مەسعود حەیدەر بە دەنگی ئەمریکای راگەیاندووە، وەکو وەزارەتی دارایی رۆژی یەکشەممە رێنماییان داوەتە بانکی ناوەندی بۆ دیاریکردنی حیسابی ھەرێمی کوردستان و پێشبینیدەکات لە ماوەی دوو رۆژدا بانکەکان ئەو پارەیە بنێرنە سەر حسابی حکومەتی ھەرێم لە لقی بانکی ناوەندی لە ھەولێر.

جەختی لەوەشکردەوە، دەبێت چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ بابەتی مووچە بکرێت، ئەوەش بە دانانی یاسای نەوت و غاز و ھەموارکردنی ھەندێک لە یاساکانی دیکە، وتیشی، ئەگەر لە عێراقدا رێزگرتنی تەواو ھەبێت لە دەستور و یاساکان، ئەو گرفتانەی کە ھەیە لە ھەرێمی کوردستان کە لە ساڵی ٢٠١٤ وە سەریھەڵداوە، دەتوانرێت بە یەکجاری ئەم دۆسیەی مووچەیە دابخرێت تەنانەت مووچەی فەرانبەرانی ھەرێم ببێتە بەشێک لە کۆی مووچەی دەوڵەتی عێراق.

سەبارەت بەوەی کە ئایا گرەنتی ھەیە بۆ خەڵکی ھەرێم سەبارەت بەناردنی بەشە بودجە، "مەسعود حەیدەر" وتی، لە عێراق ھیچ شتێک گرەنتی نییە، بەڵام عێراق و ھەرێم ئیرادەیان ھەیە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان.

سەبارەت بە راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێمیش وتی، پێویستە حکومەتی عێراق بەزووترین کات ھەناردەکردنی نەوتی ھەرێم لەگەڵ تورکیا چارەسەربکات، چونکە کاریگەری نەرێنی ھەیە لەسەر ئابوری عێراق.

محەمەد نوری، ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، لیژنەکەیان میکانیزمی ھەژمارکردنی ئەو نەوتەی ھەرێمی کوردستان نازانن کە ھەناردەکردنی وەستاوە، وتیشی، ناڕوونییەک لە رێککەوتنەکەدا لەگەڵ ھەرێمی کوردستان بوونی ھەیە.

ئاماژەی بەوەشدا، ژمارەی فەرمانبەران لە ھەرێمی کوردستان سێ ھێندەی ژمارەی فەرمانبەرانە لە بەغداد، لەکاتێکدا ژمارەی دانیشتووانی بەغداد نۆ ملیۆنە و ژمارەی دانیشتووان لە ھەرێمی کوردستان ھەشت ملیۆنە. 

ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پڕۆژەیاسای بودجەی بە بۆمبڕێژکراو ناوبرد کە کورتھێنانەکەی دەگاتە ٦٤ ترلیۆن دینار و وتیشی، پڕۆژەیاساکە تائێستا بۆ ماوەی سێ ساڵ لە ناو لیژنەی دارایی، یەکلانەکراوەتەوە. 

کازم تەوکی، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران ئاماژەی بەوەکردووە، دوای چەندین کۆبوونەوە لەگەڵ وەفدەکانی ھەرێمی کوردستان کە سەردانی بەغدادیان کرد، کێشەکان لەگەڵ ھەرێم لە پڕۆژەیاسای بودجەدا چارەسەرکراون، بە تایبەت دوای بڕیاری راگرتنی ھەناردەی نەوتی ھەرێم. 

باسی لەوەشکرد، کۆمپانیای سۆمۆ ھەڵدەستێت بە ھەناردەی نەوتی ھەرێم، ئەو پارەیەشی لە ھەناردەی نەوتی ھەرێم دەستدەکەوێت، لە بانکێکدا دادەنرێت تا بگەڕێتەوە بەغداد، بۆیە کێشەکان لەگەڵ ھەرێم چارەسەربوون. 

کازم تەوکی وتیشی، ھەوڵ ھەیە بۆ کەمکردنەوەی کورتھێنان لە پڕۆژە یاساکەدا و ھەروەھا ھەوڵدەدرێت بودجەی گەشەپێدانی ھەرێمەکان لە ٢.٥ ترلیۆن دینارەوە بۆ ٦ ترلیۆن دینار زیاد بکرێت. 

رۆژی ٤ـی ئەم مانگە نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی ھەرێمی کوردستان لە بەغداوە داوای لە محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق کرد ھاوکاریان بێت بۆ ئەوەی کێشە سیاسییەکانی ھەرێم چارەسەر بکەن.

