هەواڵەکان
نەتەوە یەكگرتووەكان ئاشكرایكرد، لە ساڵی 2024 دا زیاتر لە 290 ملیۆن كەس لە جیهاندا بەدەست برسێتی لە رادە بەدەر ناڵاندویانە.
ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە پەیامێكی ڤیدیۆییدا سەبارەت بە قەیرانی خۆراك لە جیهاندا لە ژێر ناونیشانی "برسێتی بەهۆی ململانێكانەوە ژمارەی پێوانەی دەشكێنێت" رایگەیاند، لە ساڵی 2024 دا 295 ملیۆن كەس رووبەڕووی برسێتی بوونەتەوە، كە زۆرینەیان لە غەززە و سودان و یەمەن و مالی بوون.
ئاماژەی بەوەشكرد، ماوەی شەش ساڵە لەسەر یەك ئەو رەوشە بەو شێوەیە بەردەوامە و ساڵانە برسێتی زیاد دەكات.
جەختیشی لەوەشكردەوە، ناكۆكییەكان و گۆڕانی كەشوهەوا وەك بزوێنەری سەرەكی قەیرانەكە دەمێننەوە.
ئاماژەی بەوەشكرد، بەهۆی خراپبوونی زیاتری رەوشی ئاسایشی خۆراك و بەدخۆراكی و بڕینی بەشێكی زۆری بودجەی رێكخراوەكەیان، توانای وەڵامدانەوەیان بۆ كاریگەرییەكانی برسێتیی كەمیكردووە.
ئەمڕۆ شەممە، تەمیم بن حەمەد ئال سانی ئەمیری قەتەر، پایتەختی عیراقی بەجێهێشت بەبێ ئەوەی وتارەکەی لە 34هەمین لوتکەی عەرەبیدا پێشکەش بکات.
بەگوێرەی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵی قەتەر، ئەمیری قەتەر دوای ئەوەی سەرۆکایەتی وەفدی وڵاتەکەی دەکرد، لە دانیشتنی 34هەمینی ئاسایی ئەنجومەنی کۆمکاری عەرەبی لەسەر ئاستی لوتکە، بەغدادی بەجێهێشت، بەڵام ئاژانسەکە هیچ هۆکارێکی بۆ ڕۆیشتنی تەمیم بن حەمەد ئال سانی نەخستەڕو.
سەرچاوەکان ئاشکرایان کرد کە ئەمیری قەتەر تەنها کۆبوونەوەیەکی دوو قۆڵی لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عیراق ئەنجامداوە. بەپێی راگەیەندراوی نووسینگەی سەرۆک وەزیرانی عیراق، کۆبوونەوەکە نیوەڕۆی ئەمڕۆ ئەنجام دراوە.
شایەنی باسە کە 34هەمین لوتکەی عەرەبی ئەمڕۆ لە بەغدا دەستی بە کارەکانی کرد بە ئامادەبوونی شەش سەرۆک و بەرپرسی عەرەبی لەگەڵ ژمارەیەک سەرۆک وەزیران و جێگرەکانیان و وەزیری دەرەوەی وڵاتانی بەشداربوو.
هێشتا ڕوون نییە بۆچی ئەمیری قەتەر بەشداری لە پێشکەشکردنی وتارەکەی نەکردووە.
34ەمین کۆبوونەوەی لوتکەی عەرەبی ئەمڕۆ شەممە لە بەغدای پایتەختی عێراق بە سەرۆکایەتی د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق و بە بەشداری ژمارەیەک سەرکردەی عەرەبی، هەروەها نوێنەری چەندین دەزگا و ڕێکخراوی نێودەوڵەتی، دەستی پێکرد.
لوتکەی عەرەبی لە بەغدا.. دیارترین لێدوانی سەرکردە و سەرۆکەکان
بەحرەین سەرۆکایەتی خولی ٣٤ـی لوتکەی عەرەبی رادەستی عیراق کرد، هەروەها وەزیری دەرەوەی بەحرەین عەبدولەتیف بن راشد ئەلزیانی، لە وتەکەیدا رایگەیاند، پشتگیری "پلانی دووبارە بونیادنانەوەی غەززە و وەستاندنی جەنگ و ناردنی یارمەتی دەکەین".
هەروەها ئەلزیانی پێشوازی کردنی خۆی "لە هەنگاوی هەڵگرتنی سزاکانی ئەمریکا لەسەر سوریا" راگەیاند.
عیراق جەخت لە رەتکردنەوەی دەستدرێژی بەردەوام بۆ سەر غەززە دەکاتەوە:
د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رایگەیاند؛ عیراق سیاسەتی سەپاندن و دەستێوەردانی دەرەکی کە بەرژەوەندی و سەروەری و ئاسایشی وڵاتانی عەرەبی پێشێل دەکات، رەت دەکاتەوە.
