ڕاپۆرت
شوێنی مانەوەی بەشار ئەسەدە لە دیمەشقی پایتەختی سوریا، دوای شكستهێنانی خێرا و تەواوەتی سوپاكەی لەماوەیەكی كەمدا بەرانبەر هێرشی گروپە چەكدارەكان
زانیارییە هەواڵگرییەكان باس لە كەوتنی سوپاكەی ئەسەد دەكەن و ئاماژەیان بە چەند هۆكارێك كردووە لەوانە، ورەی نزمی هێزەكان و پشتبەستنێكی زۆر بە هاوپەیمانە بیانییەكان، بەتایبەتی لە پێكهاتەی فەرماندەیی و زیادبوونی توڕەیی ناو ریزەكانی سوپا بەهۆی گەندەڵی بەربڵاوەوە، ئەوەش بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی رۆییتەرز.
بەپێی سەرچاوەكان لەو كاتەوەی شەڕ لەناوخۆی سوریا سەریهەڵداوە لە ساڵی 2011 ەوە، سوپای سوریا پشتی بە هێزە هاوپەیمانەكانی وەك ئێران و لوبنان و عیراق بەستووە بۆ دابینكردنی باشترین یەكەی شەڕكەر لە وڵاتەكەیدا.
زانیارییەكان لەسەر رەوشی ناوخۆیی سوپای ئەسەد ئەوە روندەكەنەوە، بەشی زۆری فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای سوریا، لەلایەن راوێژكارانی سەربازی ئێران ئاڕاستەكراون، بەڵام دوای هێرشە ئاسمانییەكانی ئیسرائیل بۆ سەر دیمەشق، زۆرێك لە راوێژكارانی سەربازی ئێران، سوریایان جێهێشتووە و سەرقاڵی شەڕی غەززە بوون.
بەوتەی سەرچاوەكان، هێزە بیانییەكان متمانەیان بە سوپای ئەسەد نەبووە، بۆیە بە سوكایەتییەوە سەیریان كردوون و لە زۆربەی شەڕەكان هاوشانیان شەڕیان نەكردووە.
سەرچاوە ئەمنییەكانی سوریا لەسەر كەوتنی سوپاكەیان دەڵێن، سوپای سوریا ستراتیژی بەرگری پلانێكی ڕوونی بۆ ئاڕاستەكردنی یەكەكانی نەبووە، كاتێكیش حەلەب كەوتە بەر هێرش فەرمان دراوە بە سوپا، بكشێتەوە بۆ شاری حومس بۆ دووبارە ڕێكخستنەوە.
هەرچەندە روسیا هێرشی ئاسمانی كردەسەر هێزەكانی تەحریر شام لە كاتی پێشڕەویكردنیان بۆ حەما و حومس، بەڵام جیاواز لە قۆناغەكانی پێشووی شەڕ لە سوریا، هیچ هێزێكی زەمینی سوپاكەی ئەسەد نەیتوانی سوود لەو هاوكارییە سەربازییەی روسیا وەربگرێت.
بەوتەی ئەفسەرانەی پێشوو و ئێستای سوپای سوریا، هۆكارێكی دیكەی كەوتنی سوپاكەی ئەسەد وەرگرتنی بەرتیل بووە و فەرماندە و ئەفسەرەكان بەرتیلیان لەسەربازەكان وەرگرتووە لەبەرانبەر رەوانەكردنیان بۆ ماڵەوە.
دەڵێن، تووڕەیی زۆرێك لە ئەفسەرانی پلە مامناوەند لەم ساڵانەی دواییدا زیادیكردووە، چونكە قوربانیدان و سەركەوتنەكانی سوپا لە ماوەی جەنگدا، نەبووەتە هۆی باشتربوونی مووچە و بژێوی ژیانیان.
بەگوێرەی بەڵگەنامەیەكی سەربازی كە ئاژانسی رۆیتەرز لە نووسینگەی هەواڵگری هێزی ئاسمانی لە دیمەشق دۆزیویەتیەوە، سوپای ئەسەد لە 28 ی مانگی رابردوو، فەرمانیان بە هەموو هێزەكان داوە لە حاڵەتی ئامادەباشی شەڕدا بن، بەڵام سەرەڕای فەرمان و هەڕەشەكان، ژمارەیەكی زۆر لە ئەفسەر و سەربازی سوپا دەستیان بە هەڵهاتن كردووە.
لەسەر وەختی دەستپێكردنی شەڕەكەشەوە، لە جیاتی روبەڕوبونەوەی چەكدارەكانی تەحریر شام و تەنانەت خۆپیشاندەرانی بێ چەكیش، سەربازەكانی سوپای ئەسەد بینراون كە شوێنەكانیان جێدەهێڵن و جلی مەدەنیان لەبەردایە و دەگەڕێنەوە ماڵەكانیان.
مەزڵوم كۆبانێ: پێویستە هێزە كوردییەكان یەك دەنگ بن بۆ رووبەڕووبونەوەی روداوەكان
لەدوای كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا و پێكهێنانی حكومەتی راگوزەر لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە، داهاتووی ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی شەڕڤانانی كورد بووەتە رۆژەڤ.
لەئێستادا جموجۆڵ لە رۆژئاوای كوردستان و ئیدارەی خۆسەری دەستیپێكردووە بۆ ئەوەی لایەنە كوردییەكان بەیەك دەنگ بچنە دیمەشق و دانوستان لەگەڵ دەستەی تەحریر شام و حكومەتی راگوزەر بكەن.
مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتی هێزەكانی سووریای دیموكرات - هەسەدە جەختدەكاتەوە كە، پێویستە هێزە كوردییەكان یەكبن بۆ رووبەڕووبونەوەی روداوەكان، داواشیكرد هەرێمی كوردستان هەڵوێستێكی ئەرێنی هەبێت و هاوكارییان بكات لەو بارەیەوە.
تا ئێستا بەشێوەی رەسمی گفتوگۆی راستەوخۆ لەنێوان ئیدارەی خۆسەر و دەستەی تەحریر شام و حكومەتی راگوزەری دیمەشق نەكراوە، كەمال عاكف وتەبێژی فەرمانگەی پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئیدارەی خۆسەر لە راگەیەنراوێكدا سەرجەم ئەو هەواڵانەی رەتكردەوە كە باس لەوە دەكەن ئیدارەی خۆسەر گەیشتووە بە لێكتێگەیشتن لەگەڵ دیمەشق و جەختدەكاتەوە ئامادەكاریی بۆ قۆناغی گفتوگۆ و دانوستان دەكرێت.
لای خۆیەوە، مەزڵوم كۆبانێ جەختیكردەوە، هەڵەیە كورد بەشێوەی گروپ گروپ كۆبوونەوە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی سوریا و لەگەڵ دیمەشق ئەنجام بدەن ئەوە زیان بە بەرژەوەندی كورد دەگەیەنێت.
گروپی تەحریر شام و گروپە چەكدارەكانی دیكە كە كۆنتڕۆڵی دیمەشیان گرتووەتە دەست تا ئێستا بەرەسمی هیچ هەڵوێستێكیان لەبارەی ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی هەسەدە رانەگەیاندووە، مەزڵوم كۆبانێ دەڵێت لەسەرەتای هێرشەكان بۆسەر رژێمی سوریا، گروپی تەحریر شام پیوەندییان پێوەكردووە، كە ئەوان ئامانجیان كورد و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هەسەدە نییە.
ئیدارەی خۆسەر لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا كە لەلایەن شەڕڤانانەوە دەپارێزرێت، لە ئێستا نزیكەی لەسەدا 30 ی خاكی سوریای لەژێر كۆنتڕۆڵدایە و لەچەند رۆژی رابردووشدا چەندین هێرشی گروپە چەكدارەكانی سەر بە توركیا بۆ دەستبەسەرداگرتنی بەشێك لەناوچەكان تێكشكێنرا و رۆژی 5 شەممەش بە سەرپەرشتی ئەمریكا لە منبەج ئاگربەست راگەیەنرا.
