جیهان
بایدن لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی سی ئێن ئێن رایگەیاند، پێویستە ئۆکراین پێوەرەکانی دیکەی وەک بەدیموکراتیبوون بۆ ئەندامێتیی ناتۆ جێبەجێ بکات و بۆ ئەوەی ھەڵسەنگاندن بۆ ئەندامێتیی لە ناتۆ بکرێت پێویستە جەنگ کۆتایی بێت.
سەرۆکی ئەمریکا ڕاشیگەیاند، ئەگەر ئۆکراین لە کاتی جەنگدا لەگەڵ رووسیا بھێندرێتە نێو ھاوپەیمانیی ناتۆوە، ئەمە بەو مانایە دێت کە ھاوپەیمانییەکەش دەچێتە نێو جەنگەکەوە، لەکاتێکدا (ناتۆ) لە جەنگدا نییە لەگەڵ رووسیا.
"ئەلکساندەر لاڤرینتیڤ" نێردەی تایبەتی سەرۆکی روسیا لە سوریا رایگەیاند، کارەکان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان سوریا و تورکیا بە چڕوپڕی بەڕێوەدەچن، لەگەڵ کۆتاییھاتنی کارەکانیش، وادەی کۆبوونەوەی "رەجەب تەیب ئەردۆغان" سەرۆک کۆماری تورکیا و "بەشار ئەسەد" سەرۆکی سوریا، رادەگەیەنن.
نێردەی سەرۆکی روسیا وتیشی، چەند ئاستەنگێک ھەن لەبەردەم ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق، وەک بوونی سەربازی تورکیا لە خاکی سوریا و پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ گروپە چەکدارەکانی ناوچەکە، بەڵام ھیچ خاوبوونەوەیەک نییە لە نێوەندگیری روسیا بۆ نزیککردنەوەی ئەو دوو وڵاتە.
جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تۆڕی سی ئێن ئێن بڕیاری ناردنی بۆمبی ھێشوویی بۆ ئۆکراین بە بڕیارێکی قورس ناوبرد و رایگەیاند، دواجار گەیشتە ئەو بڕوایەی بۆمبەکە رەوانەی ئۆکراین بکات لەبەرئەوەی کیێڤ بۆ ھێرشی پێچەوانە پێویستییەتی.
جیک سولیڤان راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا رایگەیاند، ئەو ھەنگاوە بڕیارێکی قورس بوو بۆ ماوەیەک دوایانخست بەڵام ئێستا کاتەکە گونجاوە.
ئاماژەی بەوەشکرد، ئۆکراین بە نوسراو گەرەنتی داوە لەبارەی چۆنیەتی بەکارھێنانی بۆمبەکە بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی لەسەر مەدەنییەکان.
روسیا بەتوندی دژی ناردنی بۆمبی ھێشووییە بۆ ئۆکراین و پێی وایە بەکارھێنانی ئەو بۆمبە دەبێتە مایەی لەناوبردنی بەکۆمەڵی کەسانی مەدەنی.
ئەو بۆمبانەی ئەمریکا دەیانداتە ئۆکراین لە رێگەی تۆپھاوێژی ھاوتەرز ئاراستە دەکرێن، کێشی ھەر یەکێکیان ٤٣٠ کیلۆگرامە و ٨٨ بۆمبی بچوکی تێدایە، ھەر یەکێک لەو بۆمبانە لە دووری ٣٠ کیلۆمەترەوە ئامانجەکانیان دەپێکن.
ئەم جۆرە بۆمبە دروستکراوە بۆ تێکشکاندن و پەکخستنی تانک و زرێپۆش، لەگەڵ ئەوەشدا بەوە ناسراوە تێکڕای نەتەقینەوەی بەرزە، کە لەوانەیە دوای ساڵێکی زۆر بتەقێنەوەو کوژراو برینداری لێبکەوێتەوە.
