وەزارەتی دارایی و ئابووریی حکوومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی نانەوتیی هەرێم خرایە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی فیدراڵ .

وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێم لە راگەیەندراوێکیدا دەڵێت، ئەمڕۆ بەشی گەنجینەی فیدراڵی لە داهاتی نانەوتی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی نیسانی ساڵی کە بڕەکەی 50 ملیار و 522 ملیۆن و 750 هەزار دینارە، بەشێوەی کاش خرایە سەر هەژماری بانکی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ لەلقی هەولێری بانکی ناوەندی عیراق.  

دوو گرێبەستی وزەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ دوو كۆمپانیای ئەمریكی، پێدەچێت گرژییەكانی هەولێر و بەغداد لەسەر دۆسییەی نەوت و غاز توندتر بكات.

لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم بە دەستكەوتێكی گەورەو گرنگی دەبینێت بۆ عیراق و هەرێمی كوردستان، بەڵام بەغداد بە "نایاسایی و سەرپێچی" ناوی دەبات.

رۆژی دووشەممە، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان، ئیمزاكردنی دوو گرێبەستی وزەی لە بواری پیشەسازیی نەوت و غاز لە ئەمریكا بە ئامادەبوونی سەرۆكوەزیرانی هەرێم لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (HKN Energy) و (WESTRN ZAGROS) راگەیاند.
مەسرور بارزانی لەبارەی گرێبەستەكانەوە وتی، "قۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و ئەمریكا دەستپێدەكات".

بەوتەی كەمال موسلیم، وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بەهای گرێبەستەكانی هەردوو ڕێككەوتنەكە دەگاتە 110 ملیار دۆلار كە یەكێكیان بەرهەمهێنانی غازە لە كێڵگەی میران لە سنوری چەمچەماڵ "كە یەدەگەكەی بە 8 تریلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێندرێت" و ئەوی دیكەشیان پەرەپێدان و بەڕێوەبردنی كیڵگەی نەوتی تۆپخانە و كوردەمیرە لە سنووری گەرمیان.

سەرەڕای خستنەڕووی گرنگیی گرێبەستەكان بۆ عیراق و هەرێمی كوردستان، بەڵام هەرزوو وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دژی گرێبەستەكان هاتە دەنگ و جەختی لەوە كردەوە، بە پشتبەستن بە دەستووری عیراق و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی، "ئەو گرێبەستانە پوچەڵن".
هەروەها وەزارەتی نەوت ئاماژەی بەوەش كردووە، "گرێبەستەكان نایاسایین و سەرپێچییەكی روونی یاسان، سەرەڕای پێویستیی عیراق بۆ ئەنجامدانی گرێبەستی وەبەرهێنان لەبواری غاز و پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆ بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا".

ئەوەشی خستووەتەڕوو، "سامانە سروشتییەكان موڵكی سەرجەم عیراقییەكانە و هەر وەبەرهێنانێك لەو سامانەدا بكرێت، پێویستە لەرێگای حكومەتی عیراقەوە بێت".
لای خۆیەوە تۆفیق شاهین، سەرۆكی كۆمپانیای وێستێرن زاگرۆس رایگەیاندووە،  گەشەپێدانی كیڵگەی نەوتی تۆپخانە و كوردەمیر، رۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێت لە دەستەبەركردنی و گەیاندن و دابینكردنی كارەبای 24 سەعاتی بۆ ملیۆنان كەس لە هەرێمی كوردستان و ناوچەكە.

ماوەی زیاتر لە 10 ساڵە بەغداد و هەرێم لەسەر كەرتی وزەو نەوت كێشەی قوڵ كەوتووەتە نێوانیان، وەزارەتی نەوتی عیراق پێشتر لە دادگای پێداچوونەوەی كەرخ سكاڵای لەسەر ئەو كۆمپانیایانە تۆمار كرد كە لە كەرتی نەوتی هەرێم كاردەكەن و گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەیە.

لە ساڵی 2022دا دادگای فیدراڵیی عیراق یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بە نادەستوری ناوبرد كە لە ساڵی (2007) لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە.

لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستانی پابەند كرد بە رادەستكردنی سەرجەم بەرهەمە نەوتییەكان و پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌ و دەرهێنانی‌ و هەناردەكردن‌ و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.