زیندانی تۆقێنەر و دوور لە مافەكانی مرۆڤی سیدنایا لە سوریا، كە بە ناوەندی بەشار ئەسەد بۆ ئەشكەنجەدان ناودەبرا، دوای روخانی ئەسەد كۆتاییپێهات.
راڕەوەكانی ناو زیندانی سیدنایا، دیمەن و چیرۆكی ناخ هەژێنی تێدا دەدۆزرێتەوە كە بە ناوەندی ئەشكەنجەدانی حكومەتەكەی بەشار ئەسەد ناسراوە، لەئێستادا ژمارەیەك زیندانیكراو لە كامێراكانی چاودێری لە بیناكەدا بەدیدەكرێن، بەڵام نازانرێت بە چ رێگایە بگەن بە زیندانییەكان بۆ ئەوەی ئازادیان بكەن كە بەشێكی نهێنی ژێر زەمینەكانی زیندانەكەدان.
لەكاتێكدا تیمەكان بە تونێل لێدان و شكاندنی دیوارەكان بەردەوامن لەسەر كارەكانیان، ئەو هاووڵاتییە سوریانەش ساڵانێكە بێسەروشوێنن، كەسوكاریان بەمەبەستی سۆراغێكیان ڕوو لە زیندانەكە دەكەن، هەر زیندانیكراوێكی ئازاد دەبینن پێیاندەڵین ئەسەد روخا، مەترسن.
بەرگری شارستانی سوریاش دەڵێت، تیمەكانمان لە زیندانی سیدنایا هیچ كام لەو دەرگا نهێنیانەیان نەدۆزیوەتەوە كە قسەی لەسەردەكرێت و داوا لە سەربازەكانی پێشووی حكومەتەكەی ئەسەد و كارمەندانی زیندانەكە كراوە، پاسۆردی سەر دەرگاكانیان پێ بڵێن تاكو دەرگا ئەلكترۆنییەكانی ژێر زەمینەكان بكرێنەوە.
زیندانی سیدنایا پێشبینیدەكرێت لە نهۆمێك زیاتری ژێرزەمین پێكهاتبێت و لە رۆژی یەكشەممەوە تائێستا بەردەوام زیندانی نوێ ئازاددەكرێن، لەنێو ئەو كەسانەی ئازادكراون منداڵانی بچووك لەگەڵ دایكیاندا بەدیدەكرێن، هەروەها لە دیمەنەكاندا ژمارەیەك زیندانیكراو بەدیدەكرێن كە بەهۆی ئەشكەنجەدانەوە ناتوانن بەڕێدا بڕۆن و لە گرتووخانەكەدا بە سنگە خشێ دێنە دەرەوە.
لەئێستادا هەوڵەكان بەوجۆرەیە بەهەر رێگایەك بێت زیندانیكراوەكان رزگاربكرێن، كە بەهۆی نەبوونی هەواگۆڕكێكەوە خەریكە دەخنكێن، پێویستە دەرگا ئەلكترۆنییەكانی نهۆمەكانی ژێرزەمینەكان بكرێنەوە، بۆ ئەوەی ئەو زیندانیكراوانەی لە كامێراكانی چاودێریدا بەدیكراون، ئازادبكرێن.
یەكێك لە زیندانیكراوەكان كە زیندانی سیدنایا رزگاری بووە دەڵێت، چەند سەعاتێكی مابوو بۆ ئەوەی لەسێدارە بدرێن، كە بڕیار بووە 54 كەس پێكەوە لەسێدارە بدرێن، بەڵام لەگەڵ روخانی ئەسەد ئازاد كراین.
زیندانی سەربازی سیدنایای سەربە وەزارەتی بەرگریی حكومەتەكەی ئەسەد، دەكەوێتە دووری 30 كیلۆمەتر لە دیمەشق، دوای رووداوەكانی 2011 كرایە بنكەیەك بۆ زیندانیكراوانی خۆپیشاندانەكانی دژ بە ئەسەد.
بەپێی راپۆرتی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، حكومەتەكەی ئەسەد لە زیندانەكەدا لەڕێی لەسێدارەدانی بەكۆمەڵەوە، لەسێدارەدانی بەبێ دادگاییكردن ئەنجامداوە و لەنێوان ساڵانی 2011 بۆ 2015 هەموو هەفتەیەك یان دوو هەفتە جارێك 50 كەسیان لەسێدارەداوە.
راپۆرتەكان باس لەوەشدەكەن، حكومەتەكە ئەسەد بە مەبەست مامەڵەی نامرۆڤانەی لەگەڵ زیندانیكراواندا ئەنجامداوە و دەیانجار روبەڕوی ئەشكەنجەی كردوونەتەوە و بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو، بێبەشیكردوون لە نان و ئاو و پێداویستی پزیشكی.
دیمەنی هەڵكردنی ئاڵای گروپە چەكدارەكانی سوریایە لەباڵیۆزخانەی سوریا لە مۆسكۆی پایتەختی روسیا، رۆژێك دوای روخانی دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی هاوپەیمانی روسیا و هەڵهاتنی بۆ مۆسكۆ.
دوای روخانی دەسەڵاتی ئەسەد، یەكێك لەو بابەتانەی ئێستا میدیاكانی جیهان زۆرترین گرنگی پێدەدەن، هەڵوێستی ئێران و روسیایە لە پشتكردنە ئەسەد، رۆژنامەیەكی بەریتانیش باس لەوە دەكەن وەزیری دەرەوەی ئێران راستەوخۆ بە ئەسەدی وتووە كە ناتوانن هێزی بۆ بنێرن، بەڵام ئێران دەڵێت هیچ كاتێك ئەسەد داوای هاوكاری و پشتیوانی لێنەكردوون.
بەپێی راپۆرتێكی پەیمانگای توێژینەوە جەنگییەكان لە ئەمریكا، رووخانی دەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەد، كێشەیەكی گەورە بۆ روسیا و ئێران دروست دەكات و دەبێتە گورزێكی كوشندە لە رووی متمانەوە لە بەرامبەر هاوپەیمانەكانی تریان كە دوو وڵاتی هاوپەیمانی سەرەكی سوریا بوون و لە دوای ساڵی ٢٠١١ و ٢٠١٥ەوە هێزێكی زۆریان لە سوریا هەبووە بۆ پشتیوانیكردن و هاوكاریكردنی ئەسەد.
لە بەشێكی راپۆرتەكەدا هاتووە، بە فەرمانی ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا، هێزەكانی ئەو وڵاتە لە سوریا جگە لە پاراستنی خۆیان و تێوەنەگلان لە شەڕ و ئاڵۆزییەكان، هیچ هەنگاوێكی تریان بۆ پشتیوانیكردن لەئەسەد نەنا كە چەندین ساڵە لە سوریا پشتیوانی دیمەشق دەكەن و خۆیان وەك هاوپەیمانێكی سەرەكی ئەو وڵاتە پیشانداوە، ئەوەش روسیا روبەڕوی قەیرانێكی گەورەی متمانە دەكاتەوە وەك هاوپەیمان و هاوبەشێكی ئەمنی باوەڕپێكراو لەسەر ئاستی جیهان، ئەوەش لە كاتێكدا ئێستا هێز و بارەگاكانی روسیا لە سوریا لە ژێر بەزەیی گرووپە چەكدارەكاندان كە پێشتر مۆسكۆ هەموویانی خستووەتە لیستی تیرۆرەوە.
پەیمانگای توێژینەوە جەنگییەكان لە ئەمریكا باسی لەوەشكردووە، لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشی گرووپە چەكدارەكان بۆسەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریا كە لە ماوەیەكی كەمدا توانییان دەستبەسەر دیمەشقی پایتەختدا بگرن و دەسەڵاتەكەی ئەسەد بڕوخێنن، هەر لەسەرەتای دەستپێكردنی هێرشەكاندا ئێران لە پێناو پاراستنیان سەرجەم فەرماندە و سەربازەكانی لە سوریا كشاندەوە.