د. لەتیف رەشید، وتیشی، کە گەلی فەلەستین روبەروی پڕۆسەی پاکتاوکردنی رێکخراو بۆتەوە کە ئامانجی لەناوبردنی بوونی فەلەستینە لە خاکی خۆیاندا.
سەرۆک وەزیرانی عیراق محەمەد شیاع سودانی، جەختی لەسەر رەتکردنەوەی "دەستدرێژی بەردەوام لەسەر غەززە" کردەوە، هەموو شێوەکانی راگواستنی زۆرەملێی گەلی فەلەستینی مەحکووم کرد.
سودانی بەردەوامی پێشێلکاریەکانی سەروەری لوبنانی مەحکووم کرد و پێشوازی لە هەڵگرتنی سزاکان لەسەر سوریا کرد، هەروەها پشتگیری عیراقی بۆ یەمەن و یەکێتیەکەی دووپات کردەوە.
سودانی جەختی لەسەر پێشوازی وڵاتەکەی لە دانوستانە بەردەوامەکان لەنێوان ویلایەتە یەکگرتووەکان و ئێران کرد و ئاماژەی بەوە کرد "هەر هێرشێک بۆ سەر خاکی سوریا رەت دەکەینەوە و پشتگیری لە پڕۆسەیەکی گواستنەوە دەکەین کە مافی هەموو سوریەکان بپارێزێت".
سکرتێری کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی: هەڵگرتنی سزاکان لەسەر سوریا یارمەتیدەر ئەبێت بۆ گەلەکەی.
لە وتەکەیدا لە میانەی لوتکەکەدا، سکرتێری گشتی کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی ئەحمەد ئەبولغەیت رایگەیاند:
- هەڵگرتنی سزاکان لەسەر سوریا یارمەتی گەلەکەی دەدات بۆ بینینی داهاتوویەکی باشتر.
- چەمکی ئاسایشی نەتەوەیی عەرەبی هێشتا "لە بەدیهاتن دوورە" بەهۆی دەستێوەردان و چاوتێبڕین.
- حوسییەکان سوورن لەسەر دەستبەسەرداگرتنی تواناکانی یەمەن.
- دابەشبوونە بەردەوامەکانی لیبیا هەڕەشەن بۆ سەر یەکێتی ئەو وڵاتە.
- لوبنان تێپەڕ دەبێت بە تاقیکردنەوەیەکی مێژووییدا کە بریتییە لە سنووردارکردنی چەک بەتەنیا بۆ دەستی دەوڵەت.
کۆمیسیۆنی یەکێتی ئەفریقا: لوتکەی بەغدا دەرفەتێکە بۆ چالاککردنی هاوبەشییەکان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی.
محەمەد عەلی یوسف، سەرۆکی کۆمیسیۆنی یەکێتی ئەفریقا، لوتکەی بەغدادی بە ب"دەرفەتێک بۆ چالاککردنی هاوبەشییەکان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی" دانا.
لە وتەکەیدا، عەلی یوسف "پاکتاوکردنی بەکۆمەڵ"ی گەلی فەلەستینی لە غەززە مەحکووم کرد.
لەلایەکی ترەوە، سکرتێری گشتی رێکخراوی هاوکاری ئیسلامی حسێن ئیبراهیم تەها وتی: "هیواخوازین هەموو هەوڵەکان چالاک بکرێن بۆ دڵنیابوون لە مافی گەلی فەلەستین لە دامەزراندنی دەوڵەتەکەی".
ئیسپانیا داوای وەستاندنی "بازنەی توندوتیژی" دەکات:
پیدرۆ سانچێز، سەرۆک وەزیرانی ئیسپانیا ، ئەمڕۆ شەممە، داوای وەستاندنی بازنەی توندوتیژی و کۆتاییهێنان بە قەیرانی مرۆیی لە غەززە کرد.
لە بەشداریکردنی لە لوتکەی عەرەبیدا، سانچێز وتی: "پێویستە فشارەکان لەسەر ئیسرائیل زیاد بکرێن بۆ وەستاندنی هێرشەکان لەسەر غەززە"، وتیشی: "ئیسپانیا هەموو توانای خۆی بەکار دێنێت لە کۆبوونەوەی گروپی مەدرید بۆ وەستاندنی هێرش لەسەر غەززە و بونیادنانی ئاشتییەکی بەردەوام".
هاوکات ئەسعەد شەیبانی وەزیری دەرەوەی سوریا، کە بە نوێنەرایەتی ئەحمەد شەرع لە لوتکەکە ئامادەبوو، رایگەیاند: گەلی سوریا پابەندە بە ناسنامەی عەرەبی خۆیەوە، جیهانی عەرەبیش پەناگەی ئەوانە.
لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا ئەسعەد شەیبانی وەزیری دەرەوەی سوریا وتی؛ هەڵگرتنی سزاکان لەلایەن ترەمپەوە هەنگاوێکی گرنگە بەرەو بوژانەوە و ئاوەدانکردنەوە و سوپاسی دەوڵەتی قەتەر دەکەین بۆ پاڵپشتی بەردەوام و هەڵوێستی پتەوی بەرامبەر گەلی سوریا.
وتیشی؛ سوپاسی ئیمارات و هەموو وڵاتانی عەرەبی دەکەین کە لەگەڵ گەلی سوریا وەستان.
لە مێژووی بەڕێوەچونی لوتکەی عەرەبیدا تەنها دوو کورد سەرۆکایەتی لوتکەکەیان کردووە، ئەوانیش سەرۆک مام جالال وەک یەکەم کورد لە ساڵی 2012 و د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق لەم ساڵدا.
لە 27 تا 29ـی ئاداری 2012 لوتكەی 23ی عەرەبی لە بەغداد بەڕێوەچوو و سەرۆك مام جەلال سەرۆكایەتی لوتكەكەی كرد و ئەم لوتكەیە جیاوازبوو لە لوتكەكانی تر كە دیموكراسیەتی عیراقی خستەڕوو بەهۆی ئەوەی كە كوردێك لوتكەكەی بەڕێوەبرد.
لەم ساڵیشدا 34 هەمین لوتکەی عەرەبی لە بەغداد بەڕێوەچوو، تێیدا د. لەتیف رەشید سەرۆکایەتی لوتکەکەی کرد و لە وتاری دەستپێکدا رایگەیاند، دەبێت پەرە بە گیانی برایەتی نێوانمان بدەین
لە لوتکەکدا سەرۆک و سەرکردە و پاشای وڵاتانی عەرەبی کۆدەبنەوە و تێیدا گفتوگۆی ئەو بابەتانە دەکەن کە جێی سەرنجن.
ڤلادمیر پوتن سەرۆکی روسیا ئەمڕۆ شەممە بانگهێشتنامەی فەرمی بۆ سەرکردە عەرەبییەکان و ئەمینداری گشتی کۆمکاری عەرەبی ناردووە بۆ بەشداریکردن لە یەکەم کۆبونەوەی لوتکەی روسیا-عەرەبی کە بڕیارە رۆژی 15ـی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.
ماڵپەڕی کرێملین بڵاویکردووەتەوە، پوتن رایگەیاندووە: "سەرۆکی وڵات و حکومەتە بەڕێزەکان، بە بۆنەی کردنەوەی 34ەمین لوتکەی کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی بە گەرمی سڵاوتان لێدەکەم. ئێمە بڕیارمانداوە بەردەوام بین لە پەرەپێدانی دیالۆگی بنیاتنەر لەگەڵ کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی و پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ سەرجەم ئەندامەکانی."
سەرۆکی روسیا لە درێژەی پەیامەکەیدا وتویەتی: "لەم بارەیەوە دەمەوێت بانگهێشتی سەرجەم سەرکردەکانی وڵاتانی ئەندامی کۆمەڵەکەتان بکەم، هەروەها سکرتێری گشتی کۆمەڵەکە، بۆ بەشداریکردن لە یەکەمین لوتکەی روسیا-عەرەبی، کە پلانمان هەیە لە 15ـی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ ئەنجامی بدەین."
بەگوێرەی میدیاکانی روسیا، مۆسکۆ لە رێگەی ئەم لوتکەیەوە هەوڵدەدات هاوبەشی خۆی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بەهێزتر بکات و ئاسۆی هاوکاری سیاسی و ئابوری لە ژێر رۆشنایی خێراترکردنی گۆڕانکارییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بکاتەوە.
شایەنی باسە ئەم لوتکەیە کە یەکەمین لوتکەیە لە جۆری خۆیدا، لە چوارچێوەی هەوڵەکانی روسیا دێت بۆ قوڵکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ جیهانی عەرەبی لەسەر هەردوو ئاستی دولایەنە و بەکۆمەڵ، ئەمەش لە کاتێکدایە کە ئامادەیی روسیا لە کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پەرەدەسێنێت.
بەرەبەیانی ئەمڕۆ شەممە، بەغدادی پایتەختی عیراق لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و لوتکەی گەشەپێدان بەڕێوەدەبات و چاوەڕوان دەکرێت سەرکردەی زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی تیایدا بەشدار بن.
ئەمڕۆ شەممە، بەغداد بە دروشمی "پایتەختی شارستانیەت پێشوازی لە براکانی دەکات" خولی 34ـی لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و خولی 5ـی لوتکەی گەشەپێدان بەڕێوەدەبات.
