دانیشتنەکەی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەیاسای بودجە لە شەوی یەکشەممەوە دەستیپێکرد و بە کراوەیی ھێڵرایەوە و پەرلەمانتاران پێشنیازی خۆیان لەسەر پڕۆژەکە خستەڕوو، شەوی دووشەممەش خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەکە کۆتاییھات.

سۆران عومەر، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لە کۆبوونەوەکەدا زیاتر لە ١٣٠ پێشنیاز لەلایەن پەرلەمانتاران و فراکسیۆنەکانەوە ئاڕاستەی لیژنەی دارایی کران، بۆ ئەوەی لە بودجەدا جێگەیان بکرێتەوە.

ئاماژەی بەوەشکرد، دوای جەژن لیژنەی دارایی کۆدەبێتەوە و رەشنوسی کۆتایی پڕۆژەیاسای بودجە بە ئامادەبوونی بەرپرسانی حکومەت و پارێزگاری بانکی ناوەندی ئامادە دەکات، تائێستاش ھیچ وادەیەک بۆ دەنگدان لەسەر یاسای بودجە دیارینەکراوە.

رۆژی ٥ـی نیسان ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق خوێندنەوەی یەکەمی بۆ پڕۆژەیاسای بودجە کرد، لە پڕۆژەی بودجەدا کە قەبارەکەی نزیکەی ٢٠٠ ترلیۆن دینارە، پشکی ھەرێمی کوردستان بە ١٦ ترلیۆن و ٦٠٩ ملیار دینار دیاریکراوە.

محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران لە کۆبوونەوەکەی شەوی رابردوودا داوای لە لیژنەی دارایی کرد، دوای جەژن میوانداری وەزیرەکان و پارێزگاری بانکی ناوەندی بکات و لەبارەی گۆڕانکارییەکانی بودجە گفتوگۆیان لەگەڵدا بکات.

دیارترین تێبینی لیژنەی دارایی و پەرلەمانتاران لەسەر بودجە بریتییە لە زۆری کورتھێنانەکەی کە زیاتر لە ٦٣ ترلیۆن دینارە، بۆیە بۆ پڕکردنەوەی کورتھێنان حکومەت بەرنامەی وایە ٤١ تریلیۆن دینار قەرز بکات، بەوپێیەش قەبارەی قەرزەکانی سەر عێراق بۆ ١٣٦ تریلیۆن دینار بەرزدەبێتەوە.

لیژنەی دارایی لە راپۆرتەکەیدا کە دەست کوردسات نیوز کەوتووە رەخنە لە وەزارەتی دارایی دەگرێت و دەڵێت، ژمارەیەکی زۆر لە تێبینییەکانیان لە رەشنووسی پڕۆژە یاساکەدا لەبەرچاوونەگیراوە، لەوانە: 

١. چاکسازی لە کەرتەکانی ئابووری و دارایی و کشتوکاڵ و پیشەسازی و بانکی و پاڵپشتیکردن لە کەرتی تایبەت.

٢. رێکخستنەوەی پەیکەربەندیی بودجەی گشتی و ئیدارەی دارایی گشتی بۆ کەمکردنەوەی فشاری خەرجییەکانی بەکاربردن، لەپێناو بەرژەوەندی پڕۆژەکان و کارنامەی تایبەت بە گەشەپێدانی بەردەوام و کەمکردنەوەی فشاری قەرزەکان.

٣. پشتبەستن بە ھەژمارکردنی خەرجی-داھات لە خەرجییەکانی حکومەت

٤. ھێشتنەوەی کورتھێنان لە ئاستێکی قبوڵکراوی ئابووری و دارایی

٥. رەخساندنی ھەلی کاری نوێ لە کەرتی تایبەتدا

٦. تەواوکردنی پڕۆسەی دانەوەی قەرزە ناوخۆییەکان و کەمکردنەوەی قەبارەی قەرزە دەرەکییەکان

٧. نەخشەرێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی پشتبەست بە داھاتی نەوت بۆ ٨٠%، لە رێگەی ھەمەجۆرکردن و پەرەپێدانی داھاتی نانەوتی

٨. دانانی دەقی یاسایی بە ئامانجی پاڵپشتیکردن لە کەرتی تایبەت

٩. پابەندکردنی وەزارەتی کار بە دیاریکردنی رێژەی دانیشتووان و رێژەی ھەژاری

لیژنەی دارایی دەشڵێت، ژمارەیەک تێیبینیان ھەیە، لەسەر پڕۆژە یاساکە کە بریتین لە: 

١. کەمکردنەوەی بودجەی گەشەپێدانی ھەرێمەکان بۆ دوو ترلیۆن و ٥٠٠ ملیار دینار لە بودجەی ساڵی ٢٠٢٣، لەکاتێکدا لە بودجەی ساڵی ٢٠٢١ چوار ترلیۆن دینار بووە 

٢. بەردەوامبوون لە پشتبەستن بە داھاتی نەوت بە رێژەیەکی زۆر، لە داھاتی خەمڵێندراو بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بەراورد بە بودجەی ساڵی ٢٠٢١ 

٣. دانانی ھەندێک پڕۆژە لە بودجەی وەرھێنانی ساڵی ٢٠٢٣، کە راستەوخۆ پشت بە قەرز دەبەستێت

٤. بەرزبوونەوەی زۆری قەرزە گشتییەکان کە مەترسیە بۆ ئابووریی داھاتوو، کە لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٢ گەیشتە ٩٥ ترلیۆن دینار کە ٧٠ ترلیۆن دیناری قەرزی ناوخۆیی بوو

٥. بەرزبوونەوەی کۆی خەرجییەکان بۆ ساڵی ٢٠٢٣ بە رێژەی ٥٣% بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١، کە کاریگەری نەرێنیی دەبێت لەسەر:

زیادبوونی تێکڕای ھەڵاوسانی ئابووری

زیادبوونی فشار لەسەر کۆی یەدەگی دراوی بیانی لە بانکی ناوەندی

وەزارەتی دارایی لە راپۆرتەکەیدا ژمارەیەک راسپاردەی ھەیە و جەخت لە گرنگیدان بە ھەمەجۆرکردنی سەرچاوەکانی داھات و ئەنجامدانی سەرژمێریی دەکاتەوە، ھەروەھا لە بەشێکی تری راسپاردەکانیدا دەڵێت:

١. چاوبخشێندرێتەوە بە قەبارەی خەرجییە پلان بۆ دانراوەکان بۆ کەمکردنەوەی کورتھێنان

٢. چاوبخشێندرێتەوە بە ھەیکەلیەتی داھاتی گشتی و پەرەپێدانی داھاتی نانەوتی

٣. چاوبخشێندرێتەوە بە دەقی یاسایی پێشنیازکراوی تایبەت بە فرۆشتنی موڵکەکانی دەوڵەت

٤. بەردەوامبوون لە پاڵپشتیکردنی فۆڕمی خۆراک و ناردنی بۆ چینە ھەژارەکان

٥. پێویستە لە پڕۆژە یاسای ساڵانی ٢٠٢٣-٢٠٢٤-٢٠٢٥، ھەندێک دەقی یاسایی لیژنەی دارایی ھەبن، بۆ پاڵپشتیکردن لە داھاتی نانەوتی

٦. زیادکردنی پشکی بودجەی پەرەپێدانی هەرێمەکان

٧. پەرەپێدانی داھاتی نانەوتی و کارکردن لەسەر پەرەپێدانی چالاکییەکانی دەستەی گشتیی وەبەرھێنان و پاڵپشتیکردن لە پڕۆژەکانی وەبەرھێنان

٨. سەپاندی باجی پارچە بەسەر ھەموو مامەڵەکانی کڕین و فرۆشتنی خانووبەرە و ھەموو ئەو کۆمپانیانیانەی لە عێراق کاردەکەن، جگەلە کۆمپانیاکانی نەوت

٩.پێویستە پەرە بە سیستمی بانکیی بدرێت لە رێگەی:

فراوانکردنی چالاکییە بانکییەکان

ناچارکردنی بانکەکان بە کردنەوەی ھەژمار بۆ ھەموو ھاووڵاتیان، لەپێناو گۆڕان بۆ سیستمی ئەلیکترۆنی لە مامەڵە رۆژانەییەکانی ھاووڵاتیان

١. چاوخشاندنەوە و وردبینکردن بە ھەموو گرێبەستەکانی وەزارەتی کارەبا

٢. چاوخشاندنەوە بە گرێبەستی دەزگا ئەمنی و سەربازییەکان

٣. کەمکردنەوەی ئاستی کورتھێنان و رێکخستنەوەی ریزبەندی ئەولەویەتەکانی خەرجییە گشتییەکان

٤. کارکردن بۆ زیادکردنی سەرچاوەکانی وڵات و ھەمەجۆرکردنی بە تایبەت پێشخستنی داھاتی نانەوتی

٥. پشتگیریکردن لە کەرتی تایبەت و ھاوبەشیکردنی لە گەشەپێدانی ئابووری

بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی سەباحی فەرمی عێراق، یەکێک لە پێشنیازەکان بۆ ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێمی کوردستان، زیندووکردنەوەی ھێڵی (کەرکوک-بانیاس)ـە لە رێگەی سوریاوە کە نەوت دەگەیەنێتە سەر دەریای ناوەڕاست، پێشنیازێکی دیکەش بریتییە لە گواستنەوەی نەوتی ھەرێم بۆ کۆگاکانی باشوری عێراق و دواتر ھەناردەکردنی، پێشنیازی سێیەمیش بریتییە لە تەواوکردنی ھێڵی بەسڕە-عەقبە و ھەناردەکردنی نەوت لەرێگەی ئوردنەوە.

سوھەیلە سوڵتانی، ئەندامی لیژنەی نەوت و وزە لە ئەنجومەنی نوێنەران دەڵێت، چوارچێوەی ھەماھەنگی رەزامەند نییە بە تەواوکردنی ھێڵی بەسڕە-عەقبە، چونکە باوەڕی وایە پڕۆژەکە لە بنەڕەتدا بەھەدەردانی سامانی گشتییە و تێچوویەکی زۆری ھەیە، ھەروەھا پڕۆژەکە کە درێژییەکەی زیاتر لە ١٧٠٠ کلیۆمەترە و باشوری عێراق بە باشوری ئوردنەوە دەبەسێتەوە، ھیچ سودێکی ئابوری بۆ عێراق نابێت.

ئەوەشی خستوەتەڕو، بۆیە ئەگەری بەھێز کاراکردنی ھێڵی (کەرکوک-بانیاس)ـە کە لەئێستادا ھەناردەکردنی نەوت لەرێگەی ئەم ھێڵەوە راگیراوە و پێویستی بە نۆژەنکردنەوە ھەیە.

پێش بڕیارەکەی دادگای پاریس، رۆژانە زیاتر لە ٤٥٠ ھەزار بەرمیل نەوتی ھەرێمی کوردستان و کەرکوک لەرێگەی بەندەری جەیھانی تورکیاوە رەوانەی بازارەکانی جیھان دەکرا، سەرەڕای رێککەوتنی نێوان ھەولێر و بەغداش بۆ فرۆشتنی نەوتی کوردستان لەرێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە، بەڵام حکومەتی عێراق بەھۆی کێشەی یاسایی و تەکنیکی پەیوەست بە دوو سکاڵای دیکەی لەگەڵ تورکیا، تائێستا ھەناردەی نەوتی کوردستانی دەستپێنەکردووەتەوە.