رۆژنامەی فاینانشاڵ تایمزی بەریتانیش دەڵێت، هەڵوێستی ئێرانیش لە بەرامبەر هاوپەیمانە سورییەكەی هەمان هەڵوێستی روسیا بووە و بەهەمان شێوە تووشی قەیرانێكی گەورەی متمانە و باوەڕپێكردن دەبێتەوە لە بەرامبەر هاوپەیمانەكانی، چونكە عەباس عراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران كە لەماوەی رابردوودا سەردانی دیمەشقی كرد و لەگەڵ ئەسەد كۆبووەوە، لەگەڵ ئەوەی هەموو زانیارییەكی لەبارەی دەستپێكردنی هێرشی گرووپە چەكدارەكان پێدابوو، ئاگاداریشی كردبووە رەوشی ئێستای ئێران لەبار نییە بۆئەوەی هێزی بۆ بنێرن و پشتیوانی بكەن بۆ مانەوەی لە دەسەڵاتدا.
رۆژنامەكە جەختیشیكردووەتەوە، هۆكاری ئەو هەڵوێستەی ئێران و پشتكردنە ئەسەد بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تاران هیچ متمانەیەكی بە دیمەشق نەمابوو و تۆمەتباری كردبوو بە دزەپێكردنی زانیاری لەبارەی فەرماندە سەربازییەكانی ئێران لە سوریا كە بەهۆیەوە ژمارەیەكیان لە ئەنجامی بۆردومانی ئیسرائیل و ئەمریكا كوژران.
لە بەرامبەریشدا وەزیری دەرەوەی ئێران بە تەلەفزیۆنی رەسمی وڵاتەكەی وتووە، هیچ كاتێك بەشار ئەسەد داوای هاوكاری و پشتیوانی لێنەكردوون بۆ بەرنگاربوونەوەی هێرشی گرووپە چەكدارەكان و تووشی سەرسوڕمانیش بوون كە لە ماوەیەكی زۆر كەمدا دەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەدیان رووخاند و سوپای سوریاش هیچ بەرگرییەكی نەكرد.
برینی كۆنی سوریا لە دوای ١٣ ساڵ سەرهەڵدەداتەوە، سوریا كە لە ساڵی ٢٠١١ەوە گیرۆدەی جەنگە و بەهۆیەوە لانیكەم ٥٧٠ هەزار كەس كوژراون و زیاتر لە حەوت ملیۆن كەسیش لە دانیشتوانی ئەو وڵاتە ئاوارەبوون .
لە نوێترین پێشهاتدا و لە كەمتر لە ٧٢ سەعاتدا زۆرینەی روبەری شاری حەلەب لەلایەن چەكدارانی نزیك لە توركیا دەستی بەسەردا گیرا.
دەسەڵاتی بەشار ئەسەد كە بە هاوپەیمانی تاران و مۆسكۆ لە قەڵەم دەدرێت تەنها لە سێ رۆژدا بە تەواوەتی لە حەلەب كشایەوە.
روسیا زیاتر لە سێ ساڵە سەرقاڵی جەنگی ئۆكراینایە و ئێرانیش بەهۆی ململانێ لەگەڵ ئیسرائیل زیاتر لە ساڵێكە سەرنجی لای هاوپەیمانەكەی نەماوە. ئەگەرچی ئێران و روسیا بە بەردەوامیی دەستیان بە حكومەتی دیمەشقەوە بووە، بەڵام لە بەرامبەردا توركیا بە بەردەوامی چەكدارانی نەیاری سوریای لە ئامێز گرتووە .
حەلەب كە شارێكی ستراتیژیی سوریایە، ساڵانێك زۆرە هەر لە كۆنەوە ناوەندێكی بازرگانی گرنگی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە و ژمارەی دانیشتوانەكەشی پێش جەنگی ساڵی ٢٠١١ زیاتر لە دوو ملیۆن و ٣٠٠ هەزار كەس بووە.
دەستەی تەحریر شام كە لە لیستی تیرۆری زۆربە وڵاتانی جیهان و بە تایبەتیش لیستی تیرۆری ئەمریكادایە ساڵی ٢٠١٧ لە هەناوی بەرەی نوسرە لەدایكبووە كە ئەو بەرەیەش ساڵی ٢٠١٢ لە جەنگی سوریا دروستبوو.
دوای هەشت ساڵ جارێكی دیكە حەلەب كەوتە دەست چەكدارانی نەیاری دیمەشق كە وەك دوەمین شاری گەوەرەی سوریا لە كەمتر لە چوار رۆژدا لە لایەن چەكدارانەوە كۆنترۆڵكرا.
چەكدارانی تەحریر شام لەدوای ساڵی ٢٠١٦ نەیانتوانیبو حەلەب كۆنتڕۆڵبكەن، چونكە ساڵی ٢٠٢٠ لە چوارچێوەی رێككەتنی ئاستانە زۆربەیان بەرەوە ئیدلیب كشانەوە .رژێمی سوریا دەڵێت ئەو چەكدارانە پێشێلی رێككەوتنی ٢٠١٩ ەیان كردووە كە لە سەر ناوچەكانی حەلەب و ئیدلیب كراوە. زۆرینەی ئەو گروپە چەكدارانە كە لەلایەن تەحریرشام سەركردایەتییان دەكرێت لە ئیدلیب و عەفرین بە پشتیوانی توركیا جێگیر كرابوون.
لە شەڕ و پێكدادانی نێوان هێزە چەكدارەكان و سەربازانی سوریا زیاتر ٤٠٠ كەس كوژراون كە ٦١ كەسیان هاووڵاتی مەدەنین و زۆرینەیان ژن و منداڵن.
روسیا دوای ٨ ساڵ تەنها لە دوو رۆژدا ٦٣ جار بە فڕۆكەی جەنگی بۆردومانی پێگە و بنكەسەربازییەكانی چەكدارانی تەحریر شام و هاوپەیمانەكانی كردووە.چەكدارانی تەحریر شام دوای كۆنترۆڵكردنی زۆرینەی خاكی حەلەب رایانگەیاند ١٩ گوند و ناوچەی حەممای-یان كۆنتڕۆڵ كردووە.
لێشاوی پەنابەرانی كورد بۆ بەریتانیا، وەزیری ناوخۆی ئەو وڵاتەی ناچاركرد بێتە عیراق و هەرێمی كوردستان و رێككەوتنێكیان لەگەڵدا ئیمزا بكات.
سەردانەكە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قاچاخچێتی بە مرۆڤ و دانانی تۆڕێكی پەیوەندییە لە ناوچەكە و ئەوروپادا.
لە بارەی سەردانەكەشەوە حكومەتی بەریتانیا رایگەیاندووە، یەكەمین رێككەوتنی ئەمنیان لەگەڵ عیراق ئیمزاكردووە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی قاچاخچێتی كردن بە مرۆڤ و توندكردنەوەی سنورەكان و هاریكاری ئەمنی.
ئیڤێت كوپەر وەزیری ناوخۆی بەریتانیا بە سەردانێكی رەسمی گەیشتە عیراق و هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی رێگری لە كۆچی بەلێشاوی هاوڵاتیان بۆ ئەو وڵاتە بكەن.
لە سەردانەكەیدا كوپەر چاوی كەوتووە بە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران و عەبدولئەمیر شەمەری وەزیری ناوخۆ و قۆئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عیراق و فایەق زیدان سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری.
هاوكات لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ كۆبوەتەوە.
لە كۆبونەوەكەی قوباد تاڵەبانی و ئیڤێت كوپەر باس لە پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولا كرا لە هەموو بوارەكاندا و بە تایبەت هەماهەنگییە ئەمنییەكان بۆ كەمكردنەوەی دیاردەكانی كۆچی نایاسایی و تاوانی رێكخراو و بەرەنگاربوونەوەی قاچاخی مادەی هۆشبەر.
بەپێی راگەیەنراوی حكومەتی بەریتانیاش، لەندەن ٣٠٠ هەزار پاوەند بە عیراق دەدات و راهێنان بە هێزەكانی پاسەوانی سنوریش دەكات بۆ رێگریكردن لە تاوانی رێكخراو لەناویاندا قاچاخچێتی بە مرۆڤەوە.