واشنتۆن جەختدەکاتەوە لەوەی ئەو بۆمبانەی دەدرێنە ئۆکراین تێکڕای نەتەقینەوەیان دەگاتە ٢.٣٥٪، بەڵام ئەوانەی روسیا رێژەی نەتەقینەوەیان دەگاتە ٣٠٪ بۆ ٤٠٪.
لە کۆگاکانی ئەمریکا سێ ھەزار بۆمبی ھێشووی ھەیە و دواین بەکارھێنانیشی لەلایەن ئەو وڵاتەوە لە عێراق بووە لە ساڵی ٢٠٠٣، بەڵام روسیا لەسەرەتای جەنگی ئۆکراینەوە بەردەوام لە بۆردومانکردنی ناوچەکانی ئۆکراین بەکاریھێناوە.
زیاتر لە ١٢٠ وڵات پەیماننامەی قەدەغەکردنی بۆمبی ھێشووییان ئیمزاکردووە جگەلە ئەمریکا و روسیا و ئۆکراین، بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان بەکارھێنانی بۆمبەکە قەدەغە نیە، رێکخراوی ھیومان رایتس وۆچ داوای لە روسیا و ئەمریکا کردووە ئەو بۆمبە بەکارنەھێنن.
نێردەی نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ چاودێری مافەکانی مرۆڤ لە ئۆکراین لە راگەیەنراوێکدا بەبۆنەی تێپەڕبوون ٥٠٠ رۆژ بەسەر ھێرشەکانی رووسیا بۆسەر ئۆکراین رایگەیاندووە، زیاتر لە نۆ ھەزار مەدەنی کە ٥٠٠ منداڵیان لە نێودایە کوژراون.
لە لایەکی ترەوە چاودێرانی رەوشی ئۆکراین ئاشکرایان کردووە، بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٢ لەم ساڵدا رێژەی قوربانیان کەمی کردووە، بەڵام لە مانگەکانی ئایار و حوزەیراندا جارێکی تر رووی لە زیادبوون کردووە، دواین ھێرشیش کە مەدەنی تیادا کراوەتە ئامانج لە ٢٧ی حوزەیرانی رابردوودا بوە کە بەھۆی ھێرشێکی موشەکییەوە لە خۆرھەڵاتی ئۆکراین ١٣ مەدەنی کوژران کە چوار یان منداڵبوون.
ئەیمەن سەفەدی وەزیری دەرەوەی ئوردن لە کۆنگرەی وزاری ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی ھۆشبەر کە لە ئەمریکا بەڕێوەچوو رایگەیاند، سوریا سەرچاوەیەکی مەترسیداری بڵابوونەوەی ماددەی ھۆشبەرە لە وڵاتانی ناوچەکە، بە تایبەتیش ھەناردەکردنی بۆ وڵاتانی دراوسێی سوریا و پێویستە چارەسەرێکی نێودەوڵەتی گونجاو بۆ رێگریکردن لەو مەترسییە بدۆزرێتەوە، چونکە وڵاتانی ناوچەکە بە تەنھا ناتوانن بەرەنگاری ئەو شەپۆلەی ماددەی ھۆشبەر ببنەوە کە سوریا سەرچاوە سەرەکییەکەیەتی.
وتیشی، ھێزە ئەمنییەکانی ئوردن لەماوەی تەنھا دوو ساڵدا لە ناوچە و خاڵە سنورییەکانی نێوانیان لەگەڵ سوریا دەستیان بەسەر زیاتر لە ٦٥ ملیۆن حەبی ھۆشبەردا گرتووە، کە زۆربەیان حەبی کیپتاگۆن بوون و ئەوەش ئامارێکی زۆر مەترسیدارە.
جۆبایدن سەرۆکی ئەمریکا لە راگەیەنراوێکدا دووپاتی کردەوە، زیاتر لە ٣٠ ساڵە ئەمریکا کاردەکات بۆ لەناوبردنی کۆگاکانی چەکی کیمیایی و بەشانازییەوە ئاشکرای دەکەن کە دواین کۆگای چەکی کیمیاییان لە ناو بردوە، بەوەش نزیک بوونەتەوە لەوەی کە جیھان لە چەکی کیمیایی پاک بکەنەوە.