نەبیل مەرسومی، شارەزای ئابوری دەڵێت، دوو سکاڵاکەی تورکیا و عێراق لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی دوو ساڵی دیکە دەخایەنێت رەنگە تا ئەو کاتەش ھەناردەی نەوتی ھەرێم لەرێگەی بەندەری جەیھانەوە کێشەی بۆ دروست ببێت، بۆیە دەکرێت چارەسەری خێرا بۆ ئەو بابەتە بدۆزرێتەوە لەوانەش بەکارھێنانی نەوتی ھەرێم لە پاڵاوگەکانی بێجی و کەرکوک و گواستنەوەی بەشێکی دیکەی بۆ باشوری عێراق، تەواوکردنی ھێڵی بەسڕە-عەقبەش دەتوانێت کێشەی ھەناردەی نەوت چارەسەر بکات.

بەھۆی راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمی کوردستانەوە، رۆژانە بودجەی عێراق نزیکەی ٣٥ ملیۆن دۆلار کورتھێنانی بۆ دروست دەبێت، ئەوەش لەکاتێکدایە خودی پڕۆژەیاسای بودجە ٦٥ ترلیۆن دینار کورتھێنانی ھەیە، بۆیە شارەزایانی ئابوری دەڵێن، بۆ ئەوەی  کورتھێنانی بودجە زیاتر نەبێت دەبێت لە زوترین کاتدا ھەناردەی نەوتی ھەرێم و کەرکوک چارەسەر بکرێت.

 

لیژنەی دارایی ھەنگاوە کردارییەکانی بۆ ئامادەکردنی راپۆرت لەسەر پڕۆژەیاسای بودجە دەستپێکرد، ئەندامێکی لیژنەکەش رایگەیاند، چاوەڕێ دەکرێت ھەفتەی داھاتوو خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەیاساکە بکرێت و لەدوای جەژنی رەمەزانیش ئەنجومەنی نوێنەران یاسای بودجە پەسەند دەکات.

د.نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، کۆبوونەوەکانی لیژنەی دارایی بۆ ئامادەکردنی راپۆرت لەسەر پڕۆژەیاسای بودجە بەردەوامە و چاوەڕێش دەکرێت ھەفتەی داھاتوو لە دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەراندا خوێندنەوەی دووەم بۆ پڕۆژەیاساکە بکرێت.

ئاماژەی بەوەشکرد، ھەرچەندە پەرلەمانتاران تێبینییان لەسەر نرخی نەوتی خەمڵێندراوی نەوت و زۆری کورتھێنان لە بودجەدا ھەیە، بەڵام بەھۆی ئەوەی ھەموو لایەنە سیاسییەکان کۆکن لەسەر ئەوەی پڕۆژەکە لە زوترین کاتدا تێپەڕێنرێت، دەنگدان لەسەر پڕۆژەیاسای بودجە دەکەوێتە دوای جەژنی رەمەزان و لەمانگی ئایاردا پەسەند دەکرێت.
پڕۆژەیاسای بودجەی ئەمساڵی عێراق بڕەکەی نزیکەی ٢٠٠ ترلیۆن دینارە و بە گەورەترین پڕۆژەی بودجە لە مێژوی وڵات دادەنرێت، لەو رێژەیەش نزیکەی ٦٥ ترلیۆن دینار کورتھێنانی ھەیە، ئەوەش پێدەچێت گرفت بۆ تێپەڕاندنی پڕۆژەکە لە پەرلەمان دروست بکات.

موعین کازمی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەران دەڵێت، زۆرینەی فراکسیۆنەکان جدین لەسەر پێویستی تێپەڕاندنی بودجە بە لەبەرچاوگرتنی تێبینییەکان، بۆیەش پێشبینی دەکات لەکۆتایی مانگی ئایاردا یاسای بودجە پەسەند بکرێت.

ئەندامانی لیژنەی دارایی باوەڕیان وایە دانانی نرخی نەوت بە ٧٠ دۆلار لە پڕۆژەیاسای بودجەدا نرخێکی باشەو دەکرێت پشتی پێببەسترێت، لە پڕۆژەی بودجەشدا پشکی ھەرێمی کوردستان بە ١٦ ترلیۆن و ٦٠٩ ملیار دینار دیاریکراوە.

موحسین مەندەلاوی، جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران داوایکرد کۆبوونەوەکانی لیژنەی دارایی بەردەوام بن بۆ ئەوەی بەزوترین کات راپۆرتی لیژنە لەسەر پڕۆژەی بودجە ئامادە بکرێت.
وتیشی لەماوەی کەمی داھاتوودا پڕۆژەی بودجە خوێندنەوەی دووەمی بۆ دەکرێت و پەسەند دەکرێت.

محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، ھەرێمی کوردستان لەساڵی ٢٠١٤ بەھۆی نەبوونی بودجە ناچاربووە گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیاکانی نەوت بکات، ئەو گرێبەستانەش نادادپەروەری و زەوتکردنیان تێدایە، چونکە کۆمپانیاکانی نەوت ناچارییەکەی ھەرێمی کوردستانیان قۆستەوە بەتایبەتی بەھۆی شەڕی داعش و راگرتنی بودجەکەی لەلایەن حکومەتی ئەو کاتەی عێراقەوە.

راشیگەیاند، لەئێستادا لەگەڵ ھەولێر گەیشتوونەتە رێککەوتن و لە یاسای بودجەشدا جێگیرکراوە، یاسای نەوت و غازیش پەیوەندییەکان لەگەڵ ھەولێر ڕێکدەخات، یاسای بودجەش کۆی کێشەکان چارەسەر دەکات.