بەپێی رێككەوتنەكە حكومەتی عیراق و بەریتانیا هەماهەنگی دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆیلایەتی مرۆڤ و سپیكردنەوەی پارە و ئەنجامدانی چەند كەمپینێك بۆ هۆشیاركردنەوەی گروپە بە ئامانجگیراوەكان لەلایەن قاچاخچیەكان و بەدواداچوون بۆ كۆكردنەوەی زانیاری دەكەن لەسەر قاچاخچیەكان.
لە رێككەوتنەكەدا هاتووە بەریتانیا هەڵدەستێت بە دیپۆرتكردنەوەی ئەو كەسانەی كە مافی مانەوەیان نییە لەو وڵاتەدا.
هاوكات بەریتانیا رێككەوتنێكی تری لەگەڵ هەرێمی كوردستانیش ئیمزاكرد و بەپێی رێككەوتنەكەش بڕی ٢٠٠ هەزار پاوەند بە هەرێم دەدات و توانای حكومەتی هەرێمیش بۆ راگرتنی كۆچی نایاسایی پەنابەران بۆ ئەو وڵاتەكەی و و كۆنتڕۆڵكردنی سنورەكان بەرزدەكاتەوە.
وەزیری ناوخۆی بەریتانیا دەڵێت، تۆڕەكانی قاچاخچێتی خەڵك لە هەرێمی كوردستانەوە دەبەنە باكوری فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئەوروپا و دواتر بە بەلەمی بچوك دەیانپەڕێننەوە بەریتانیا.
پێشتر حكومەتی ئێستای بەریتانیا دژایەتی سیاسەتەكانی ریشی سوناكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئەو وڵاتەی دەكرد بۆ دیپۆرتكردنەوەی پەنابەران بۆ رواندا و بەوەش لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا هاوسۆزی و پشتیوانی كەسانی بیانی دانیشتووی وڵاتەكەی بۆ خۆی مسۆگەر كرد، بەڵام لەم ئێستادا رێككەوتن لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتانی تردا دەكات بۆ رێگریكردن لە چوونی پەنابەران بۆ وڵاتەكەی.
بەتۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ لە غەززە، بنیامین ناتانیاهۆ گەشتی ١٢٠ وڵاتی لێ قەدەغەكرا و فەرمانی دەستگیركردنیشی بۆ دەركرا.
دادگای تاوانی نێودەوڵەتی_ لاهای، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل و یواڤ گالانت وەزیری پێشووی بەرگری و محەمەد زەیف فەرماندەی لیواكانی عیزەدین قەسام باڵی چەكداری حەماس دەركرد.
دادگای لاهای دەڵێت، ناتانیاهۆ و گالانت تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ لە ٨ی مانگی ١٠ی ٢٠٢٣ تا ٢٠ی مانگی ٥ی ٢٠٢٤، لەوانەش، كوشتن و گۆشەگیری و كاری نامرۆڤانەی دیكە.
دادگاكە ئاماژەی بەوەشكردووە، قبوڵكردنی دەسەڵاتی دادگا لەلایەن ئیسرائیلەوە پێویست نیە، بۆیە ١٢٠ وڵاتی ئەندامی دادگاكە، لەرووی یاساییەوە پابەندن بە رادەستكردنەوەی كەسانی داواكراو و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگاكە.
دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتییە و ئەركی دادگاییكردنی ئەو كەسانەیە كە تۆمەتبارن بە كۆمەڵكوژی و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ.
هەریەك لە فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ئەرجەنتین، بەرازیل، باشووری ئەفریقا، سەنیگال، ژاپۆن، كۆریای باشوور، وە وڵاتە زلهێزە دیارەكان ئەندامن تیایدا، هەریەك لە ئەمریكا و چین و روسیا و ئیسرائیلیش ئەندامی دادگاكە نین.
دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل بەتوندی دژی بڕیارەكەی دادگای لاهای وەستانەوەو نووسینگەی ناتانیاهۆش رایگەیاند، بڕیارەكەی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەكان، دژی جولەكەكانە، ئیسرائیلیش ئەو تۆمەتە گاڵتەجارانە رەتدەكاتەوە كە ئاڕاستەی دەكرێن.
لای خۆیەوە كاسبار فلید كامپ، وەزیری دەرەوەی هۆڵەندا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و بە پابەندكەری وەسف كرد.
هاوكات وەزارەتی دەرەوەی فەرەنساش دووپاتیكردەوە، بڕیارەكەی لاهای لەگەڵ بنەماكانی دادگاكەدا دەگونجێت.
جۆزێف بۆرێل نوێنەری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا، بڕیارەكەی دادگای لاهای بە پابەندكەر لە قەڵەمداو ئامادەیی یەكێتی ئەوروپای نیشاندا بۆ دەستگیركردنی ناتانیاهۆ و گالانت، وتیشی، پێویستە رێز لە بڕیارەكەی دادگا بگیرێت و جێبەجێ بكرێت.
هەروەها حكومەتی بەلجیكا ئامادەیی نیشاندا بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای لاهای و داوای لە وڵاتانی ئەوروپی كرد پابەند بن بە بڕیارەكەو سزای ئابووری بەسەر قەوارەی ئیسرائیلدا بسەپێنن.
هەریەك لە بزوتنەوەی حەماس و فەتحی فەلەستینیش پێشوازییان لە بڕیارەكەی دادگا كرد و داوایانكرد وڵاتان هاوكار بن لە دەستگیركردن و دادگاییكردنی ناتانیاهۆ و گالانت.
كەناڵی ١٣ی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، فەرمانی دەستگیركردنەكەی ناتانیاهۆ و گالانت پێشتر دەركرابوو، بەڵام رانەگەیەندرابوو، هەڵگیرا بۆ كاتێكی دیاریكراو.
لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پلانی رەوانەكردنی كۆچبەران بۆ رەواندا، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بە نیازە ستراتیژیەكی نوێ بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران بەكاربهێنێت.
ڕۆژنامەی تایمزی بەریتانی بڵاویكردەوە، حكومەتی بەریتانیا دانوستانی لەگەڵ توركیا و ڤێتنام و بەرپرسانی هەرێمی كوردستان دەستپێكردووە، بۆ پێدانی پارە پێیان بەئامانجی كەمكردنەوەی ڕۆیشتنی كۆچبەران بەرەو بەریتانیا.
ئاماژە بەوەشكراوە، ئیڤێت كوپەر، وەزیری ناوخۆی بەریتانیا لە گفتوگۆدایە لەگەڵ ژمارەیەك حكومەت، لەنێویاندا حكومەتی كوردستان و توركیا و ڤێتنام، سەبارەت بە هاوكاری و ڕێككەوتن ئەمنی كە دەكرێت پێش كۆتایی ئەمساڵ كۆتایی پێبهێنرێت.
لای خۆیەوە، كەیر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە كاتی چوونی بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی 20 لە بەرازیل بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، كارێكی دروستە بۆ بەریتانیا كە خەڵك لە جێهێشتنی وڵاتەكانیان پەشیمان بكاتەوە چونكە هەندێكجار بۆ پەڕینەوەیان لە كەناڵی ئینگلیز ژیانی خۆیان دەكەنە مەترسییەوە.
وتیشی، حكومەت پلانی هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو باندە تاوانكارییانەی كە بەشدارن لە قاچاخچێتی بە خەڵك.
هەوڵەكانی ستارمەر بۆ رێگریكردن لە كۆچبەران لەدوای لە سەردانەكەی بۆ ڕۆما لە مانگی ئەیلولدا زیاتر چڕبووەوە، كاتێك ستارمەر هەوڵەكانی ئیتالیا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی كۆچبەری نایاسایی بەرز نرخاند.
پێشتر، رۆژنامەی زە ناشناڵ بڵاویكردبووەوە، لە هەوڵێكدا بۆ چارەسەركردنی تۆڕەكانی قاچاخچی كە لە كەناڵی ئینگلیز كاردەكەن، بەمنزیكانە بەریتانیا ئەفسەر رەوانەی عیراق و هەرێمی كوردستان دەكات، چونكە عیراقییەكان ژمارەیەكی زۆری ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە پارە دەدەن بۆ تێپەڕاندنی كەناڵی ئینگلیز بە بەلەمی بچوك بۆ گەیشتن بە بەریتانیا.