سەرۆكی ئەمریكا ئاشكرای دەكات قەتەر بە بەهای زیاتر لە 40 ملیار دۆلار گرێبەستی كڕینی چەكی ئیمزا كردوە و 10 ملیار دۆلاریشی بۆ بونیادتنانی سەربازیی تەرخان دەكرێت.

دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی لە بنكەی سەربازیی عەدید لە قەتەر رایگەیاند، بڕیارە  ئەمریكا بە بەهای 42 ملیارد دۆلار چەك بە قەتەر بفرۆشێت.

ترەمپ ئاشكرای كردوە كە ئەمریكا قەڵغانی موشەكی بالیستی جۆری تاد و فڕۆكەی جەنگی و تایبەت بە گواستنەوەی سوتەمەنی و هەروەها درۆنی پێشكەوتو بە قەتەر دەفرۆشێت.

سەرۆكی ئەمریكا وتیشی وڵاتەكەی 10 ملیار دۆلار تەرخان دەكات بە ئامانجی بەهێزكردنی بنكە سەربازییەكانی و بەهێزكردنی بناغەی سەربازیی وڵاتی قەتەر.

دوای نزیکەی 50 رۆژ، دوێنێ دەست بە دابەشکردنی موچەی مانگی چوار کرا و بەپێی لیستی موچە بە سێ رۆژ موچەی سەرجەم موچەخۆران دابەش دەکرێت.

دوای تێپەڕینی نزیکەی 50 رۆژ بەسەر دابەشکردنی موچەی مانگی 3دا، دوێنێ چوارشەممە، دەست بە دابەشکردنی موچەی مانگی چواری موچەخۆران کرا و رۆژی یەکشەممە 18ی مانگ کۆتایی بە دابەشکردنی موچە دێت.

یەکەم شوێن موچەی، خانەنشینی شارستانی، خاوەنپێداویستی تایبەت، زیندانییە سیاسییەکان، بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی و کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان دابەش کرا.

بەپێی لیستی موچە، رۆژی هەینی و شەممە موچە دابەشناکرێت، تەنها ئەمڕۆ پێنجشەممە لەگەڵ یەکشەممەی هەفتەی داهاتوو موچە دابەشدەکرێت کە لیستەکە بەم جۆرەیە:

ئەمڕۆ 15ی مانگ 23 دەستە و وەزارەت موچە وەردەگرن:

"کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان، پەروەردە، خانەنشینی پێشمەرگە، دارایی و ئابوری، دەستەی دەستپاکی، دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی ژینگە، دەزگای مین، ناوچەکانی دەرەوەی هەرێم، کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان، دیوانی چاودێری دارایی، مافی مرۆڤ، ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن، تەندروستی، ناوخۆ، داد، ئەنجومەنی دادوەریی، پلاندانان، بازرگانی و پیشەسازی، سامانە سروشتییەکان، گواستنەوە و گەیاندن، کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، شارەوانی و گەشتوگوزار".

رۆژی یەکشەممە 18ی 5، ئەم شوێنانە موچە وەردەگرن:

"کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و لاوان، کارەبا، ئەوقاف و کاروباری ئایینی، خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، سەرۆکایەتی پەرلەمان، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆکایەتی هەرێم، پێشمەرگە 'دیوان، لیواکان'، یەکەی 70 و 80، ب. پۆلیسی دامودەزگا نەوتییەکان، ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگای ئاسایش، هێزی زێرەڤانی و فەرماندەیی بەرگریی فریاکەوتن".

ئەمەش دوای ئەوەدێت، دوێنێ بەغدا بڕیاریدا بە خەرجکردنی موچەی مانگی چواری موچەخۆرانی هەرێم و راستەوخۆ دوای بڕیارەکەش پارەی موچە خرایە سەر هەژماریی بانکیی وەزارەتی دارایی هەرێم.

دەستەی دەسپاكی عیراق دەڵێت لە ساڵی رابردودا نیو ملیار دۆلار كە بە نایاسایی براونەتە دەرەوەی وڵات، گەڕێنراونەتەوە بۆ حكومەت.

محەمەد عەلی لامی سەرۆكی دەستەی دەسپاكی عیراق رایگەیاند، حكومەت هەوڵی جددی داوە بۆ نەهێشتنی گەندەڵی و ئەو بابەتەش لە پێشینەی كارەكانیدا بووە و هەوڵەكانیشی چڕكردوەتەوە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو پارانەی بە نایاسایی براونەتە دەرەوەی وڵات.