پێشتر، د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق رایگەیاندبوو؛ کە میوانداریکردنی بەغداد بۆ لووتکەی عەرەبی دەگەڕێتەوە بۆ رۆڵی سەرەکی و هەوڵە جەمسەرییەکانی بۆ پتەوکردنی کاری هاوبەش بۆ روبەڕوبونەوەی ئەو ئاڵنگاریانەی روبەڕوی ناوچەکە دەبنەوە و پەرەپێدانی هاوکاری و هەماهەنگی نێوان برایان بەشێوەیەک کە بەرژەوەندیی گەلەکانمان بپارێزێت ودوپاتیشی کردەوە کە لوتکەی عەرەبی باس لەپرسە چارەنووسسازەکان دەکات و پەسەندکردنی ئەو بڕیارانەی کەیارمەتیدەربن لەگەیشتن بەئاشتی و سەقامگیری بۆ گەلانی ناوچەکە
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عیراق، لە لێدوانێکیدا رایگەیاند: "بەستنی لوتکەی عەرەبی لە بەغداد، جەختکردنەوەیە لەسەر ڕۆڵی بەرچاوی عیراق لە پێشخستنی ناوچەکەدا و دەستپێکردنی هەنگاوەکان بەرەو داڕشتنی هەڵوێستێکی یەکگرتووی عەرەبی سەبارەت بە پرسە جیاوازەکان."
لوتکەی وڵاتانی عەرەبی ئەو کۆنفرانسەیە کە سەرۆک و سەرکردە باڵاکانی وڵاتانی عەرەبی و چەندین رێکخراوی گەورەی تێدا بەشدارن و گفتوگۆ لەبارەی پرسی سیاسی و ئەمنی و سەرجەم پرسە گەرمەکانی ناوچەکە دەکەن و چەندین بڕیاری تێدا دەدرێت.
لوتکەکە تەمەنی 79 ساڵە، کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1946 یەکەم لوتکەی وڵاتانی عەرەبی ئەنجامدرا و لە ساڵی 2000یشەوە بەشێوەیەکی ساڵانە هەر جارە و لە وڵاتێک ئەنجام دەدرێت.
بەغداد بە درێژایی ئەو 79 ساڵە تاوەکو ئێستا سێ جار میوانداری لوتکەکەی کردووە لە ساڵەکانی 1978، 1990 و 2012، کە دووەم لوتکەی عەرەبی لە بەغداد ئەنجام دراوە.
لوتکەی سبەینێی وڵاتانی عەرەبی لەژێر ناوی "دیالۆگ و هەماهەنگی و گەشەپێدان" دەبێت و بڕیارە هەریەک لە پرس و ئاڵەنگارییە سیاسی و ئابورییەکانی ناوچەکە و پرسی ئاسایش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر مێزی گفتوگۆ بن.
ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆکی فەرەنسا جەختی کردەوە کە بارودۆخی مرۆیی لە کەرتی غەززە بە هیچ شێوەیەک قبوڵکراو نییە و رایگەیاند هیوادارە بەم زوانە لەگەڵ بنیامین نەتەنیاهۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل و دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا ئەو بابەتە تاوتوێ بکات.
سەرۆکی فەرەنسا لە میانی کۆبوونەوەی سەرکردەکانی ئەوروپا لە ئەلبانیا بە راگەیاندنەکانی وت: "بارودۆخی مرۆیی غەززە قبوڵکراو نییە، لە سەرەتای ئەم دۆخەدا گەیشتووینەتە ئاستێک کە پێشتر نەمانبینیوە، لە روی کاریگەرییە مرۆییەکانییەوە".
ماکرۆن جەختی کردەوە کە ئەولەویەتەکان بریتین لە گەیشتن بە ئاگربەست لە شەڕی نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی و دەستپێکردنەوەی هاتنە ناوەوەی هاوکارییە مرۆییەکان.
سەرۆکی فەرەنسا ئاماژەی بەوەش کرد: "دەرفەتم دەبێت بۆ ئەوەی لەگەڵ نەتەنیاهۆ لەسەر ئەم بابەتە قسە بکەم، هەروەها ئەم بابەتەشم لەگەڵ سەرۆک ترەمپ وروژاندووە".
هاوکات، ترەمپ پێشتر ئەمڕۆ هەینی باسی لەوە کردبوو کە "ئێمە چاو لە پرسی غەززە دەکەین، کار بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە دەکەین، خەڵکێکی زۆر لە برسێتی دەمرن".
شایانی باسە، لە 2ـی ئازاری ئەمساڵەوە ئیسرائیل بە توندی هاتنە ناوەوەی یارمەتییە مرۆییەکانی بۆ ناو کەرتی غەززە قەدەغە کردووە کە ژمارەی دانیشتوانی دوو ملیۆن و 400 هەزار کەسە. لە 18ـی هەمان مانگدا، دوای ئاگربەستی دوو مانگە، ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی دەستپێکردەوە، ئەوەش دوای شەڕێک کە لە کەرتی غەززە لە نێوان ئیسرائیل و حەماسدا سەریهەڵدا.