بەپێی رۆژنامەكە، ئەو ئەفسەرانە بە سیفەتی نێودەوڵەتی كاردەكەن بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە لە بنەڕەتەوە.
رۆژنامەكە راشیگەیاندووە، قاچاخچییەكانی هەرێمی كوردستان و عیراق لەم چەند ساڵەی كۆتاییدا زۆرترین كۆچبەریان گواستووەتەوە، یەكێك لە كەسە سەرەكییەكانیش لەمساڵدا دەستگیركرا كە ناوی بەرزان مەجید بووە و بە دووپشك ناسرابوو، لەلایەن دادگای بەلژیكاوە سزای زیندانی 10 ساڵی بەسەردا سەپێندرا.
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا، ئەمساڵ ٣١ هەزار و ٩٤ كۆچبەری نایاسایی بە بەلەمی بچووك كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووە، كە ئەو ژمارەیە ١٦% زیاترە لە ساڵی رابردوو، كە لەو ساڵەدا ٢٦ هەزار و ٦٩٩ كۆچبەر ئەو رێگەیەیان تێپەڕاندبوو.
دوای بڕیارێكی بایدن شەڕی نێوان روسیا و ئۆكراین پێدەنێتە قۆناغێكی نوێوە و مەترسی جەنگی سێیەمی جیهانی لێدەكرێت، كوڕەكەی ترەمپیش چەند ناوەندێ سەربازیی وڵاتەكەی بەو هەوڵە تۆمەتبار دەكات و روسیاش دەڵێت ئەو بڕیارەی بایدن دەبێتە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی سێیەمی جیهان.
پێگەی ئەكسیۆسی ئەمریكی لە زاری لێپرسراوانی وڵاتەكەیەوە بڵاویكردووەتەوە، جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا سێ رۆژ لەمەوبەر ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینی ئاگاداركردووەتەوە رێگەی پێدەدات بۆ بەكارهێنانی موشەكی دوورمەودای ئەمریكی بۆ هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا.
وتیشی، پاڵنەڕی ئەو بڕیارەی ئەمریكا ئاگاداركردنەوەیە بۆ كۆریای باكور كە هێزی زیاتر رەوانەی روسیا نەكات بۆ بەشداریكردن لەشەڕی نێوان كیێڤ و مۆسكۆ كە دەبێتە هۆی زیاتر ئاڵۆزبوونی كێشە و ناكۆكییەكان.
لێپرسراوانی ئەمریكا ئاماژەیان بەوەشكردوە، ئەگەر هێزەكانی كۆریای باكور لە كۆرسك بكرێنە ئامانج، رەنگە پیۆنگ یانگ پێداچوونەوە بە بڕیارەكەیدا بكات لەبارەی ناردنی هێزی زیاتر بۆ روسیا و بەو شێوەیەش شكست بە هێرشەكانی روسیا دەهێنرێت بۆسەر ئۆكراین.
لە بەرامبەریشدا لیۆنید سلۆتسكی سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە لە پەرلەمانی روسیا كە بە (دۆما) رایگەیاند، هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا بە مووشەكی دوورمەودای ئەمریكی لەلایەن ئەمریكاوە، شەڕ و ئاڵۆزییەكان فراوانتر و مەترسیدارتر دەكات و رێگەخۆشكەر دەبێت بۆ هەڵگیرساندنی جەنگی سێیەمی جیهانی.
وتیشی، ئیدارەی ئێستای ترەمپ كار بۆ ئەوە دەكات كێشە و شەڕ و ئاڵۆزییەكانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر فراوان بكات كە بۆ ئیدارەی ترەمپی بەجێدەهێڵێت، جەختیشیكردووەتەوە، هەرچەندە تائێستا كۆشكی سپی زانیاری رەسمی لەبارەی رێگەپێدان بە ئۆكراین بڵاونەكردووەتەوە بۆ هێرشكردنەسەر قوڵایی خاكی روسیا، بەڵام بایدن دەیەوێت مێژوویەك بە ناوی مێژووی خوێناوی جۆ بایدن بنووسێتەوە.
دۆناڵد جۆن كوڕی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكاش رایگەیاندووە، كۆمەڵگە پیشەسازییە سەربازییەكان و كۆمپانیا پیشەسازییە بەرگرییەكانی ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهان رۆڵێكی خراپ دەگێڕن و بوونەتە مەترسی لەسەر ئاسایش و ئارامی جیهان و هەوڵ بۆ ئەوە دەدەن جەنگێكی گەورەی جیهانیی هەڵبگیرسێنن پێش ئەوەی دۆناڵد ترەمپ لە مانگی یەكی ساڵی داهاتوودا بەڕەسمی وەك سەرۆكی ئەمریكا دەستبەكار ببێت.
ئەو لێدوانەی كوڕەكەی ترەمپ لە كە لەكاتێكدایە، دۆناڵد ترەمپ لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا چەندین جار بەڵێنیداوە دوای بەرەسمی دەستبەكاربوونی وەك سەرۆكی ئەمریكا، هاوكارییەكانی وڵاتەكەی بۆ ئۆكراین كەم بكاتەوە و هەوڵی كۆتایی هێنان بە شەڕ بدات بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە.
دیمەنی دوایین هێرشی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقە بۆ سەر ئیسرائیل كە بەرەبەیانی دووشەممە ئەنجامی داو جەخت لە بەردەوامی هێرشەكانی دەكاتەوە تا ئەو كاتەی ئیسرائیل كۆتایی بە جەنگی غەززە و لوبنان دەهێنێت.
بەپێی راگەیەندراوێكی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق، لە بەردەوامیی ئەو رێگەیەی بۆ بەرەنگاربونەوەی داگیركاری ئیسرائیل گرتویانەتەبەر و وەك پشتگیرییەك بۆ گەلانی فەلەستین و لوبنان ، بەرەبەیانی دوشەممە مقاوەمەی ئیسلامی ئامانجێكی زیندوی ئیسرائیلی لە ئوم رەشاش لە رێی درۆنەوە بۆردومان كردوە و جەختیشكراوەتەوە لەوەی هێرشەكانی مقاوەمە دژی ئیسرائیل بەردەوام و زیاتر دەبێت .
لێپرسراوانی ئیسرائیل تا ئێستا هیچ هەڵوێستیكی رەسمیان سەبارەت بە هێرشەكانی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق رانەگەیاندوە ، بەڵام بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی مەعاریفی ئیسرائیلی ، تەلئەبیب پلانی رونی هەیە بۆ وەڵامدانەوە ، ئەگەر بێتو هێرشەكان لە بەرەی عیراقەوە زیاد بكەن .
ئەو رۆژنامە ئیسرائیلیە ، لە زاری لێپرسراوانی هەواڵگری ئەمریكی و ئیسرائیلیەوە ئاشكرایكردوە ، پلانەكانی تەلئەبیب بۆ وەڵامدانەوەی ئەو هێرشانە ، لە رێی هێرشكردنە سەر ژێرخان و دامەزراوەكان و دواتر تیرۆركردنی كەسایەتیە دیارەكانی میلیشیاكانی سەر بە ئێران دەبێت لە عیراق .
بەپێی رۆژنامەكە، پلانەكەی تەلئەبیب لە كاتێكدایە كە پێدەچێت ئێران زیاتر هاوبەشەكانی لە عیراق دژی ئیسرائیل بەكاربهێنێت، ئەوەش وەك وەڵامێك بۆ هێرشەكانی سوپای ئیسرائیل لە لوبنان و غەززە و مەترسی ئەوەش هەیە كە ئێران موشەكی بالیستی ئاراستە كورتی ناردبێتە عیراق تا لەوێوە ئاراستەی ئیسرائیل بكرێن .
لە دوای دەستپێكردنی جەنگی غەززەو ، هێرشەكانی مقاوەكەی ئیسلامی بۆ سەر ئیسرائیل دەستیپێكردوە و بەردەوام لە زیادبوندای ، بەپێی راگەیەندراوێكی ئەو گروپەش كە لە 9 ی ئەم مانگەدا بڵاویكردۆتەوە ، هێرشەكانی مقاوەمەی ئیسلامی عیراق بۆ سەر ئیسرائیل لەمانگی رابردوودا بە رێژەی 260% زیادیكردووە و رێژەی پێكانی ئامانجەكانیش گەیشتووەتە 120%.