لە لایەکی ترەوە فێرناندۆ ئاریاس بەرێوەبەری گشتی رێکخراوی قەدەغەکردنی چەکی کیمیایی رایگەیاند، لە ناوبردنی تەواوی کۆگاکانی چەکی کیمیایی ئەمریکا وێستگەیەکی گرنگە بۆ پاککردنەوەی جیھان لە چەکی کیمیایی.
ئەوەشی راگەیاندووە، ئەو وڵاتانەی لە ساڵی ١٩٩٧دا رێککەوتننامەی قەدەغەکردنی چەکی کیمیاییان ئیمزا کردوە، یەدەگی چەکی کیمیاییان لەناوبردوە.
میدیاکانی ئێران بڵاویانکردەوە، بەرەبەیانی ئەمرۆ لە شاری شیراز محەمەد رامز رەشیدی و سەید نەعیم ھاشمی قیتالی، کە بەرپرسیاری سەرەکی بوون لە ھێرشەکەی ساڵی رابردووی سەرمەزاری شاھچراغ لە گۆڕەپانێکی گشتی شارەکە لەسێدارەدران.
لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی رابردوو دوو چەکدار ھێرشیانکردە سەرمەزارگەی شاھچراغ لە شیراز و ١٣ کوژراوی لێکەوتەوە، دواتریش گروپی تیرۆریستی داعش بەرپرسیارێتی خۆی لە ھێرشەکە راگەیاند.
ژونار سترۆمەر وەزیری دادی سوید لە چاوپێکەوتنێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندووە، سوید ھیچ کاتێک نەیویستووە و کاری بۆ ئەوە نەکردووە ببێتە سەرچاوەی بێزارکردن و سوکایەتیکردن بە ھیچ وڵات، کەس و بیروباوەڕێک، لە ھەموو یاساکانیشیدا بەتەواوی رەچاوی مافەکانی مرۆڤ کراوە.
وتیشی، رووداوەکانی ماوەی رابردوو بەھۆی سوتاندنی قورئانەوە دەریخست کە ئەو رووداوانە دەبنە ھەڕەشە و مەترسی لەسەر ئاسایشی ناوخۆی سوید، بۆیە بیریان لەوە کردووەتەوە، بە ئاراستەیەک گۆڕانکاری لەو یاسایانەدا بکەن کە رێگە بە سوتاندنی قورئان دەدەن، جارێکی تر ئەو روداوانە دووبارە نەبنەوە و رێگە نەدرێت لە سوید قورئان بسوتێنرێت.
میدیاکانی ئێران بڵاویانکردووەتەوە، بەرەبەیانی ئەمڕۆ ژمارەیەک چەکدار لە شاری زاھیدان سەربە پارێزگای سیستان و بلوژستان ھێرشیان کردووەتە سەربنکەیەکی پۆلیس کە پشتێنی بۆمبڕێژکراویشیان پێبووە، دوانیشیان خۆیان تەقاندوەتەوە و ھەوڵیانداوە ئەو بنکەی پۆلیسی شاری زاھیدان کۆنترۆَڵ بکەن، بەڵام بەوتەی ھێزە ئەمنییەکان ھێرشەکە شکستیھێناوە.
ئاماژە بەوەشکراوە، ھەرچەندە چەند سەرچاوەیەک باسیان لەوە کردووە کە لەو ھێرشەدا پۆلیسێکی ئێران کوژراوە، بەڵام تائێستا ھێزە ئەمنییەکان ھیچ زانیارییەکیان لەسەر زیانەکانی ئەو ھێرشە بڵاونەکردووەتەوە.
