپراسیۆنەش، بەڵام ھاووڵاتیانی ئەرمەنی ھەر لە رەوشەکە دوودڵن و بە ناچاری روودەکەنە وڵاتی ئەرمینیا.
وتەبێژی حکومەتی ئەرمینیاش رایگەیاند، تاوەکو بەرەبەیانی رۆژی پێنجشەممە، ٦٥ ھەزار و ٣٦ ئاوارە ھاتوونەتە خاکەکەیانەوە، وتیشی پێشبینشدەکەن ژمارەکە زۆر لەوە زیاترببێت، بەو پێیەی پێش ناکۆکییەکان زیاتر لە ١٢٠ ھەزار ئەرمەنی لە ھەرێمی قەرەباخ دەژیان.
سەرۆکی جوداخوازەکانی ئەرمینیا لە ھەرێمی قەرەباخ رایگەیاند، تا دێت رەوشی قەرەباخ بەرەو خراپی دەڕوات و لەپێناو پاراستنی گیانی ھاووڵاتیان رێککەوتنیان ئیمزاکردووە کە بەپێی ئەو رێککەوتنە تا رۆژی یەکی کانوونی دووەمی ساڵی داھاتوو ھیچ دامەزرا و ھێزێکیان لە قەرەباخ نامێنن و بە تەواوەتی ھەمووی دادەخەن.
ھاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، راگەیەندراوێکی لەبارەی گرژییەکانی ئەم دواییەی سنووری دێرەزوور بڵاوکردەوە و رایگەیاند، ئەو گرژیانە ھەلی گەڕانەوە بۆ داعش خۆشدەکەن، راشیگەیاند، بەردەوام دەبن لە ھاوکاریکردنی ھاوبەشەکانیان لە ھێزەکانی سوریای دیموکرات-ھەسەدە، بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەکە و بەرەنگاربوونەوەی داعش.
ئەو راگەیەندراوەی ھاوپەیمانان لەکاتێکدایە، چەند رۆژی رابردوو لە ناوچەی زیبان لە سنووری دێرەزوور، و شەڕ و پێکدادان لە نێوان ھەسەدە و گرووپێک چەکداری نزیک لە حکومەتی سوریا روویدا و ھەسەدە بۆ کۆنترۆڵکردنی رەوشەکە قەدەغەی ھاتوچۆی راگەیاند.
پارێزگای ئیستانبوڵ بڵاویکردووەتەوە، تەقینەوەکە لە شەقامی کازم کارابەکری ناوچەی باھچەلیئێڤلەر لە ئیستانبوڵ روویداوە و دوابەدوای رووداوەکە دەستبەجێ تیمەکانی تەندروستی و ئاگرکوژێنەوە گەیشتوونەتە شوێنی رووداوەکە.
ئەوەشی خستەڕوو، بەھۆی تەقینەوەکەوە کەسێک گیانیلەدەستداوە و چواری دیکەش بریندارن کە بارودۆخی دووانیان ناجێگیرە.
راشیگەیاند، ھۆکاری تەقینەوەکە ھێشتا نادیارە، بەڵام بەگوێرەی زانیارییە بەراییەکان، پێدەچێت بەھۆی پەنگخواردنەوەی غازەوە بووبێت لە نھۆمی پێنجەمی باڵەخانەکە.
ھێزەکانی سوریای دیموکرات (ھەسەدە) پەیامێکی ئاراستەی ھەموو ئەو چەکدارانە کرد کە لە روداوەکانی دێرزو بەرەو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی دیمەشق ھەڵاتوون و دەڵێت، ئەو چەکدارانە دوای پەیوەندییان بە ھەسەدە یان ھێزەکانی ئاسایشی ناوخۆوە دۆسییەکانیان چارەسەر دەکرێت و دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ناوچەکانی خۆیان.
باسی لەوەشکردووە، ئەوانەشی لە روداوەکانی دێرەزوردا چەکیان ھەڵگرتووە، پێئویستە لە ١٥ رۆژدا چەکەکانیان رادەستبکەن و رێکاری یاسایی لەگەڵیاندا دەستپێدەکات.
ھێزەکانی سوریای دیموکرات جەختیش دەکاتەوە کە ھەوڵەکانی بۆ پشتیوانیکردنی خەڵکی دێرەزور بەردەوام دەبێت بەتایبەت ئەوانەی لە ئەنجامی شەڕ و پێکدادانەکاندا زیانیان بەرکەوتووە.
نیکۆڵ باشینیان، سەرۆکوەزیرانی ئەرمینیا رایگەیاند، بەھۆی گرژی و ئاڵۆزییەکانی ھەرێمی قەرەباغەوە نزیکەی ٧١ ھەزار ھاوڵاتی ئەو ھەرێمە ئاوارەی ئەرمینیا بوون و چاوەڕوانیش دەکرێت و ئەو ژمارەیە بەرزبوونەوەی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت.
جەختیشیلەوەکردەوە، دەروازەکانی ئەرمینیا بە رووی ھاوڵاتییانی ھەرێمی قەرەباغ بە کراوەی دەمێننەوە تاکو دۆخی ئەو ھەرێمە ئاسایی دەبێتەوە پاشان بڕیار لەسەر چارەنووسی ئاوارەکان دەدرێت.
میدیاکانی تورکیا بڵاویانکردەوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆکی ئەو وڵاتە لە رێوڕەسمێکدا جارێکی تر کارنامەی باڵیۆزی میسری لە ئەنقەرە وەرگرتەوە و باڵیۆزی ئەو وڵاتە لە تورکیا بە رەسمی دەستبەکاربوو ئەوەش لە دوای زیاتر لە ١٢ ساڵ لە پچڕانی پەیوەندییەکانی نێوانیان.
پچڕانی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و میسر دوای ئەوە دێت کە دوای ئەوەی عەبدولفەتاح سیسی بوو بە سەرۆککۆماری میسر، زۆرینەی سەرکردەکانی کۆمەڵەی ئیخوان موسلمین کە فەرمانی دەستگیرکردنیان ھەبوو لەلایەن تورکیاوە داڵدەدران.