لە پێشهاتێکی سیاسی گرنگدا میدیاکانی ئیسرائیل ئاشکرایان کرد، کە سوریا و ئیسرائیل بە نیوەندگیری ئیمارات و بە ئامادەبوونی تورکیا، کۆبوونەوەیەکی نهێنییان ئەنجام داوە.
کەناڵی 12ـی ئیسرائیلی بڵاویکردەوە، کە لە چەند رۆژی رابردودا، کۆبونەوەیەکی نهێنی لە نێوان سوریا و ئیسرائیل لە وڵاتی ئازەربایجان بەڕێوەچووە، کە بە نیوەندگیری ئیمارات و بە بەشداری نوێنەرانی تورکیا ئەنجام دراوە.
بەپێی زانیارییە میدیاییەکان، تەوەری سەرەکی ئەم کۆبوونەوەیە تاوتوێکردنی ئەگەری ئەندامبوونی سوریا لە رێککەوتننامەی ئیبراهیمی بووە، کە پێشتر چەندین وڵاتی عەرەبی وەکو ئیمارات، بەحرەین، سودان و مەغریب واژۆیان کردووە.
کەناڵی سی ئێن ئێنیش لە سەرچاوەیەکی باڵای ئیسرائیلییەوە رایگەیاندوە کە ئیسرائیل و ئیدارەی نوێی سوریا لەم دواییەدا گفتوگۆی راستەوخۆیان ئەنجام داوە، کە بە وتەی سەرچاوەکە "پێشهاتێکی دەگمەنە" و ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری بنەڕەتی لە پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو وڵاتە.
شایانی باسە، ئەحمەد شەرع، سەرۆکی نوێی سوریا، هەفتەی رابردو لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی فەرمی سوری ئاشکرای کردبوو کە حکومەتەکەی گفتوگۆی ناڕاستەوخۆی لەگەڵ ئیسرائیل ئەنجام داوە سەبارەت بە وەستاندنی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر خاکی سوریا.
ئەم پەیوەندییانە دوای سەردانی سەرۆکی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپ بۆ ناوچەکە چڕتر بونەتەوە، بەتایبەت دوای کۆبونەوەی سەرۆکی ئەمریکا لەگەڵ ئەحمەد شەرع لە سعودیە لە ڕۆژی چوارشەممە.
بەپێی راگەیەندراوێکی وەزارەتی دارایی، سبەی شەممە سەرجەم ئەو بانکانەی کە ئەرکی دابەشکردنی موچەی خانەنشینان و کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوانیان لە ئەستۆدایە، کراوە دەبێت و موچە دابەشدەکەن.
بەڕێوبەرایەتی گشتی بانکە بازرگانییەکان لە راگەیەندراوێکدا کە وێنەیەکی گەیشتووەتە کوردسات نیوز، جەختی لەوە کردووەتەوە کە دەرگای بانکەکان بۆ مووچەخۆران دەکرێنەوە
د.لەتیف رەشید، سەرۆک کۆماری عیراق ئەمڕۆ هەینی لەبەغداد، پێشوازی لە مەحمود عەباس سەرۆکی فەلەستین و وەفدی یاوەری کرد.
لە میانی دیدارەکەدا باسیان لە پەیوەندیی مێژوویی برایانەی نێوان عیراق و فەلەستین کرد، هەروەها رێگاکانی بەهێزکردنیان لەبوارە جیاجیاکاندا، لەگەڵ هەڵوێستی پشتیوانی نەگۆڕی عیراق بۆ دۆزی دادپەروەرانەی گەلی فەلەستین.
سەرۆک کۆمار پشتیوانی تەواوی عیراقی بۆ بەدەستهێنانی مافە رەواکانی گەلی فەلەستین دووپات کردەوە، لە پێش هەموویانەوە مافی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیان و جەختی لەوەش کردەوە کە دەستدرێژی بەردەوام بۆ سەر کەرتی غەززە پێویستی بەهەڵوێستێکی یەکگرتوو و بەهێزی عەرەبی هەیە کە گوزارشت لەنیشاندانی ئیرادەیەکی هاودەنگی و پشتیوانی کاریگەر بۆ گەلی فەلەستین بکات.
هەروەها سەرۆک کۆمار ئاماژەی بەوەدا کەلوتکەی عەرەبی زەمینەیەکی گونجاو خۆش دەکات بۆ ئاراستەکردنەوەی هاودەنگی عەرەبی بەرەو پشتیوانیکردن لەدۆزی فەلەستین و داڕشتنی هەڵوێستێکی کاریگەر کە مافەکان بپارێزێت و خۆڕاگری گەلی فەلەستین لەبەرامبەر داگیرکاریدا بەهێزتر بکات.