وتیشی، لە ساڵی رابردودا حكومەت سەركەوتوبوە لە گەڕاندنەوەی نیو ملیار دۆلار و ئەو كەسانەشی هاوكاربون لە ئاشكراكردنی هەوڵی پاراستنیان دراوە.

ئەوەش لەكاتێكدایە، لە مانگی دوو ئەمساڵدا دەستەی دەسپاكی راپۆرتێكی بڵاوكردەوە و تیایدا باسی لەوە كردبوو، كاری جددی كراوە لەسەر 269 دۆسیەی تایبەت بە بردنەدەرەوەی سامانی گشتی كراوە و دەستگرتن بەسەر 13 موڵكی تۆمەتباران كە بە نایاسایی سامانی گشتییان بردووەتە دەرەوەی عیراق.

یاریدەدەریەتی ئاسایشی مەرزی کێلێ دوو کەسیان دەستگیرکرد کە 12 هەزار و 500 یۆر و دوو هەزار دۆلاری ساختەیان پێبووە.

مەرزی کێلێ سەر بە قەزای پشدەرە، یاریدەدەرێتی ئاسایشی مەرزی کێلێ سەر بە بەڕێوبەرایەتی ئاسایشی دەروازە سنوریەکان بە کوردسات نیوزی راگەیاند: دوو کەسەکە ئێرانین بە ناوەکانی (١-ف.م.أ. ___٢-م.ح.ق)، ویستویانە دراوە ساختەکان لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان ساغ بکەنەوە، بەڵام ئاسایشی مەرزی کێلێ دەستگیریکردون و روبەڕوی یاسای کردونەتەوە.

داهاتی نا نەوتیی ئەم هەفتەیەی سنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر لە 10ملیار و 436 ملیۆن دیناربووە و بەراورد بە هەفتەی رابردوو یەك ملیار دینار كەمی كردووە.

ماڵپەری شەفافیەت كە چاودێری داهاتی نانەوتی پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی ڕاپەڕین و گەرمیان دەكات، بڵاویكردەوە، داهاتی نانەوتی ئەم هەفتەیە لە رۆژی 3ی ئایار تاكو ئەمڕۆ، 10 ملیار و 436  ملیۆن دینار بووە، لەو بڕەش 85%ی نەختینە و 15%ی بە چەك بووە.

ئاماژەی بەوەشكردووە، داهاتەكە بەراورد بە هەفتەی رابردوو، یەك ملیار دینار كەمیكردووە كە لەو هەفتەیەدا داهاتەكە زیاتر لە 12ملیار دینار بووە.

ئەندامێکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق نوێترین زانیاری سەبارەت بە موچەی مانگی چوار خستەڕوو و باس لەوەدەکات، گرفتی دواکەوتنی موچە بەهۆی نەبوونی پارەی کاشەوە هەیە.

د. نەرمین مەعروف ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بە کوردسات نیوزی راگەیاند، دواکەوتنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم پەیوەندی بە قەیرانی داراییەوە نییە و هیچ قەیرانێکی دارایی لە عیراقدا نییە.

وتیشی، دابەشکردنی موچە لە بەشێکی دامودەزگاکانی عیراقیشدا دواکەوتووە و گرفتەکەش تەنها نەبوونی پارەی نەختینەیە لەبەردەستی حکومەتی عیراقدا.

روونیشیکردەوە، هیچ گرفتێک لە لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێمدا نییە، حکومەتی عیراقیش هیچ نییەتێکی لەوجۆرەی نییە کە بیەوێت ئاستەنگ بۆ موچە دروست بکات بەڵکو هەنگاوی ناوە بۆ ئەوەی چی زووترە پارەی کاش دابین بکات و موچەی پێ دابەش بکات.

ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ئاماژەی بەوەشکرد، ئەگەر دۆخێکی گەورەی جیهانی هەبێت کە کاریگەریی گەورە لەسەر داهات و ئابووری وڵات دروست بکات ئەوەیان جیاوازە، نەک تەنها حکومەتی عیراق بەڵکو بۆ حکومەتە گەورەکانیش گرفت دروست دەبێت، کە لە ئێستادا هیچ بابەتێکی لەو جۆرە بوونی نییە.