لە كاتێكدا هەرەشەكانی توركیا لەسەر رۆژئاوای كوردستان و ئیدارەی خۆبەرێوەبەری بەردەوامەو هەریەك لەسوریا و ئێرانیش هەڕەشەن لەسەر ئەو هەژمونەی لە رۆژئاوای كوردستان دروستبووە، لە ئێستادا گۆڕانی ئیدارەی ئەمریكاش مەترسییەكانی سەر ئیدارەی خۆبەرێوەبەری زیاتر كردوە، چونكە كوردانی رۆژئاوا ترسیان هەیە لەوەی ئیدارەكەی ترەمپ بریاری كشانەوە بدات لە ناوچەكە.
ترسەكەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە دوای كشانەوەی ئەمریكا هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان خۆیان بە تەنها بمێننەوە لە روبەرونەوەی دوژمنە زۆرەكانیان كە چاوەروانی بچوكترین دەرفەت دەكەن بۆ لەناوبردنی ئەزمونی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا.
هەندێك لە چاودێران، هۆكاری ئەو مەترسیەی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری لە ئیداری نوێی ئەمریكا هەیەتی بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە ترەمپ لە خولی پێشوی سەرۆكایەتیەكەیدا، ساڵی ٢٠١٩ بڕیاریدا بە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە سوریا،
ئەگەر دووبارەش هەمان بریار بداتەوە، ئەوا مەترسی گەورە لەسەر ئیدارەكە دروست دەبێت، بۆیە دەبێت ئیدارەی خۆبەرێوەبەری هەوڵی دروستكردنی پەیوەندییەكی باش بدات لەگەڵ ئیدارەكەی ترەمپ، تا ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان دوربخاتەوە.
ئیلهام ئەحمەد "لێپرسراوی بەشی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئیدارەی خۆبەرێوەبەری"لە چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ رۆژنامەی "دێر شپیگڵی ئەڵمانی" كە لە كۆتایی مانگی رابردوو ئەنجامیداوە، هۆشداریی داوە لە هەڵوێستی نوێی ئیدارەی ئەمریكا و دەرئەنجامەكانی كشانەوەی لە ناوچەكە. دەشڵێت، ئەگەر ئەمریكا لە ناوچەكە بكشێتەوە، دەستبەجێ پێكدادانەكان سەرهەڵدەدەن و ئەو بۆشاییەی بەهۆی كشانەوەی ئەمریكاوە دروست دەبێت لەلایەن وڵاتانی تری وەك توركیا پڕدەكرێتەوە و پشێوی و ئالۆزییەكان لە ناوچەكە فراوانتر دەبن، جارێكی تریش هەڕەشەی داعش لەسەر ناوچەكە سەرهەڵدەداتەوە .
چاوپێكەوتنی ٧ ساڵ لەمەوبەری پیت هێگسێت پێشكەشكاری فۆكس نیوزە لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ، كە ئێستا كاندیدە بۆ پۆستی وەزیری بەرگری، لەكاتێكدا هێشتا ئەو تۆمەتەی رووبەڕووی كراوەتەوە یەكلایی نەكراونەتەوە.
بەشێك لە كاندیدەكانی ئیدارەی ترەمپ بەچەند دۆسیەیەكی جیاجیا تۆمەتبارن و شارەزایان سەریان سوڕماوە لە دیاریكردنی ئەو كەسانە لەكاتێكدا هێشتا تۆمەتەكانی سەریان یەكلانەبوەتەوە.
یەكێك لەو كەسانە پیت هێگسێت پێشكەشكاری فۆكس نیوز و ئەندامی سوپای پاسەوانی نیشتیمانییە كە كاندیدی ترەمپە بۆ وەزیری بەرگری ئەمریكا، لەكاتێكدا لە ساڵی ٢٠١٧ ەوە تۆمەتی دەستدرێژی سێكسی ئاڕاستە كراوە و قوربانیەكان چەند بەڵگەیەكیان رادەستی پۆلیس كردووە، بەڵام ئەو سەرجەم تۆمەتەكانی رەتكردوەتەوە و كەیسەكەی لەلایەن دادگاوە دانەخراوە.
ستیڤن چەنگ وتەبیژی ترەمپ دەڵێت، هێگسێت سەرجەم تۆمەتەكانی رەتكردوەتەوە و هیچ سزایەك یان غەرامەیەكی بەسەردا نەسەپێنراوە.
بەپێی یاسا، پێویستە ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا رەزامەندی لەسەر كاندیدەكانی ئیدارەی نوێی دەرببڕێت، هەرچەندە كۆمارییەكان زۆربەی كورسیەكانی ئەو ئەنجومەنەیان بردووەتەوە.
لە ئێستاشدا بەشێك لە كۆمارییەكان پشتگیری خۆیان بۆ هەنگاوەكانی ترەمپ بۆ دیاریكردنی كاندیدەكان بۆ پۆستەكانی ئیدارەكەی راگەیاندووە.
ترەمپ هەروەها مات گاتزی بە داواكاری گشتی دەستنیشان كردووە كە حاكمی ویلایەتی فلۆریدا بووە و لەلایەن وەزارەتی دادی ئەمریكاوە چەند ساڵێكە لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت بە تۆمەتی بازرگانی سێكسی و خەوتن لەگەڵ كچێكی ١٧ ساڵدا.
ترەمپ هەروەها رۆبێرت كێنەدی جونیەری بە وەزیری تەندروستی دەستنیشان كردووە كە پێشتر رەخنەی لە ڤاكسین گرتبوو و بانگەشەی ئەوەی كردبوو كە ڤاكسین دەبێتەهۆی توشبوون بە ئۆتیزم.
دەستەی تەندروستی گشتی ئەمریكا دەڵێت، دانانی كێنەدی بە وەزیری تەندروستی دەبێتەهۆی ئەوەی زیانی زۆر بە كەرتی تەندروستی وڵات بگات و كەسێكی نەشیاو دانراوە.
هاوكات بەشێك لە ئەندامانی دیموكراتەكان لە ئەنجومەنی پیران نامەیەكیان ئاڕاستەی پنتاگۆن كردووە و داوایان كردووە رێكاری یاسای بگیرێتەبەر لە بەرانبەر پەیوەندی نێوان ئیلۆن مەسك ملیاردێری ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا.
دەشڵێن، پەیوەندی نێوان روسیا كە دوژمنی ئەمریكایە لەگەڵ مەسك كە سودمەندە لە پاڵپشتی دارایی حكومەتی ئەمریكا پرسیاری زۆر دەهێنێتە ئاراوە.
نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینیدەكات تا ساڵی ٢٠٣٠ نەخۆشی شەكرە ببێتە حەوتەم هۆكاری گیانلەدەستدان لە جیهاندا، ئەوەش لە چوارچێوەی بڵاوكردنەوەی نوێترین راپۆرتی خۆی بەبۆنەی رۆژی جیهانی شەكرە، ئەو نەخۆشییەی كە ساڵانە نزیكەی یەك ملیۆن كەس دەكوژێت.
١٤ی تشرینی دووەمی هەموو ساڵێك، جیهان یادی نەخۆشی شەكرە دەكاتەوە، دانانی ئەو رۆژە هاوكاتە لەگەڵ ساڵیادی كۆچی دوایی زانای كەنەدی فرێدریك بانتینگ كە بووە فریادڕەسی جیهان و چارەسەری نەخۆشییەكەی لەڕێی دەرزی ئەنسۆلینەوە دۆزییەوە.
هەرچەندە نەخۆشی شەكرە بە یەكێك لە نەخۆشییە كوشندە درێژخایەنەكان دادەنرێت، بەڵام لەگەڵ پێشكەوتنی زانستی پزیشكی، ئەو نەخۆشییەش چارەسەر و رێنمایی پێویستی بۆ دانراوە و بە یەكێك لە نەخۆشییە كۆنترۆڵكراوەكان دادەنرێت.