سودانی لەبارەی دۆسێی دزیی سەدەش ئاماژەی بەوەکرد، دۆسێی دزینی دوو ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلارەکەی دەستەی گشتی باجەکانی عێراق کە بە دزیی سەدە ناسراوە، بابەتێکی ھەستیار و پڕ لە لێکۆڵینەوەیە، چونکە ھەوڵدرابوو دۆسییەکە بە بەرگێکی حکومی دابپۆشرێت، وتیشی، داداگانی عێراق دەڵێن تۆڕێکی ناو و لێپرسراوانی گەورەی حکومەتی پێشوو دەستیان لەو دۆسێیەدا ھەیە و ئاسانکارییان کردووە بۆ ئەو کەسانەی دزییەکەیان ئەنجامداوە کە لە داھاتوویەکی نزیکدا سەرجەمیان دادگایی دەکرێت.

باسی لەوەشکرد، ئەگەر ئەو پارەیەی لە دزیی سەدەدا براوە نەگەڕێنرێتەوە و لێپرسینەوە لەگەڵ ھەموو تۆمەتباران نەکرێت، چیتر قسەکردن لەسەر روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی لەعێراق پێکەنیناوییە و تەنھا بۆ چەواشەکردنی ھاوڵاتیانی عێراقە.

لەبارەی بوونی ھێزەکانی ئەمریکا لەعێراق و چەک لەدەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت، سەرۆک وەزیرانی عێراق وتی، سەرکردەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگی رێگەیان پێداوە بە دانوستان و رێککەوتن لەگەڵ ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی، ھێزە بیانییەکان عێراق بەجێبھێڵن، چونکە ئێستا تەنھا بۆ ھاوکاری و ھەماھەنگی ئەمنی پێویستیان بە ئەمریکا ھەیە نەک بوونی ھێزە شەڕکەرەکانیان، ئەگەر ئەو رێککەوتنەش بکرێت ھیچ بیانوویەک نامێنێتەوە بۆ مانەوەی چەک لەدەستی گروپە چەکدارەکان و دەرەوەی سەدەڵایەتی یاسا.

سودانی لەبارەی پەیوەندییەکانی عێراقیش لەگەڵ ئێران و سعودیە و تورکیا دەڵێت، ئێران پەیوەندییەکی بەھێزی لەگەڵ عێراق ھەیە و بەھیچ شێوەیەکیش دەستی لەکاروباری ناوخۆی عێراق وەرنەداوە، بە پێچەوانەوە پشتیوانی سەرخستنی پرۆسەی سیاسی لە عێراق کردووە، جەختیشیکردەوە، محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە جەختیکردوەتەوە ئامادەیە بە بەھای ١٠٠ ملیار دۆلار وەبەرھێنان لە عێراق بکات، وتیشی، لەداھاتوویەکی نزیکدا جێبەجێکردنی پرۆژە ستراتیژییەکان لەگەڵ تورکیا دەخرێنە بواری جێبەجێکردنەوە.

سەرچاوەیەک لە حکومەتی ھەرێمی کوردستان بە کوردسات نیوزی راگەیاند، رۆژی ھەینی فوئاد حسێن وەزیری دەرەوە و بەنگین رێکانی وەزیری ئاوەدانکردنەوەی عێراق بە نوێنەرایەتی ھەرێمی کوردستان لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق و وەزیری نەوتی عێراق کۆبوونەتەوە و رێککەوتوون کە ھەردوو وەزارەتی نەوت و سامانەسروشتییەکانی ھەرێمی کوردستان بە ھاوبەشی نەوتی ھەرێم بفرۆشن.

سەرچاوەکە ئەوەشی خستەڕوو، کە کۆبوونەوەکە ئیجابی بووە و گەیشتوون بە رێککەوتن لەسەر پرسی ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێمی کوردستان. 

بەگوێرەی رێککەوتنەکە لیژنەیەکی ھاوبەش دروست دەکرێت بۆ دۆزینەوەی کڕیار بۆ نەوتی ھەرێمی کوردستان و نەوتی ھەرێم بە ھەمان نرخی سۆمۆ دەفرۆشرێت، لەکاتێکدا پێشتر ھەرێمی کوردستان نەوتەکەی بە ھەرزانتر دەفرۆشت.

سەرچاوەیەک لە وەزارەتی نەوتی عێراق، بە کوردسات نیوزی راگەیاند، بەپێی ڕێککەوتنەکە داھاتی نەوتی ھەرێم لە ھەژمارێکی تایبەت دادەنرێت بەو میکانیزمەی کە لەپڕۆژە یاسای بودجەی ٢٠٢٣ دیاریکراوە، کە دەبێت لەژێر چاودێری حکومەتی فیدراڵیدا بێت بەڵام مافی خەرجکردنی لەدەسەڵاتی ھەرێمدا بێت.

رونیشیکردەوە، داھاتی نەوتی ھەرێم کرێی کۆمپانیا نەوتییەکانی لێ جیادەکرێتەوە و پاشان ھەرێم مافی ئەوەی دەبێت ئەو پارەیەی دەمێنێتەوە خەرجی بکات.

بەوتەی سەرچاوەکە ھەر بەپێی رێککەوتنەکەیان لەگەڵ ھەرێم، سەرجەم گرێبەستە نەوتییەکانی ھەرێم لەگەڵ کۆمپانیاکان بەشێوەی قۆناغ بەندی ھەڵدەوەشێنرێنەوە.