نووسه‌ر: شین بینگ،  شرۆڤه‌كاری كاروباری نێودەوڵەتییه‌، بەردەوام بۆ ئاژانسی شینهوا، CGTN، ڕۆژنامەی گلۆباڵ تایمز، ڕۆژنامەی چاینا دەیلی، ...هتد ده‌نوسێت.

هێرشەكەی ئەم دواییانەی واشنتۆن بە سەپاندنی باجی گومرگی گشتگیر بەسەر زیاتر لە 180 دەوڵەت و ناوچەی جیهاندا، دەبێتە هۆی هەڵایسانی ئاگر لەناوخۆ و لەناوماڵی ئەمریكایشدا.

دەستبەجێ دوای واژۆكردنی بڕیاری جێبەجێكارانەی باجەكان، بازاڕەكانی ئەمریكا داڕووخان، پێنوێنی داوجۆنز بەڕێژەی 4 لەسەد دابەزی. پێنوێنەكانی ئەپڵ و نایكیش بەشێوەیەكی توند هاڕەیان كرد. نزیكەی 6.4 تریلیۆن دۆلار لە ۆڵستریت لە ماوەی تەنها دوو ڕۆژدا بووبە هەڵم.

بەڕاستی ئەمە سیاسەتی ئابووری نیە. بەڵكو ئەمەی ڕوویدا، سوتاندنی بەئەنقەستی ئابوورییە.

هونەری تێكدانی خود

ئایا باجەكان دەبنە هۆی گەڕانەوەی پیشەسازی بۆ ناوخۆ؟ سەرباری ئەوەی چەندین ساڵ فشاری لێكرا، بەڵام تاكو ئێستا كۆمپانیای زەبەلاحی ئەپڵ، بەڕێژەی 94.5 لەسەد، مامەڵە لەگەڵ مامەڵەكارانی دەرەكی دەكات.

لە ڕاستیدا، ئەپڵ حاڵەتێكی ڕیزپەڕ نیە، چونكە دروستكردنی نیمچەگەیەنەرەكان" سیمیكۆندۆكتەر"  ڕووبەڕووی كێشەی گەورە دەبێت لەگەڕانەوە بۆ ئەمریكا. تەنانەت كۆمپانیای ئەنتڵ، كارگەكەی خۆی لە ئەریزۆنا داخست. هاوكات كۆمپانیای TSMC پرۆسەی بەرهەمهێنانی لەناو ئەمریكادا دواخست. ئەو ئاڵنگارییانەی كە یەخەی "دروستكراوە لەئەمریكا"یان گرتووە، كێشەی مەنهەجین و، تەنها بەوە چارەسەر دەكرێن كە سەرلەنوێ بەشێوەیەكی قووڵ پەیكەربەندی بۆ ئابووری بكرێتەوە. سەپاندنی باجی گومرگی، ناتوانێت ژیان بگەڕێنێتەوە بۆ پیشەسازییەكی مردوو. بەڵكو دەبێتە هۆی ئەوەی نرخەكان لەسەر بەركاربەران زیاتر بەرز ببنەوە، ئەو بەكاربەرانەی كە هەر لەبنەڕەتەوە كۆڵی قورسیان لەسەر شان بووە.

هەڵمەتی ئەمریكا بۆ سەپاندنی باج، كەلەژێر ناوی " یەكەمجار ئەمریكا" جێبەجێ دەكرێت، وانەیەكی تەواوی زەرەر گەیاندن بە خۆیە. جوتیارە ئەمریكاییەكان لەهەمووان زیاتر زیان دەكەن. لەدوای ئەوەی ساڵی 2018 باج سەپێنرا بەسەر چیندا، ئەگەرچی هەناردەكردنی  سۆیا باشتر ببوو، كەچی كۆمەڵەی جوتیاران زیانێكی زۆریان كرد كە قەرەبوو ناكرێتەوە. بەڕێژەی 30% حاڵەتەكانی مایەپووچبوون لەنێوان جوتیارانی ڕۆژئاوای ناوەڕاستی ئەمریكا زیاتری كرد. ئەوەش وایكرد كۆتایی بێت بەچەندین زەوی كشتوكاڵی كە تەمەنیان چەندین نەوە بووە. ئەمڕۆش كە باج بەڕێژەی 2.0 دەسەپێنرێتەوە، هەمان مێژوو دووبارە دەبێتەوە. بەڵام  ڵەگەڵ مەترسی زیاتر.