بەگوێرەی ئاماری ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی، لە ساڵی ٢٠١٩دا نزیكەی ٥ ملیۆن و ١٠٠ هەزار كەس لە سەرتاسەری جیهان بەو نەخۆشییە گیانیانلەدەستداوە، بەوپێیەی لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٩ گیانلەدەستدان بەهۆی نەخۆشییەكە بە ِرێژەی ٧٠% زیادیكردووە.
رێكخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێت، نەخۆشییەكە درێژخایەنە و كاتێك ڕوودەدات كە پەنكریاس توانای بەرهەمهێنانی ئەنسۆلینی نەبێت بەڕێژەیەكی پێویست، یان كاتێك جەستە ناتوانێت بەشێوەیەكی كاریگەر ئەو ئەنسۆلینە بەكاربهێنێت كە بەرهەمی دەهێنێت.
نەخۆشی شەكرە بەسەر سێ جۆردا دابەشدەبێت، كە بریتین لە شەكرەی جۆری یەكەم و جۆری دووەم و شەكرەی دووگیانی.
ئەو كەسانەی نەخۆشی شەكرەی جۆری یەكەمیان هەیە بەدەست كەمی ئەنسۆلینەوە گرفتارن، بەزۆری تووشی گەنجان یان هەرزەكاران دەبێت و هۆكاری بۆماوەی یان نەزانراوە، جگە لە چارەسەری درێژخایەن، تائێستا چارەسەری بنەبڕی بۆ نەدۆزراوەتەوە.
شەكرەی جۆری دووەمیش بەزۆری لە كەسانی بەتەمەن و سەرووی تەمەن ٣٠ ساڵدا دروستدەبێت، شێوازی خواردن و قەڵەوی هۆكاری سەرەكی ئەم جۆرەن، لەڕێی دەرمان و كەمكردنەوەی كێش و گۆڕینی شێوازی خواردن و زیادكردنی جوڵەو كۆنتڕۆڵكردنی گلوكۆزی خوێنەوە چارەسەر دەكرێت.
جۆری سێیەمیش كە بە شەكرەی دووگیانی دەناسرێت، ئەوەیە كە ئاستی گلوكۆزی خوێن لە هەندێك لە خانمانی دووگیاندا بەرز دەبێتەوە، بەڵام بەزۆری دوای منداڵبوون دەگەڕێتەوە ئاستی ئاسایی خۆی.
جگە لە هۆكاری بۆماوەیی، كەمی چالاكی جەستەیی و فشارە بەردەوامەكانی رۆژانە، هۆكاری سەرەكی توشبوونە بەم نەخۆشییە، ساڵانە رێكخراوەكان لەرۆژی جیهانی شەكرەدا چالاكی ماراسۆن و وەرزش ئەنجام دەدەن بۆ هاندانی خەڵك لەسەر وەرزش كردنی بەردەوام.
جگە لە هۆكارە باوەكان، نەخۆشی شەكرە لەپاڵ نەخۆشییەكانی دڵ و خوێنبەرەكان و شێرپەنجە و نەخۆشییە درێژخایەنەكانی كۆئەندامی هەناسە دروستدەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا ساڵانە نزیكەی یەك ملیۆن كەس بەم نەخۆشییە دەمرن.
توێژینەوەیەكی نوێ ئاشكرایكردووە، زیاتر لە ٨٠٠ ملیۆن كەس لە سەرانسەری جیهان دووچاری نەخۆشی شەكرەن لەئێستادا كە زیاتر لە ١٠٠ هەزاریان لە هەرێمی كوردستانن.
دانیال میتەران، دۆستە نزیك و راستەقینەكەی گەلی كورد، ئەو ژنەی كە رۆڵێكی گەورەی بینی لە پاراستنی كورد لە دەستی بەعس.
میتەران كەسایەتییەكی ناسراوی جیهان و خەمخۆرێكی گەلانی هەژار و چەوساوە بوو، هەركاتێك گوێت لە ناوەكەی دەبێت، ئەو خەبات و خەمخۆرییەت بەبیردێتەوە كە لە سەرەتای 90كانی سەدەی رابردوو تا یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لەدوای شەڕی ناوخۆ پێشكەشی گەلی كورد و سەركردایەتی سیاسی كوردی كرد، هەربۆیە بە دایكی كورد ناسراو بوو.
ئەو ماوەی چەندان ساڵ خزمەتی دۆزی كوردی كرد و هەمیشە هاوخەم و پشتیوانی گەلی كوردستان بوو.
دانیال میتەران لە دایكبووی 1924ی فەرەنسایە، یەكێكە لە ژنە قارەمانەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەرەنسا لە جەنگی دووەمی جیهانی و هاوسەری سەرۆكی پـێشـووتری فەرەنسا، فرانسوا میتەرانە.
پاڵپشتییەكانی میتەران بۆ كورد بەتایبەت لەدوای ساڵی 1991وە دەستپێدەكات چ لە كاتی كۆڕەوە میلیۆنییەكەی پاش راپەڕین و چ بەشداریكردنی لە یەكەمین كۆبوونەوەی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵبژاردنی ساڵی 1992.
هەرچەندە روبەڕوی هەوڵی تیرۆركردن بووەوە لەلایەن هەواڵگری بەعسەوە لە سلێمانی لە ناوەڕاستی ساڵی 1992، بەڵام ئەو كۆڵینەداو بەردەوامبوو لە دژایەتیكردنی سیاسەتەكانی سەدام بەرامبەر گەلی كورد.
میتەران و هاوسەرەكەی رۆڵێكی گەورەیان بینی لە هاندانی حكومەتی فەرنسا و بەریتانیا لە بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دروستكردنی ناوچەی دژە فڕین كە لە ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی هەزاران كەس پاش ئاوارەبوون بگەڕێنەوە زێدی خۆیان.
میتەران هەروەها رۆڵی گەورەی هەبوو لە ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژیمی بەعس لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەنگاونان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن و دروستكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و پێكهێنانی حكومەتی هەرێم.
میتەران رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە دامركاندنەوەی شەڕی ناوخۆ لە ساڵی 1994 و بەردەوام لە پەیوەندیدا بوو لەگەڵ سەرۆك مام جەلال وەك دۆستێكی نزیك بۆ ڕاگرتنی شەڕ و ئاسایی كردنەوەی دۆخەكە و رێكخستنی كۆبونەوەی هاوبەشی یەكێتی و پارتی لە فەرەنسا.
پاش رووخانی رژێمی بەعس، میتەران دووبارە سەردانی كوردستانی كردەوە لە ساڵی 2005 و بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستانی كرد، هەروەها پاش هەڵبژاردنی 2009 جارێكیتر هاتەوە كوردستان و لە كۆبوونەوەی پەرلەماندا وتارێكی مێژوویی پێشكەشكرد.
وەك ئەوەی پێشبینی ئێستای كردبێت، خاتوو میتەران بەر لە 15 ساڵ لەبارەی گرنگی ئاو و نەوتی كوردستانەوە بەم جۆرە پەیامی خۆیدا بە حكومەت و پەرلەمان و رایگەیاند، ئاو سامانێكە زۆر لە نەوت گرنگترە، چونكە بۆ ماوەی هەزاران ساڵ مرۆڤایەتی توانیویەتی بەبێ نەوت بژی، بەڵام ناتوانێت بەبێ ئاو بژیت.
وتیشی، بیستوو‌‌یەتی هەندێكتان پێشنیاز دەكەن كوردستان بكرێت بە دوبەی یان قەتەر، ئەو گومانی هەیە لەوەی كە ئەوە ڕوانگەیەكی راست بێت، بۆیە زۆر حەیفە ئەم وڵاتە كه خاوەنی كلتورێكی زۆر جوانە و یەكێكە لە لانكەكانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، ببێتە ئیمارەتێكی نەوتیی قازانجكەر و بەكاربەر، چونكە ئەگەر شتێكی واببێت، خەڵكەكەتان پێناسە و كەسایەتیی خۆی لەدەستدەدات.
دواتر بە دروشمی بژی كوردستان كۆتایی بە وتارەكەی هێنا، ئەوەش دوایین سەردانی میتەران بوو بۆ كوردستان و ناوچەكە.