باسی لەوەشکرد، فرۆشتنی نەوتی ھەرێم دەدرێتەوە بەو کۆمپانیایانەی پێشتر نەوتی ھەرێمیان فرۆشتووە، بەمەرجێک رازی بن بە میکانزیمی نوێی فرۆشتن و ئەو نرخەی سۆمۆ دیاریدەکات. 
بەوتەی سەرچاوەکەی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە رێککەوتنەکەدا جەختکراوەتەوە کە پۆستی جێگری بەڕێوەبەری سۆمۆ وەک پشکی کورد دیاری بکرێت.

رۆژی ٢٥ی ئاداری ٢٠٢٣، عێراق ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێمی کوردستانی راگرت، ئەوەش دوای ئەوەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی کە بارەگاکەی لە پاریسە بڕیارێکی لە بەرژەوەندی عێراق دەرکرد و بەگوێرەی بڕیارەکە تورکیا ناتوانێت بەبێ رەزامەندی بەغدا، نەوتی ھەرێمی کوردستان لە بەندەری جەیھانەوە بۆ بازارەکانی جیھان بگوازێتەوە.

راگەیاندنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بڵاویکردەوە، بەرەبەیانی ئەمڕۆ ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی دەنگ ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکانی پەسەندکرد کە لە ١٥ ماددە پێکھاتووە و تیایدا رێوشوێنەکانی تایبەت بە بەڕێوەچوونی ھەردوو ھەڵبژاردنەکەی دیاریکردووە.

٧٠ پەرلەمانتاری سەربەخۆ و پەرلەمانتاری بەشێک لە فراکسیۆنەکان ناڕەزاییان دژی یاساکە دەربڕی و لەکاتی دەنگدان لەسەر ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن ھەوڵی راگرتنی کۆبوونەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانیان دا، بەوھۆیەش سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران ھەوڵیدا لەرێگەی ھێزی پاسەوانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بیانکاتە دەرەوەی کۆبوونەوەکە.

فراکسیۆنی یەکێتی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی بە ھەمواری یاسای ھەڵبژاردن نەدا، لەم بارەیەوە سروە محەمەد، ئەندامی فراکسیۆنی یەکێتی بە کوردسات نیوزی رایگەیاند، فراکسیۆنەکەیان رەزامەند نەبوو لەسەر ئەو بڕگانەی کە بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی ھەڵبژاردن لە کەرکوک دانراون.

بەگوێرەی ھەموارەکە ھەڵبژاردن لە کەرکوک ھاوشێوەی پارێزگاکانی دیکەی عێراق لە یەک رۆژدا پێکەوە ئەنجام دەدرێن، بەڵام پێویستە پێداچوونەوە بە تۆماری دەنگدەران بکرێت بە پشتبەستن بە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ و چەند گۆڕانکارییەکی دیکەش لە کەرکوک دەکرێت. 

لەکۆبوونەوەکەدا کە ١٨٩ پەرلەمانتار ئامادەبوون و کۆی ھەمواری یاسای ھەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاکانی پەسەندکرا، بەگوێرەی ماددەی ٢ و ٦ و ٧ یاساکەش دەبێت پێش ٢٠٢٣/١٢/٢٠ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجام بدرێت و بۆ خولەکانی داھاتووش پێویستە ٤٥ رۆژ پێش کۆتاییھاتنی تەمەنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ھەڵبژاردن بکرێت.
یاساکە مەرجی خۆکاندیدکردنیشی بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاکان دیاریکردووە، کە دەبێت تەمەنی کاندید لە ٣٠ ساڵ کەمتر نەبێت و ھەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆس بێت، ھەروەھا نابێت بە ھیچ سزایەکی تاوانکاری حکوم درابێت.

لە یاساکەدا ھاتووە، ئەنجومەنی نوێنەران لە ٣٢٩ کورسی پێکدێت لەو ژمارەیەش ٩ کورسی پشکی کەمینەکان دەبێت، ھەروەھا کۆتای ژنان بە ٢٥% دیاریکراوە.

دوای ماوەیەکی زۆر لە گفتوگۆی نێوان کوتلە و لایەنە سیاسییەکان لە بارەی ھەموارکردنەوەی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکانی عێراق، دواجار ئەنجومەنی نوێنەران ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکانی عێراقی خستە دەنگدانەوە و بە زۆرینەی دەنگ چەند بڕگە و ماددەیەکی پەسەندکرد، و بەپێی یاساکەش لە رۆژی ٦/١١ی ئەمساڵ ئەو ھەڵبژاردنە لە سەرجەم پارێزگا و قەزاکانی عێراق بەڕێوەدەچێت.

لە ھەموارەکەدا چەند مەرجێک بۆ کاندید دانراوە، لەوانە، نابێت بڕوانامەی کاندید لە بەکالۆریۆس کەمتر بێت جگە لە کۆتاکان کە دەتوانن بە بڕوانامەی ئامادەیی بەسەرەوە خۆیان کاندید بکەن، لە لیستی ھەڵبژاردندا رێژەیەک بۆ کاندیدی چین و توێژەکانی کۆمەڵگە کە بڕوانامەی ئامادەیی و دبلۆمیان ھەیە دیاری دەکرێت بەشێوەیەک لە ٢٠% زیاتر نەبێت، ھەروەھا نابێت کاندید بە تاوانی شەرەف و گەندەڵی دارایی و کارگێڕیی حوکم درابێت.

ماددەی ١٥ی ھەموارەکەش چەند بڕگە و خاڵێک لە خۆدەگرێت، گرنگترینیان دیاریکردنی کورسی کۆتاکانە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران کە پێنج کورسی بۆ مەسیحییەکان لە پارێزگاکانی کەرکوک و و ھەولێر و دھۆک و بەغداد و نەینەوا، یەک کورسی بۆ ئێزدییەکان لە نەینەوا، یەک کورسی بۆ پێکھاتەی سابیئەی مەندائی لە بەغداد، یەک کورسی بۆ شەبەک لە نەینەوا، یەک کورسیش بۆ کوردی فەیلی لە پارێزگای واست.