نرخی نەوتی خاو لە بازارەکانی جیھاندا بەرزبووەوە، کە لە ماوەی نۆ ھەفتەی رابردوو بۆ جاری یەکەمە ئەو ئاستە بەرزە تۆمار بکات، بەپێی سەرچاوەکانی ھەواڵ نرخی نەوتی خاوی برێنت یەک دۆلار و ٩٥ سەنت زیادیکردووە و کە دەکاتە لەسەدا ٢.٦ی نرخەکەی پێشووی و یەک بەرمیل نەوتی برێنت بە ٧٨ دۆلار و ٤٧ سەنت مامەڵەی پێوەکراوە.
نەوتی خاوی تەکساسیش زیاتر لە دوو دۆلار بەرزبووەتەوە و یەک بەرمیل بە ٧٣ دۆلار و ٨٦ سەنت مامەڵەی پێوەکرا.
راگەیاندنە نوێیەکی سعودیە و رووسیا بۆ کەمکردنەوەی ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت کاریگەریی لەسەر بازارەکانی جیھان دروستکردوە و دووپاتی دەکەنەوە رێککەوتنی ئۆپیک بۆ کەمکردنەوەی ئاستی بەرھەمھێنان پێدەچێت لە نیوەی دوەمی ئەمساڵدا قەیرانی کەمبوونەوەی دابینکردنی سوتەمەنی دروست بکات و نرخەکەی ھێندەی تر بەرز بکاتەوە.
تیمی بەرەنگاربوونەوەی کۆچی نایاسایی و بەڕێوەبەرایەتی پاراستنی کەناراوەکان و ھێزە ئەمنییەکانی ئیستەنبوڵ، ھەڵمەتێکی گەڕان و پشکنینان بۆ دۆزینەوەی کۆچبەرانی نایاسایی لە تەواوی شارەکە ئەنجامداو توانیان ٧٢٢ کۆچبەری نایاسایی دەستگیربکەن.
دوای تەواوکردنی رێکارە یاساییەکان لە بەڕێوەبەرایەتی ئاسایش، کۆچبەرەکان دەگوازرێنەوە بۆ سەنتەرەکانی دیپۆرتکردنەوە لە فەرمانگەی کۆچی شارەکە.
پاتریک رایدەر وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا رایگەیاند، ھێشتا لە بارەی ئەم بابەتەوە ھیچ لێدوانێکیان نییە و لێکۆڵینەوەی لێ دەکەن.
وتیشی وڵاتەکەی خاوەنی چەندین جۆری بۆمبی ھێشووییە، بەڵام لەبارەی دابینکردنی جۆرە کۆنەکانی بۆمبی ھێشوویی بۆ ئۆکراین لە لێکۆڵینەوەدایە.
ئەو لێدوانەی وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا دوای ئەوە دێت کە، لیندسی گراھام سیناتۆری کۆمارییەکانی ئەمەریکا داوای لە واشنتۆن کرد بۆمبی ھێشوویی و مووشەکی تاکتیکی و فڕۆکەی جەنگی ئێف ١٦ بۆ ئۆکراین دابین بکات.
پێشتر میدیاکان ئاشکرایان کردبوو کە بە ناردنی بۆمبی ھێشوویی بۆ ئۆکراین ئەمریکا خۆی لە ھاوپەیمانەکانی دادەبڕێت و قەیران بۆ ناتۆش دروست دەکات.
میدیاکانی ئێران بڵاویانکردەوە، کەشتییەکە بەپێی فەرمانی دادوەر دەستی بەسەرداگیراوە کە ٩٠٠ تۆن سوتەمەنی بە قاچاخبراوی ئێرانی تێدایە و تیمەکەی لە ١٢ کەس پێکھاتوون.
لای خۆیەوە، تیم ھاوکینز وتەبێژی گەشتیگەلی پێنجەمی ئەمریکا رایگەیاند، پێدەچیت کەشتییە دەستبەسەرداگیراوەکە قاچاخچێتی پێوە کرا بێت.