لەم بارەیەوە رۆژنامەی سەباح لە ژمارەی ئەمڕۆیدا بڵاویکردەوە، پێدەچێت لێکنزیکبوونەوەی نێوان ھەولێر و بەغداد، بوبێتە ھۆکارێک کە سودانی قبوڵکراوبێت بۆ ئەوەی دەستوەردان لە دۆسییەکانی ناوخۆی ھەرێمدا بکات.

ئەوەشی خستوەتەڕو، لایەنەکان باوەڕیان وایە کاریزما و کەسایەتی سەرۆک وەزیرانی عێراق و توانای بۆ چارەسەری کێشەکان، دەتوانێت ھەوڵێکی سەرکەوتووبێت بۆ چارەسەری کێشە سیاسییەکانی ھەرێم.

موحسن مەندەلاوی، جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە سەرۆکایەتی کۆبوونەوەی شەوی رابردووی لیژنەی دارایی و تەیف سامی وەزیری دارایی عێراقی کرد و تایبەت بوو بە گفتوگۆ لەبارەی پرۆژەیاسای بودجە رایگەیاند، پێویستە رێکاری پێویست دابنرێت بە مەبەستی زاڵبوون بە سەر گرفت و ئاستەنگەکانی ئێستا بۆئەوەی بەززوترین کات بودجە پەسەندبکرێت و تیایدا گرەنتی شایستە داراییەکانی دامەزراندنی پلە تایبەتەکان و زیادکردنی بودجەی پارێزگاکان بۆ پرۆژە خزمەتگوزارییەکان لە خۆ بگرێت.

وتیشی، ھاووڵاتیانی عێراق بە سەرجەم پێکھاتەکانییەوە چاوەڕوانی پەسەندکردنی پرۆژەیاسای بودجەن و لە ھیچ لایەنێکیشی قبوڵ ناکەن ببێتە ھۆی زیاتر دواکەوتنی پەسەندکردنی بودجە، چونکە پەیوەندی راستەوخۆی بە ژیانی رۆژانەیانەوە ھەیە.

ھەیبەت حەلبوسی سەرۆکی لیژنەی نەوت و سامانە سروشتییەکان رایگەیاند، لە کۆبوونەوەکەدا ، بودجەی تەرخانکراو بۆ  بواری بەکاربردن و وەبەرھێنانی وەزارەتی نەوت بۆ ساڵی ٢٠٢٣  و رێککەوتنی ئیمزاکراوی نێوان ھەرێم و بەغداد سەبارەت بە یەکخستنی ھەناردەی نەوت بۆ بەندەی جەیھانی  گفتوگۆی لەبارەوەکراوەو لیژنەکەیان پشتیوانی وەزارەتی نەوت دەکات بە تەرخانکردنی دارایی  پێویست بۆ بەردەوامیدان بە کارەکانی و پەرەپێدانی پیشەسازییەکانی.

جەختیشی کردەوە، لیژنەکەیان میوانداری بەڕێوەبەرە گشتییەکانی فەرمانگەی ئابوری و کۆمپانیای سۆمۆ دەکات بۆ تاوتوێ کردنی چەند دۆسییەیەک.

بانکی ناوەندیی عێراق نووسراوێکی ئاراستەی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) کردووە و رایگەیاندووە، لارییان نییە لە دانانی داھاتی نەوتی ھەرێمی کوردستان لە (سیتی بانک) بەڵام پێویستە یەکێک لە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی تایبەت بە وردبینیکردن، وردبینی فرۆشتن و داھاتی نەوتی ھەرێم بکات.

راشیگەیاندووە، بانکی ناوەندی لایەنی سومەند نییە لە فرۆشتنی نەوتی ھەرێمی کوردستان، بەڵکو لایەنی سودمەند حکومەتی ھەرێمی کوردستانە و، بەرپرسیاریشە لەوەی بە چ رێگەیەک داھاتی نەوت لەو ھەژمارە وەردەگرێتەوە. 

سیتی بانک بانکێکی ئەمریکییە و لە ساڵی ٢٠١٣وە بە ئاگاداری و لە ژێر چاودێری بانکی ناوەندیی عێراق لقی لە بەغداد کردووەتەوە کە خزمەتگوزاری دارایی پێشکەش دەکات لە پێناو گەشەپێدان و پێشکەوتنی کەرتی ئابووری.

فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکانی عێراق بڵاویکردەوە، لەسەر بنەمای زانیارییە ھەواڵگیرییەکان بە فڕۆکەی ئێف ١٦، ھێرشێکی ئاسمانیی سەرکەوتوو دژی تیرۆریستان لە زنجیرە چیای حەمرین لە سنووری دیالە ئەنجامدرا.

راشیگەیاند، لە ھێرشەکەدا ئەندامانی گرووپێکی تیرۆرستی کوژران و حەشارگەکانیان وێران کراون.