ئەنجومەنی نوێنەران ماددەی (١٦ی) ھەمواری سێیەمی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکانی عێراقیشی پەسەند کرد تیایدا ھاتووە، کۆمیسیۆن پشت بە ئامێری خێرا دەبەستێت بۆ ئەنجامی دەنگدانی ئەلیکترۆنی و لە سەرجەم وێستەگەکانی ھەموو ناوەندێکی دەنگدانیشدا جیاکردنەوەی دەنگ بە دەستیش دەکرێت و دەبێت کۆمیسیۆنیش پابەند بێت بە راگەیاندنی ئەنجامەکان لە ماوەی ٢٤ سەعاتدا بۆ ھەردوو دەنگدانی تایبەت و گشتی، لە حاڵەتێکدا ئەگەر ئەنجامی جیاکردنەوەی ئەلیکترۆنی و دەستی وەک یەک نەبوون لە وێستگەی دەنگداندا بە رێژەیەک کە کەمتر بێت لە ٥%، پشت بە ئەنجامی جیاکردنەوەی دەستی دەبەسترێت، بەڵام ئەگەر وەک یەک نەبوونی ئەنجامەکانی ئەلیکترۆنی و دەستی گەیشتە ٥% و زیاتر، کۆی دەنگەکانی وێستگەکە رەوانەی ناوەندی سەرەکی وردبینی پارێزگاکە دەکرێت بۆ دووبارە جیاکردنەوە و ئەنجامەکەشی ھەرچۆنێک بێت کۆمیسیۆن پشت بەو ئەنجامە دەبەستێت.

ھەروەھا بەپیی بڕگەی کۆتایی ماددەی ١٦ ، ئەگەر ئامێری ئەلیکترۆنی دەنگدان لە ماوەی شەش سەعاتدا ئەنجامەکانی رەوانەی ناوەندی ئەنجامەکان نەکرد، ھەموو ئەو سندوقانەی ئەنجامەکانیان رەوانە نەکراوە بە ھەر ھۆکارێکی گواستنەوە بێت رەوانەی ناوەندی وردبینی پارێزگاکە دەکرێت.

لەگەڵ تێپەڕبوونی ساڵێک بەسەر جەنگی ئۆکراین و روسیا، زۆرینەی وڵاتانی جیھان، ھاتنەوە سەر خەت و پشتیوانییەکانیان بۆ ئۆکراین لە دژی روسیا دووپاتکردەوە و کۆکن لەسەرئەوەی ئۆکراین بەھێزتربووە. 

ڤۆلۆدمیر زیلینسکی، سەررۆکی ئۆکراین لە بەیانی یەکەم ساڵیادی دەستپێکردنی جەنگی ئۆکراین، لە گرتیەکی ڤیدیۆیدا بڵاویکردەوە، ساڵی ٢٠٢٣ ساڵی سەرکەوتن دەبێت و سەلماندمان کە ئۆکراین شکستیپێناھێندرێت. زیلینسکی دەشڵێت، روسیا بە نیازبوو لە دوای سێ رۆژ لە دەستپێکردنی جەنگەکەی ئۆکراین بکەوێت، بەڵام بەردەوام بوون و ساڵێک بەرگەیان گرت و بەردەوام دەبن لە پێداگیری کردن لە مافەکانیان. وتیشی، تا ئەو کاتەی بکوژانی روسی لەلایەن دادگای نێودەوڵەتی یاخود بە دەستی سەربازانی خۆیان سزا نەدرێن، ناوەستن.

لە چوارچێوەی دووپاتکردنەوەی پشتیوانییەکانیشدا بۆ ئۆکراین، ئەمریکا و بەریتانیا و ئوسترالیا و نیوزلەندا زنجیرەیەک سزای نوێیان بۆ سەر روسیا راگەیاند، کە کۆمپانیا و ژمارەیەک سیاسەتمەدار وسەرباز و بازرگانانی روسیا دەگرێتەوە. 

ھاوکات کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆبوونەوەیەکدا لە نیویۆرک، بە دەنگی ١٤١ وڵات داوای کشانەوەی خێرا و بێ مەرجی ھێزەکانی روسیای کرد لە ئۆکراین و داواشیکرد ئاشتی دادپەروەرانە وھەمیشەیی بەدیبھێندرێت. پشتیوانی خۆیان بۆ یەکپارچەیی خاکی ئۆکراین دەربڕی و داواشی کرد کردەوە توندوتیژییەکان رابگیرێن و ئاشتی دادپەروەرانە و ھەمیشەیی بەپێی پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئۆکراین بەدیبێت. ھەر لە کۆبوونەوەکە، ٣٢ وڵات لە نێویاندا ھندستان و چین دەنگیان نەدا و حەوت وڵاتیش کە "روسیا و بیلاروس و کۆریای باکور و مالی و نیکاراگوا و سوریا و ئیریتریا" بوون، لە دژی بڕیاری کشانەوەی ھێزەکانی روسیا لە ئۆکراین دەنگیاندا.

وڵاتی چینیش دەستپێشخەرییەکەی بۆ چارەسەری قەیرانی روسیا و ئۆکراین لە ١٢ خاڵدا خستەڕوو، تێیدا جەختکراوەتەوە لەسەر گرنگی رێزگرتن لە سەروەری خاکی وڵاتان بەبێ رەچاوکردنی قەبارە و ھێز و سامانەکەی و دەبێت رێز لە یاسا نێودەوڵەتییەکان بگیرێت. ھەروەھا، داواکراوە واز لە عەقڵییەتی شەڕی سارد بھێندرێت ، چونکە ناکرێت گرەنتی ئەمنیەتی وڵاتێک لەسەر حسابی وڵاتێکی تر بکرێت.چین داواشی کردووە بە زووترین کات جەنگ و ئاڵۆزییەکان رابگیرێت، چونکە ھیچ لایەنێک لە جەنگدا براوە نییە. داواشیکردووە بە زووترین کات دانوستانە راستەوخۆکانی نێوان مۆسکۆ و کێێڤ دەستپێبکاتەوە، چونکە دانوستان تاکە رێگەیە بۆ چوونە دەرەوە لە قەیرانی ئۆکراین. 