روونیشیکردەوە، کە ھێزە دەریایییەکانی ئەمریکا چاودێری دۆخەکە دەکات و بڕیاریداوە دەستوەردان نەکات، ئاماژەی بەوەشدا کە ھێزەکانی ئەمریکا لە ئامادەباشیدان بۆ پاراستنی مافی کەشتیوانان لە ئاوەکانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست.
ڤۆلۆدیمر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکراین سەردانی ئەستەنبول دەکات و لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆکی تورکیا کۆدەبێتەوە، ئەو سەردانەی زیلینسکی دوای تێپەڕبوونی ٥٠٠ رۆژ دێت بەسەر ھێرشەکانی رووسیا بۆسەر وڵاتەکەی. ھاوکاتیشە لەگەڵ نزیکبوونەوەی کۆبوونەوەی لوتکەی ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەنتیک.
لەو بارەیەوە زیلینسکی لە پراگ بە رۆژنامەنووسیانی راگەیاند، پێویسیتیان بە راستگۆییە لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ناتۆ، لەم دیدارەیدا سەرۆکی ئۆکراین لەگەڵ سەرۆکی تورکیا لە بارەی رێککەوتنی ھەناردەی دانەوێڵەی ئۆکراین گفتوگۆ دەکەن، ھەروەک چاوەروان دەکرێت چەند دۆسیەیەکی تریش تاووتوێ بکەن.
ئاژانسی ھەواڵی فرانس پرێس بڵاویکردەوە، دادگای سوید ھاووڵاتییەکی کوردی باکوری کوردستانی بە چوار ساڵ و نیو زیندانی سزاداوە، بە تۆمەتی ھەوڵدان بۆ ھاوکاریکردنی دارایی پەکەکە، بە یاسایەکیش سزادراوە کە نوێیە و بۆ دۆسیەکانی پەیوەست بە تیرۆریستانی داعشەوە دەرکراوە.
دادگای ستۆکھۆڵم لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردووەتەوە، ئەو ھاووڵاتییە کوردە لە چلەکانی تەمەنیدایە و دوای ئازادکردنیشی راستەوخۆ دیپۆرتدەکرێتەوە.
لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٢٢ەوە، تورکیا ئاستەنگی بۆ بە ئەندامبوونی سوید لە ناتۆ دروستکردووە، بەھۆی تۆمەتبارکردنی سوید بە داڵدەدانی ئەو کەسانەی لەلایەن تورکیاوە داواکراون، ئەو بڕیارەی سویدیش بە یەکەم ھەنگاو دادەنرێت، بۆ وەرگرتنی رەزامەندی تورکیا بۆ بە ئەندامبوون لە ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی "ناتۆ" .
عەبدولئەمیر ربیھاوی، راوێژکاری بازرگانی باڵیۆزخانەی ئێران لە عێراق رایگەیاند، فشارەکانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا رێگری لە عێراق دەکات لە بەکارھێنانی دراوە رەسمییەکەی بۆ ناردنی پارە بۆ ئێران، بۆیە ناچاردەبێت دراوی بازاڕی ئازاد بەکاربھێنێت، کە بەڕێژەی ١٠% جیاوازی ھەیە و ئەوەش زیان بە بازرگانانی ئێرانی دەگەیەنێت.
وتیشی، بەغداد پێشنیازیکردووە سەرجەم مامەڵە داراییەکانیان لە عێراق بە دینار بێت، لەسەر ئەو بنەمایەش پێشنیاز دراوەتە بانکی ناوەندی ئێرانی کە بازرگانانی وڵاتەکە بە دینار مامەڵە بکەن لەبری دۆلار.
پێشتریش مەجید تشکنی، جێگری وەزیری نەوتی ئێران جەختیکردەوە لەوەی، عێراق سەرجەم قەرزەکانی غازی ئێرانی داوەتەوە، سەرباری بوونی چەندین ریبَگری لە ناردنی پارە بۆ ئێران.