ناو بە ناو داعش لە سنووری پارێزگای دیالە جموجوڵی ھەیە، ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکانی عێراقیش بەردەوام لە رێگەی ھێرشی ئاسمانییەوە حەشارگەکانیان دەکاتەئامانج.

ئەمە لە کاتی سەردانەکەی بەڕێزیان هات بۆ بەریتانیا وئامادەبوونی لە ڕێوڕەسمی تاجی لەسەرنانی پادشایەتی چارڵزی سێهەم، کە تێیدا سەرۆک کۆمار بڕیاریدا بەگێڕانەوەی پارچە شوێنەوارییەکانی عێراق لە لەندەنەوە بۆ بەغدا، پاش کۆتایی سەردانەکەی بۆ بەریتانیا و ڕادەستکردنی پارچە شوێنەوارەکان بە مۆزەخانەی عێراقی، لە کاتی گەڕانەوەی بۆ وڵات.

لە ڕێوڕەسمەکەدا وەزیری ڕۆشنبیری و گەشتوگوزار، دکتۆر ئەحمەد فەکاک بەدرانی و باڵیۆزی عێراق لە بەریتانیا، بەڕێز جەعفەر سەدر و بەڕێوەبەری گشتی مۆزەخانەکانی بەریتانیا و بەڕێوەبەری گشتی مۆزەخانەی لەندەن، لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە میدیاکاران و پسپۆڕانی کنە وپشکنینی عێراقی و بەریتانی ئامادە بوون.

موعین کازمی ئەندامێکی لیژنەی دارایی رایگەیاند، رێککەوتنی کۆتایی لەسەر کەمکردنەوەی قەبارەی کورتھێنان نەکراوە بەڵام دەکرێت بگاتە ١٨ ترلیۆن دینار ، لیژنەکەشیان ھەوڵدەدات کەمکردنەوەکە پیشەییانە بێت و لە دەروازە ناپێویستەکاندا بێت. کازمی، پێشبینشی کرد پرۆژە یاسای بودجە لە مانگی ئایار دەنگی لەسەر بدرێت و لەوە زیاتر تێپەڕ نەکات.

ھاوکات جەمال کۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی رایگەیاند، تا ئێستا بڕی کەمکردنەوەی قەبارەی کورتھێنان نادیارە، بەڵام نیەتێک ھەیە بۆ کەمکردنەوەی کورتھێنان، کورتھێنانەکەش ئەو وەزارەتانە دەگرێتەوە کە بودجەیەکی گەورەیان ھەیە، وتیشی، تا ١٠ ئایار ناتوانن میوانداری وەزیرەکان تەواو بکەن و پێدەچێت پەسەندکردنی بگاتە ناوەراستی مانگ.

رەفیق ساڵحی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە کوتلەی سادقون رایگەیاندووە، بە تۆمەتی دەستبردن بۆ سامانی گشتی دەوڵەت و بەھەدەردانی، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق بانگھێشت دەکەن و لەناو ئەنجومەنی نوێنەران لێپرسینەوەی لەگەڵ دەکەن لەسەر چەند دۆسێیەکی جیاواز و رێگەش نادەن سامانی گشتی بەھەدەر بدرێت.

وتیشی، دەستیان بە کۆکردنەوەی ئیمزا کردووە بە مەبەستی بانگھێشتکردنی وەزیری نەوت و دواتریش وەک داواکارییەک ئاڕاستەی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی دەکەن بۆئەوەی وادەیەک بۆ بانگھێشتکردنی وەزیری نەوت دیاریبکات.

 

 شانەی راگەیاندنی ئەمنی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، دوای کۆکردنەوەی زانیاری ورد و بەدواداچوون و چاودێرییەکی بەردەوام، ھێزێکی تایبەتی دەزگای ھەواڵگری عێراق بەھاوکاری دەزگایەکی ھەواڵگری توانیویانە لە دەرەوەی سنور گەورە تیرۆریست (مستەفا خالید محەمەد مەکنی) ناسراو بە ئەبو تەڵحە دەستگیر بکەن کە چەند ساڵێکە بە دوایدا دەگەڕێن.

راشیگەیاندووە، ئەو گەورە تیرۆریستە پێشتر لێپرسراوی دیوانی جوند بووە لەناو گرووپی تیرۆریستی داعش کە بەکەتیبەی ئەو لەیسی ئەنساری ناسراو بووە لە سنوری پارێزگای نەینەوا، لە دوای کۆتایی ھاتنی ئەو گرووپە تیرۆریستییەش لە عێراق، ئەو گەورە تیرۆریستە سەرپەشتی سەرجەم پاشماوەکانی داعشی کردووە و پیلانداڕێژەری سەرجەم پەلامار و کردووە تیرۆریستییەکان بووە.