لەلای خۆیەوە مەحمود عەباس، پێزانینی خۆی بۆ هەڵوێستی چەسپاوی عێراق سەبارەت بە دۆزی فەلەستین دەربڕی و دەستخۆشی لە میوانداریکردنی لە لوتکەی عەرەبی و ئەو پلاتفۆرمە ستراتیژییەی کە نوێنەرایەتی دەکات بۆ گەیاندنی دەنگی گەلی فەلەستین بە جیهانی عەرەبی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
لە دوا پەرەسەندنەکانی شەڕی بەرفراوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل هەڕەشەی کوشتنی سەرۆکی حوسییەکانی یەمەنی کرد و رایگەیاند کە بە "هێزێکی گەورەتر" هێرش دەکاتە سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئەو گروپە چەکدارە.
ئێوارەی ئەمڕۆ هەینی، سووپای ئیسرائیل لە راگەیەندراوێکدا بڵاوی کردەوە کە چەندین هێرشی ئاسمانی ئەنجام داوە لە دژی ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی حوسییەکان لە یەمەن و هەردوو بەندەری ستراتیژی حودەیدە و سەلیفی بۆردوومان کردون.
بنیامین نەتەنیاهو، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل دوای ئەم هێرشانە لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: "فڕۆکەوانەکانمان بە سەرکەوتوویی هێرشیان کردە سەر هەردوو بەندەری تیرۆری سەر بە حوسییەکان. ئەمە درێژەی کارەکەمانە و هێشتاش بەڕێوەیە، بە هێزێکی گەورەتر لە حووسییەکان دەدەین و سەرکردەکانیان دەکەینە ئامانج".
هاوکات، یسرائیل کاتس، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل هەڕەشەیەکی راشکاوانەی ئاراستەی عەبدولمەلیک حوسی، سەرۆکی باڵای حوسییەکان کرد و وتی: "چارەنووسی وەک یەحیا سنوار و حەسەن نەسروڵڵا دەبێت"، لە ئاماژەیەکی راستەوخۆ بۆ کوشتنی سەرۆکی پێشووی مەکتەبی سیاسیی حەماس و ئەمینداری پێشووی حیزبوڵڵای لوبنان.
ئەم هێرش و هەڕەشانەی ئیسرائیل دوای ئەوە هاتن کە حوسیەکان لە شەشی ئەم مانگە بە مووشەک دەوروبەری فڕۆکەخانەی بن گۆریۆنیان پێکا و دوێنێش پێنجشەممە هەوڵێکی نوێیان دا بۆ ئامانجگرتنی هەمان فڕۆکەخانە لە نزیک تەلئەبیب، بەڵام سوپای ئیسرائیل موشەکەکەی لە ئاسمان تێکشکاند.
ئێواره‌ی ئه‌مڕۆ، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەسەر داوای سێ وڵاتی گەورە (ئەمریکا، بەریتانیا و فەرەنسا) کۆبوونەوەیەکی نا ئاسایی داخراوی سازکرد بۆ تاوتوێکردنی دۆخی ناجێگیری ئەمنی لە پایتەختی لیبیا.
بەپێی زانیاری میدیا جیهانیەکان، لەم کۆبوونەوەیەدا "هانا سێروا تێتە"، نوێنەری تایبەتی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری لیبیا، راپۆرتێکی تێروتەسەلی پێشکەش کرد دەربارەی پێکدادانە خوێناوییەکانی چەند رۆژی رابردوو و هەوڵەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئەم بارودۆخە ناسەقامگیرە.
سەرچاوەیەکی نزیک لە کۆبوونەوەکە بە ئەکسیۆسی وتووە: "ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش بە توندی نیگەرانی خۆیان دەربڕی سەبارەت بە قوربانیانی مەدەنی لە پێکدادانەکاندا، و داوایان لە هەموو لایەنەکان کرد خۆیان بگرن و پابەندی رێککەوتننامەی ئاگربەستەکە بن کە چەند کاتژمێرێک پێش ئێستا راگەیەندرا".
بەپێی بەیاننامەی فەرمی ئەنجومەنی ئاسایش، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جەختیان لەسەر "پێویستی دەستپێکردنی پرۆسەیەکی سیاسی گشتگیر بە سەرکردایەتی خودی لیبیا" کردۆتەوە، کە رێگە خۆش بکات بۆ هەڵبژاردنێکی نیشتمانی بە مەبەستی "کۆتاییهێنان بە دابەشبوونە ناوخۆییەکان و گەڕاندنەوەی سەقامگیری سیاسی، ئەمنی و ئابووری بۆ وڵات".
شایەنی باسە، پێکدادانە چەکدارییەکان لە تەرابلوس لە ڕۆژی دووشەممەی ڕابردوو (12ـی ئایاری 2025) دەستیان پێکرد، دوای کوژرانی عەبدولغەنی ئەلکیکلی ناسراو بە "غەنیوە" کە فەرماندەی پێشووی هێزی پشتیوانی سەقامگیری بوو. ئەم روداوە بووە هۆی تێکچوونی دۆخی ئەمنی لە پایتەخت و بڵاوبوونەوەی شەڕ بۆ چەندین ناوچەی تر.