ینس ستۆڵتنبێرگ ، سکرتێری گشتی ناتۆش ئاماژەی بەوەدا کە، روسیا شکستیھێناوە و ئۆکراین بەرگە دەگرێت و ناتۆش بەھێزتر بووە، جەنگەکەی پوتنیش دژی ئۆکراین نایاساییە.
ئۆرسۆلا ڤۆن دێرلاین، سەرۆکی کۆمیسۆنی ئەوروپاش دەنگی خستە پاڵ دەنگی سکرتێری ناتۆ و رایگەیاند، ئۆکراین لەجاران بەھێزترە. 

جەیک سۆلیڤان، راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکاش رایگەیاندووە، کاروانێکی نوێی ھاوکاری سەربازی پێشکەشی ئۆکراین دەکەن، کە بڕەکەی دوو ملیار دۆلارە.

ئاژانسی ئەستۆشێتد پرێس لە راپۆرتێکدا ئاماژەی بەوەکردوە، کۆت و بەندە سەپێنراوەکانی ئەمریکا بەسەر کەرتەکانی ئابوری و بانکی عێراق و دانانی مەرجی وەرگرتنی رەزامەندی یەدەگی فیدراڵی ئەمریکا بۆ گواستنەوەی پارە لە بانکەکانی ئەمریکاوە بۆ عێراق، وایکردووە رێژەی داواکاری گواستنەوەی پارە بە رێژەی ٨٠% کەمببێتەوە، ببێتە مایەی کەمبوونەوەی بڕی دۆلار لە بازاڕەکانی عێراقدا.

کۆت و بەندەکانی ئەمریکا تەنھا کێشەی بۆ گواستنەوەی پارە لە ئەمریکاوە بۆ عێراق دروستنەکردوە بەڵکو ھەندێک لە گواستنەوەکانی پارە ١٥ رۆژ دەخایەنێت، بەو جۆرەش ھاوردەی عێراقی لە رێگەی دۆلارەوە بە رێژەی ٩٠% بەراورد بە ساڵانی رابردوو کەمیکردوە.

سەبارەت بە رێگەچارەی دەربازبوون لە قەیرانەکە، ئاژانسی ئەستۆشێتد پرێس باسی لەوەکردوە، ناوبردنی قەیرانی دۆلار بە کاتی  لەلایەن محەمەد شیاع سودانی لە جێی خۆیدایە لەوەی پەیوەستە بە توانا ئابورییەکانی عێراق ، چوونی وەفدی عێراقیش بۆ ئەمریکا دەربازبوون لە قەیرانەکەی بەدوادا دێت.

بەوتەی شارەزایانی ئابوریش ئەگەر ھەموو رێکارەکانی حکومەتی عێراق جێبەجێبکرێن، رێگە لە قاچاخبردنی دۆلار ناگرن، بەڵام بۆ ماوەی ساڵێک یەدەگی دۆلار بۆ عێراق دەستبەر دەکەن، دەشڵێن، سەقامگیری دۆلار دەکرێت لە ئێستادا بەدی بێت بەڵام ئەگەر ماوەی ساڵێک تێپەڕ بکات، زۆرینەی بانکەکان مایەپوچبوونی خۆیان رادەگەیەنن.

ئاژانسی ئەسۆشێتدپرێس پێشبینی کردووە، نزیکبوونەوەی ھەردوو حکومەتی عێراق و ئەمریکا و رەزامەندی ئیدارەی کۆشکی سپی لەبەرامبەر رێکارەکانی سودانی ببێتە ھۆکارێک بۆ چارەسەری تەواوەتی قەیرانەکە، سەردانە چاوەڕوانکراوەکەی وەفدی عێراق بۆ واشنتۆن دەبێتە سەرەتای دانانی رێگە چارە بۆ قەیرانی دۆلار لە عێراق.

سەرەڕای هێوربوونەوەی گرژییەكانی نێوان چین و ئەمریكا بەڵام هێشتا مەترسی رووبەرووبوونەوەی سەربازی بەردەوامەو ژەنراڵێكی هێزی ئاسمانی ئەمریكا لە یاداشتێكدا دەڵێت لە ساڵی 2025  بەهۆی تایوانەوە جەنگ لە نێوان ئەمریكا و چین بەرپا دەبێت و داوا لە فەرماندەكانی سوپا دەكات ئامادەكاری بۆ جەنگەكە بكەن.

ژەنراڵ مایک مینیھان لە ھێزی ئاسمانی ئەمریکا، یاداشتنامەیەکی ئاراستەی فەرماندەکانی سوپا و ھێزی ئاسمانی کردووەو ئاماژەی بەوەکردووە، لە دوو ساڵی داھاتوودا ئەمریکا لەگەڵ چین دەکەوێتە جەنگەوە.
بەوتەی ئەو ژەنراڵە، چین ھەوڵدەدات ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٢٤ی ئەمریکا بەکاربھێنێت بۆ کۆنترۆڵکردنی تایوان. 