ئیدارەی زانیاری وزەی ئەمریکی بڵاویکردووەتەوە، لەماوەی ھەفتەی رابردوودا ھەناردەی نەوت لە ھەشت وڵاتەوە بۆ ئەمریکا رۆژانە ٨٥ ھەزار بەرمیل کەمیکردووە، بەشێوەیەک ھەفتەی رابردوو ئەمریکا رۆژانە پێنج ملیۆن و ١٠٦ بەرمیل نەوتی کڕیووە، بەڵام ھەفتەی پێشووتر رێژەکە زیاتر بووە و رۆژانە پێنج ملیۆن و ١٩١ ھەزار بەرمیل نەوتی ھاوردەکردووە، کەنەداش لە ھەفتەی رابردوودا زۆرترین نەوتی بۆ ئەمریکا ناردووە کە رۆژانە سێ ملیۆن و ٥٢٦ ھەزار بەرمیل بووە.

راشیگەیاندووە، ھەفتە لە دوای ھەفتە ھەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئەمریکا کەمتر دەبێتەوە و لە ھەفتەی رابردوودا رۆژانە تەنھا ١٨٤ ھەزار بەرمیل نەوتی عێراق گەیشتووەتە ئەمریکا لەکاتێکدا ھەفتەی پێشووتر رۆژانە ٢٢٢ ھەزار بەرمیل بووە.

داواکاری بۆ دروستکردنی پارێزگایەکی نوێ لە عێراق ئاراستەی سەرۆک وەزیران دەکرێت و ھۆکارەکانیشی روندەکرێتەوە و ناوی پارێزگا نوێیەکەش دیاری دەکرێت.

عادل روکابی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە نووسراوێکیدا کە ئاراستەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی کردووە رایگەیاندووە، سنوری پارێزگای زیقار زۆر فراوانە و بەپێی سەرژمێرییەکانیش چوارەم گەورەترین پارێزگای عێراقە و ژمارەی دانیشتووانەکەشی زیاتر لە ٧٥٠ ھەزار کەسە، جگە لەوەش یەکە کارگێڕییەکانی زۆر دوورن لە یەکترەوە، بەتایبەتیش شار و شارۆچەکەکانی باکووری پارێزگاکە ١٥٠ کلیۆمەتر دوورن لە سەنتەری پارێزگای زیقارەوە.

روکابی داواشی لە سودانی کردووە رەزامەندی لەسەر ئەو نووسراوە دەرببڕێت و ئاراستەی ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیرانی بکات بۆ دەستپێکردنی رێکارەکانی تایبەت بە دروستکردنی پارێزگایەکی نوێ لە عێراق لەرێگەی جیاکردنەوەی چەند ناوچەیەک لە پارێزگای زیقار و پارێزگا نوێیەکەش ناوبنرێت سۆمەر.

محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیران رایگەیاند، قەیرانی ئاو لە ھەشتاکانی سەدەی رابردووەوە دەستیپێکردووە، ئێستاش رێوشوێنی زۆر گیراونەتەبەر بەتایبەت لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە سەرچاوەی ئاوی عێراقن، ھەوڵیشدراوە لە رێگەی گفتوگۆوە گرەنتی پشکی ئاوی عێراق بکرێت.

سەرۆکوەزیرانی عێراق باسی لەوەشکرد، لە ھەنگاوەکانی حکومەت بەتایبەت لە بواری ئاودێری کشتوکاڵ و بەکارھێنانی رێگای نوێی ئاودێری، ئاشکراشیکرد حکومەت کاردەکات بۆ دروستکردنی ئەنجومەنی باڵای ئاو، ئێستا کاری حکومەت کەمکردنەوەی مەترسییەکانە بۆ بەخشینی ژینگەیەکی باش لە نەوەکانی ئایندە.

د.نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی بە کوردسات نیوزی راگەیاند، لە کۆبوونەوەکەدا پارێزگارەکانی عێراق بەشداری بوون و گفتووگۆ لەسەر پشکی پارێزگاکانیان لە بودجەدا کراوە و راو بۆچوونیان وەرگیراوە.
لە کۆبوونەوەکەدا پارێزگاکارەکان ڕەخنە و تێبینی و داواکارییەکانیان لەبارەی پشکی پارێزگاکانیان لە بودجەدا خستەڕوو.

لە کۆبوونەوەکەدا پارێزگارەکانی ھەرێمی کوردستان بەشداری نەبوون، ئەوەش بەھۆکاری ئەوەی پشکی ھەرێمی کوردستان لە بودجە چەسپێنراوە و لەسەر ئاستی پارێزگاکان دەستکاری ناکرێت.

د.نەرمین مەعروف باسی لەوەکرد، بڕیارە لەگەڵ پارێزگارەکانی ھەرێمی کوردستانیش کۆبنەوە، چونکە پشکی پارێزگاکانی ھەرێم لە چوارچێوەی پشکی ھەرێمدایە.