بەگوێرەی راپۆرتێکی ئەمڕۆی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز، وڵاتانی سعودیە و قەتەر هاوکاری داراییان پێشکەش کردووە بۆ دانەوەی قەرزە کەڵەکەبووەکانی سوریا.
کۆمەڵەی بانکی نێودەوڵيتی جیهانی، راگەیەندراوێکی بڵاوکردۆتەوە کە تێیدا دەڵێت لە 12ـی ئایارەوە، سوریا هیچ قەرزێکی لەسەر نەماوە لە کۆمەڵەی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (IDA)، کە بەشێکە لە سندوقی بانکی نێودەوڵەتی و تایبەتە بە پێدانی قەرز و هاوکاری بۆ وڵاتانی هەژار.
بڕی ئەو قەرزەی بۆ سوریا دراوەتەوە 15.5 ملیۆن دۆلار بووە، کە لەلایەن سعودیە و قەتەرەوە دراوەتەوە. ئەمەش دەرفەتێکی گرنگ دەدات بە سوریا بۆ داواکردنی قەرزی نوێ بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی وڵاتەکە کە بەهۆی سالانی شەڕەوە زیانی گەورەی بەرکەوتووە.
لە ئاستی سیاسیشدا، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا لە سەردانی دواییدا بۆ سعودیە رایگەیاند کە ویلایەتە یەکگرتووەکان هەموو سزاکانی سەر سوریا هەڵدەگرێت. هەروەها ترەمپ ستایشی ئەحمەد شەرع، سەرۆکی سوریای کرد و بە "پیاوێکی بەهێز" ناوی برد.
چەند زانیارییەک لەسەر کۆمەڵەی بانکی جیهانی (World Bank Group):
کۆمەڵەی بانکی نێودەوڵەتی جیهانی، دامەزراوەیەکی داراییە کە لە پێنج رێکخراوی نێودەوڵەتی پێکهاتووە و لە ساڵی 1944ـەوە دامەزراوە. ئامانجی سەرەکی ئەم دامەزراوەیە کەمکردنەوەی هەژاری و پشتگیری گەشەی ئابوری بەردەوامە لە وڵاتانی گەشەسەندوو.
بەشەکانی کۆمەڵەی بانکی جیهانی:
١. بانکی نێودەوڵەتی بۆ بنیاتنانەوە و گەشەپێدان (IBRD) - قەرز دەدات بە وڵاتانی مامناوەند
٢. کۆمەڵەی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (IDA) - هاوکاری و قەرزی بێسوود یان کەم سوود دەدات بە هەژارترین وڵاتان
٣. دامەزراوەی دارایی نێودەوڵەتی (IFC) - وەبەرهێنان و راوێژکاری پێشکەش بە کەرتی تایبەت دەکات
٤. ئاژانسی گەرەنتی وەبەرهێنانی فرەلایەن (MIGA) - بیمەی مەترسی سیاسی دابین دەکات بۆ وەبەرهێنەران
٥. ناوەندی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان (ICSID) - دابینکردنی چارەسەری نێودەوڵەتی بۆ ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان
کۆمەڵەی بانکی جیهانی ساڵانە نزیکەی 60 ملیار دۆلار پێشکەش دەکات بە شێوەی قەرز، بەخشین و هاوکاری تەکنیکی بۆ زیاتر لە 100 وڵات. ئەم رێکخراوە رۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بنیاتنانەوەی وڵاتانی دوای قەیران و شەڕ، هەروەک ئەو هەنگاوانەی ئێستا بۆ سوریا دەینێت.
د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق لە کۆشکی سەلام لە بەغداد پێشوازیکرد لە ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان و وەفدی یاوەری کە سەردانی عیراقیان کردوە بۆ بەشداریکردن لە کارەکانی لوتکەی عەرەبی لە بەغداد لە کۆبوونەوەی 34 ـەمینی خۆیدا.
له سەرەتای کۆبوونەوەکەدا سەرۆک کۆمار شانازی خۆی به بەشداریکردنی له کارەکانی لوتکەی عەرەبی دەربڕی و ستایشی ئاستی هاوکاری بنیاتنەر و پەیوەندییە بەهێزەکانی نێوان عیراق و نەتەوە یەکگرتووەکان و رۆڵی مرۆیی کرد لە رێگەی رێکخراو و دەزگاکانی کارکردن لەو وڵاتەدا.
هاوکات د. لەتیف رەشید ئاماژەی بە گرنگی رۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان کرد لە بەرەوپێشبردنی ئاسایش و ئاشتی و سەقامگیری لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی و هەوڵەکانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی کارەساتی ژینگەیی و سروشتی و گۆڕانی کەشوهەوا و بەرەنگاربوونەوەی هەژاری و رێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و بڵاوکردنەوەی بەهاکانی خۆشەویستی و هاوکاری و لێبوردەیی لەنێوان گەلاندا.