دانیال میتەران لە 22ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011 لە تەمەنی 87 سـاڵیدا لە فەرەنسا كۆچی دواییكرد، بەهۆی ئەو خزمەتەی بە دۆزی گەلی كوردی كرد لە رابردوودا، لە هەرێمی كوردستان چەندان شوێن بەناوی میتەرانەوە كراوە وەك قوتابخانە و شەقام و ناوەندی زانستی و لێكۆڵینەوە و گەلەری و لە چاپدانی چەندان كتێب لەسەر بیركردنەوەكانی میتەران، ساڵانەش یادی كۆچی دوایی ئەو ژنە تێكۆشەر و دۆستە نزیكەی كورد دەكرێتەوە.
بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر بووەتە هەڕەشە و مەترسییەكی گەورە لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگە لە عێراق و كاریگەری زۆری لە سەر گەنجان دروستكردووە و هەوڵەكانی عیراقیش بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو دیاردە مەترسیدارە لەئاستی نێودەوڵەتی و لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەش بەردەوامە.
ژمارەیەك لە شارەزایانی بواری ئەمنی لە عیراق باس لەوە دەكەن ماددەی هۆشبەر نزیكەی ١٢ هێندە لە مەترسییەكانی تیرۆر زیاترە كە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ەوە زۆر زیادیكردووە و تائێستاش رۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبووندایە.
ئاماژە بەوەش دەكەن، لەگەڵ ئەوەی هێزە ئەمنییەكانی عیراق لە چەندین ناوچە و پارێزگای جیاجیا ژمارەیەك كارگەی بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە و رۆژنانەش بازرگان و بەكارهێنەر دەستگیر دەكەن، بەڵام هەر لە زیادبووندایە و كۆنترۆڵ نەكراوە.
بەوتەی ئەو شارەزایانەی بواری ئەمنی پارێزگای بەسرە بە پلەی یەكەم دێت لە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، لە دوای ئەویش پارێزگای بەغداد بە پلەی دووەم دێت و سەرچاوەی هاوردە كردنی ماددە هۆشبەرەكانیش بۆ عیراق لە سوریا و ئێران و لوبنانەوەیە كە لە دەروازە سنورییەكان و بە رێگەی وشكانیدا هاوردە دەكرێن و لە پاكستان و ئەفغانستانیشەوە لە رێگەی ئێران و دەریاوە ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق.
ئاشكراشی دەكەن، رێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لە ناو گەنجان بە كچان و كوڕانەوە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ گەیشتووەتە زیاتر لە ٢٥% و بەپێی ئامارەكانیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا چوار ملیۆن و ٥٠٠ هەزار حەبی هۆشبەر لە رێگەی خاڵە سنورییەكان لەگەڵ ئێران، گەیەنراونەتە عیراق لە كاتێكدا سنورەكانی نێوان عیراق و ئێران بە 1400 كیلۆمەتر دەخەمڵێندرێت و ئەستەمە بە تەواوی كۆنترۆڵ بكرێت و لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی گەندەڵی و كارئاسانیكردن لە خاڵە سنورییەكان، رۆژانە لە سنورەكانی ئێران و سوریاوە بڕێكی زۆری ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق لە بەرامبەر پێدانی بڕێكی زۆری پارە بە ئەفسەران و ئەندامانی هێزە ئەمنییەكان
شارەزایانی بواری ئەمنی باسیان لەوەشكردووە، ئەگەر عیراق بیەوێت بە رێژەیەكی زۆر بەسەر ئەو دیاردە مەترسیدارەدا زاڵ بێت، پێویستی بە دروستكردنی ژووری ئۆپراسیۆنی هاوبەشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتیش سوریا و ئێران و تەكنەلۆژیای پێشكەوتووش بۆ چاودێریكردن لە سنورەكان بەكاربهێنێت لەگەڵ كاراتركردنی هەوڵە هەوڵگرییەكان و پێكهێنانی سەدان و هەزار تیمی تایبەت بە هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان لە مەترسییەكانی بارزگانیكردن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر.
چاوەڕوان دەكرێت ساڵی نوێ پڕ مشتومڕترین ساڵی كۆتایی تەمەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بێت، بەو پێیەی چەندین پرۆژەیاسا كە زۆرترین ناكۆكی سیاسییان لەسەرە تائێستا پەسەند نەكراون و رێككەوتنیان لەسەر نەكراوە .
جگە لەوەی لەئێستادا ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بەهۆی ناكۆكی نێوان لایەنەكانەوە بە دەست پرۆژەیاساكانی گەڕاندنەوەی موڵكدارێتی و لێبوردنی گشتی و باری كەسێتی و یاسای حەشدی شەعبییەوە گیری خواردووە كە بەشێكیان بە پرۆژەیاسا مەزهەبییەكان ناودەبرێن و زۆرترین ناكۆكییان لەسەرە چ لە نێوان لایەن و كوتلەكان و چ لە ناوخۆی لایەن و كوتلەكانیش جیاوازییەكی زۆری بۆچوون و سەرنجیان لەسەرە و تائێستاش دیار نییە لە دانیشتنەكانی داهاتوودا جارێكی تر دەخرێنەوە ناو بەرنامەی كارەوە یاخود نا.
سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە راگەیەندراوێكدا كەمكردنەوەی پشووی یاسادانی بۆ مانگێك راگەیاند و لە ١٩ ئەم مانگەوە جارێكی تر دانیشتنەكان دەستپێدەكەنەوە و بەپێی ئامارێكی لیژنەی یاساییش زیاتر لە ١٢٠ پرۆژەیاسای خولەكانی پێشوو بە كەڵەكەبوویی ماونەتەوە و تائێستا یەكلایی نەكراونەتەوە.
لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی ئێستای حكومەت، بڕیاربوو دوای شەش مانگ هەڵسەنگاندن و گۆڕانكاری وزاری بكرێت، بەڵام تائێستا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق هیچ پرۆژەیەكی بۆ ئەو مەبەستە ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەران نەكردووە و بە وتەی پەرلەمانتارانیش تائێستا دیار نییە سودانی بە پرۆژەیەكەوە بۆ گۆڕانكاری وزاری دەچێتە ئەنجومەنی نوێنەران یاخود نا، دەشڵێن ئەگەر ئەو هەنگاوە بنرێت، پێشبینیش دەكرێت گۆڕانكارییە وزارییەكە، وەزیرانی پەروەردە و بەرگری و كشتوكاڵ و گواستنەوە بگرێتەوە.
ئاستەنگێكی تر كە لەسەرەتای ساڵی داهاتوو لە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران دروست دەبێت، كۆتایی هاتنی تەمەنی یاسایی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراقە لە ٧ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٥ ، ئەمە جگە لە مشتومڕ و گفتوگۆ لەسەر پرۆژەیاسایی نوێی هەڵبژاردن لە عیراق كە پێشبینی دەكرێت زۆرترین مشتومڕی لەسەر بكرێت و لایەنەكانیش بیكەنە بابەتێك بۆ بانگەی هەڵبژاردن و كۆكردنەوەی دەنگ لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران.
لە بواری بانگهێشتكردنیشدا ئەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەران بە لاوازترین خول دادەنرێت كە تائێستا جگە لە بانگهێشتكردنی نەبیل جاسم سەرۆكی تۆڕی راگەیاندنی عیراقی كە بەهۆیەوە لە پۆستەكەی دوورخرایەوە، هیچ وەزیر و لێپرسراوێكی تری حكومی بۆ لێپرسینەوە بانگهێشت نەكراون و ئەوانەشی چونەتە ئەنجومەنی نوێنەران میوانداری كراون.
بودجە سێ ساڵییەكەی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥یش ئاسەنگێكی تری بەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانە لە ساڵی داهاتوودا ، چونكە دواخشتەی بودجە بۆ ساڵی ٢٠٢٥ پێشكەش دەكرێت و ئەمەش دەبێتە بابەتێك بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بەو پێیەی كوتلەكان دەیانەوێت زۆرترین بودجە بۆ پارێزگاكانی خۆیان دەستەبەر بكەن.