لە یاداشتەکەدا کە میدیاکانی ئەمریکا ناوەرۆکەکەیان بڵاوکردووەتەوە، داوا لە فەرماندەکانی ھێزی ئاسمانی دەکات، رێکارو رێوشوێنی فراوان دەستپێبکەن بۆ وەڵامدانەوەی ھەر کارێکی دوژمنکارانەی چین، داواش لە فەرماندەکانی سوپا دەکات لە کاتی مەشقەکاندا زیاتر ئامادەن بۆ مەترسییەکان.

لای خۆشییەوە، نوێنەری فەرماندەیی ئاسمانی ئەمریکا یاداشتەکەی پشتراستکردووەتەوە و رایگەیاندوە، یاداشتەکە لەسەر بنەمای ئەو ھەوڵانەیە کەلە چەند ساڵی رابردوودا گیراونەتەبەر بۆ ئامادەکاری ھەر رووبەڕووبوونەویەک لە حاڵەتی شکستھێنانی ھەوڵەکانی کۆنترۆڵکردنی قەیرانەکە.

سەردانەکەی مانگی ئابی رابردووی نانسی پیلوسی سەرۆکی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا بۆ تایوان، ئاڵۆزییەکانی ئەمریکا و چینی گەیاندە لوتکەو حکومەتی چین سەردانەکەی پیلوسی  بەھاندانێکی ئەمریکی بۆ سەربەخۆیی تایوان لە چین ناوبرد. ھەر لەکاردانەوەی سەردانەکەی پیلوسی بۆ تایوان مانۆڕێکی سەربازی گەورەی دوورگەکە ئەنجامدا و نزیکبوو لەوەی پێکدادانی سەربازی رووبدات.

لە ھەوڵێکیشدا بۆ ھێورکردنەوەی گرژییەکان جۆبایدن سەرۆکی ئەمریکا و شینجین بینگ سەرۆکی چین رۆژی ١٥ی تشرینی دووەمی رابردوو لە پەراوێزی لوتکەی گروپی بیست لە ئیندۆنیزیا کۆبوونەوەو بڕیاریاندا لە رێی گفتوگۆوە ئاڵۆزییەکانی نێوانیان چارەسەر بکەن. بەڵام بەیجین لە چەند ساڵی رابردوودا بەردەوام بەنیگەرانییەوە ڕوانیویەتییە نزیکبوونەوەکانی ئەمریکا و تایوان بەتایبەت ھاوکارییە سەربازییەکانی ئەمریکا بۆ ھەرێمەکە بۆ رووبەرووبوونەوەی چین.

ژمارەی دانیشتوانی تایوان ٢٤ ملیۆن کەسە، یەکێکە لەو ھەرێمانەی لەدوای جەنگی ناوخۆیی چین  لە ساڵی ١٩٤٩ جیابووەتەوەو تا ئێستا حکومەتی چین نەیتوانیوە بیخاتەوە سەر خاکەکەی.

جۆن کێربی وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی کۆشکی سپی رایگەیاند، گروپی تاوانکاری واگنەر بەشێوەیەکی فراوان بەردەوامە لە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ. ئاشکراشیکرد،  کۆریای باکور مووشەکی داوەتە روسیا و لەلایەن گروپی واگنەرەوە بەکارھێنراون، لەبەر ئەوە ھەنگاوی زیاتری ئەمریکا لە دژی واگنەر ھاوکار دەبێت لە راگرتنی مامەڵەی وڵاتانی تر لەگەڵ گروپەکە.

گروپی واگنەر کەلە ساڵی ٢٠١٤ دامەزراوە، ھەزاران زیندانی چەکدارکردووە لەبەرامبەر کەمکردنەوەی سزاکانیان شەڕ بۆ روسیا دەکەن لە ئۆکراین، کە بەوتەی جۆن کێربی لەسەدا ٨٠ی چەکدارانی ئەو گروپە لە ئۆکراین پێشتر زیندانی بوون.

لەدوای ھێرشەکانی روسیا بۆ سەر ئۆکراین ، گروپی واگنەر کە لەلایەن ڤلادیمێر پوتنەوە خاوەندارێتی دەکرێت بەشدارییەکی کارای لە جەنگەکەدا ھەیە و مانگانە سەد ملیۆن دۆلاری بۆ خەرج دەکرێت. بە پێی خەملاندنەکانیش لە ئێستادا نزیکەی ٥٠ ھەزار چەکداری ئەو گروپە لە ئۆکرایندان.

گروپی واگنەر دامەزراوەیەکی نیمچە سەریازیی یاخود ئاژانسێکی تایبەت بە گرێبەستی سەربازییە و بە کرێگراوانی بەشداری ململانێی ناوخۆیی چەندین وڵاتیان کردووە لەوانە جەنگی ناوخۆیی سوریا و ھەرێمی دۆنباسی ئۆکراین، لە دوای مانگێک لە دەستوەردانی سەربازی روسیا لە جەنگی سوریا لە کۆتاییەکانی مانگی ئەیلولی ٢٠١٥ بۆ یەکەمجار بە کرێگیراوانی ئەو گروپە لە سوریا ئاشکرابوون کە پشتیوانی حکومەتی سوریایان کرد لە جەنگ دژ بە گروپەکانی ئۆپۆزسیۆن.

وڵاتانی خۆرئاوا و پسپۆڕانی نەتەوەیەکگرتووەکان، دەڵێن، گروپی واگنەر یەکەیەکی سەربەخۆی سەر بە وەزارەتی بەرگری یاخود بەڕێوەبەرایەتی ھەواڵگری روسیا، لەلایەن حکومەتەوە لە ململانێکاندا بەکاردەھێنرێن، ھەروەھا تۆمەتبار دەکەن بە ئەنجامدانی چەندین تاوان و پێشێلکاری لە سەرتاسەری کیشوەری ئەفریقا بەتایبەت لە سوریاو لیبیا و کۆماری ئەفریقای ناوەراست و  مالی.