لە کۆبوونەوەکەدا تەوەرەکانی لووتکەی عەرەبی لە بەغداد و ئەو بڕیار و راسپاردانە تاوتوێ کرا کە دەردەچن بۆ بەهێزکردنی دەرفەتی ئاشتی لە ناوچەکە بەمەبەستی بەدیهێنانی ئاوات و هیواکانی گەلان.
سەرۆک کۆماری عیراق جەختی لەوەکردەوە کە بەستنی کۆبوونەوەکە لە بەغداد ئاماژەیە بۆ رۆڵی سەرەکی عیراق لە ناوچەکە و پشتیوانی بۆ هەر هەوڵێکی نێودەوڵەتی ببێتە هۆی پتەوکردنی ئاسایش و سەقامگیری و رێزگرتن لەسەروەری و یەکپارچەیی خاکی وڵاتان و هیوای خواست کە لوتکەی بەغداد بە بڕیارێک دەربچێت کە پرۆسەی کاری هاوبەشی عەرەبی بەهێز بکات و پاڵپشتی هاوخەباتی نێوان وڵاتانی ناوچەکە بکات.
هەروەها تاوتوێی قەیرانی ئاو و پێویستی هەوڵی هاوبەش بۆ دەستەبەرکردنی بەشێکی دادپەروەرانە و پێویست بۆ عیراق بە هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی سەرەوەی ئاو کرا و هەروەها دۆسیەی یەزیدی و پێویستی بەردەوامی لێکۆڵینەوەیان کرد بۆ دۆزینەوەی چارەنووسی بێسەروشوێنەکان و چارەسەرکردنی ئەم کێشە مرۆییە.
لای خۆیەوە ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان جەختی لەسەر گرنگی رۆڵی زیندووی عیراق و هەوڵەکانی بۆ بەدیهێنانی ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکە کردەوە و سوپاس و پێزانینی خۆی بۆ سەرۆک کۆمار دەربڕی و خۆشحاڵی خۆی دەربڕی بە سەردانەکەی بۆ عیراق و بانگهێشتکردنی بۆ بەشداریکردن لە لوتکەی عەرەبی لە بەغداد.
هەروەها سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان هیوای سەرکەوتنی لوتکەی بەغداد و بەدیهێنانی ئامانجەکانی لە بەهێزکردنی هاریکاری و هەماهەنگی و کاری هاوبەشی نێوان وڵاتانی عەرەبی دەربڕی بەمەبەستی خزمەتکردن بە پرۆسەی گەشەپێدانی بەردەوام و پشتیوانیکردن لە هەوڵەکان بۆ بەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیری لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی.
بەگوێرەی سەرچاوەیەک لە وەزارەتی دەرەوەی تورکیا، کۆبوونەوەکەی نێوان وەفدەکانی روسیا و ئۆکراین لە ئەستەنبوڵ، دوای نزیکەی سەعاتێک و 40 خولەک کۆتایی هات.
دیدارەکە یەکەم دیداری راستەوخۆی روس و ئۆکراینیایە لە دوای ساڵی 2022ەوە، بەگوێرەی نوسینگەی وەزیری دەرەوەی تورکیا، هاکان فیدان، لەگەڵ ئیبراهیم کالین، بەرپرسی هەواڵگری تورکیا، بەشداری گفتوگۆکانیان کردووە. بەرپرسێکی ئۆکراینیاش رایگەیاند، کە خولی نوێی دانوستان لەگەڵ روسیا "ئەگەری هەیە، بەڵام بەرنامەی بۆ دانەنراوە".
هاوکات، سەرۆکی وەفدی روسیا رایگەیاند؛ "ئێمە لە ئەنجامی دانوستانەکان رازین و بەوردی هەردولا بۆچونەکان دەخەنە رو".
ڤلادیمێر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکراین داوای کرد ئەگەر دانوستانەکان لەگەڵ مۆسکۆ لە ئەستەنبوڵ شکستی هێنا ئەوا کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی پێویستە "وەڵامێکی بەهێز"ی روسیا بداتەوە و ئامادەنەبوونی پوتنیشی ئیدانە کرد.
زێلێنسکی لە تیرانای پایتەختی ئەلبانیا وتی: ئەگەر دەرکەوت کە شاندی ڕروسیا تەنها بۆ نمایشکردن لەوێن و نەمانتوانی هیچ ئەنجامێک بەدەستبهێنین، ئەوا دەبێت هەمووان وەڵام بدەنەوە.
جەختیشی لە پێویستی "وەڵامدانەوەی بەهێز و سزا" کردەوە و وتی، "پوتن ترساوە" بۆیە نەهاتووە بۆ تورکیا.