دژە هێرشی چین

پەکین بە ڕێوشوێنی ورد بەرگری لە خۆی کردووە. بەسەپاندنی باجی هاوشێوە وەڵام دەداتەوە. بەڵام بازاڕی چینی بۆ لایەنەكانی تر كراوەیە. بۆنمونە: كۆمپانیاكانی ئۆتۆمبیلسازی ئەڵمانی، لەناو چیندا زیاتر ئۆتۆمبیل دەفرۆشن وەك لەناو ئەڵمانیا. هەروەها میوەی دوریان، یاخود ڕۆبیان " كولەی دەریا" كەلە ئاسیاوە دێن، بەبێ هیچ باجێك  دەگەنە بازاڕەكانی چین، ئەوەش بەگوێرەی ڕێككەوتنی هاوبەشایەتی ئابووری گشتگیری هەرێمایەتی RCEP. ئەمەش تەواو پێچەوانەیە لەگەڵ ئەو ڕەوتەی ئەمریكا گرتویەتییە بەر و ناسراوە بە " باخچەیه‌كی دیواردار"

وەك ئەوەی وەزارەتی بازرگانی چین جەختی لێدەكاتەوە، شێوازی ترساندن سودی نابێت. ئێمە بەرگری لە ڕێساكان دەكەین. نەك بەرگری لە حەزو ئارەزوو بكەین. پێشتریش تەكتیك و پلانی هاوشێوە شكستیان هێناوە.  بۆنمونە كاتێك ئەمریكا هەوڵیدا سیاسەتی لێبوردنی گومرگی بەرانبەر بارە بچوكەكان لەدژی بەرهەمە چینییەكان بەكاربهێنێت. ڕاستەوخۆ ماركێتەكانی فرۆشتنی بەشبەش داڕووخان. چونكە لەسەدا 60ی هاوردەكان، كاڵای سەرەكین بۆ ئەو كەسانەن كە داهاتیان نزمە.

هاوپەیمانەكان: لە هاوبەشەوە بۆ نێچیر

هاوپەیمانەكانی ئەمریكا بێبەش نەبوون لەهێرشەكان. لەبەرانبەردا ئەوانیش كاردانەوەی بەهێزیان پیشاندا. ئەوەتا یەكێتی ئەورووپا لەسەروبەندی بڕیاردانی تۆڵەكردنەوەدایە.  فەرەنسا هۆشداری دەدات لە " جەنگی بازرگانی خۆكوژانە". هەرچی پیشەسازی ئەڵمانیایە، فشار دەكات لە برۆكسل تاكو  بەهێزێكی زیاترەوە وەڵام بداتەوە. هاوكات ژاپۆنییەكان لە وەسفی هەنگاوەكانی ئەمریكادا دەڵێن: مایەی نیگەرانی قووڵن.

لەباشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیاشدا، جیاوازییەكە لە ناوكی دوریان ئەستورترە، لێرە وڵاتانێكی وەكو ڤێتنام ڕووبەڕووی باجی گومرگی بەڕێژەی 46 % بوونەتەوە. كەچی دەبێت بەردەوام بێت لە باربووكردنی كۆمپانیا تەكنەلۆژییەكانی ئەمریكا بە مادەی پێكهێنەر. یەكێك لەئابووریناسەكان لە "هانۆی" دەڵێت: ترامپ ئێمەی دەوێت كارگەی بین، بەڵام وەك ڕكابەر ئێمەی ناوێت، ئەم هاوكێشەیەش ناگونجێت".

هەڵمەتەكەی ئەمریكا بۆ سەپاندنی باج، تەنها هەر ئەوەندە نیە كە شكست دێنێت، بەڵكو باشوری جیهان لەدژی واشنتۆن دەكاتە یەك. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنها 15%ی بازرگانی جیهانی پێكدێنێت. پاشماوەی 85%ی دیكە، كۆی بارزگانی جیهانی وڵاتانی تر و لەنێویشیاندا "چین" پێكی دێنن. ئەو ڕێژە زۆرەش لێناگەڕێت و دەستەوسان نابێت كەبە بەهانە و پاساوی سیاسی خۆپەرستانە، سیستەمی بازرگانی نێودەوڵەتی تێكبدرێت، كە ماوەی چەندین دەیەیە خۆشگوزەرانی بۆ جیهان دروستكردووە.

تارمایی سموت – هاولی

لەڕاستیدا وانەكانی مێژوو، قسەی خۆیان لەبارەی باجی گومرگییەوە بۆ كردووین. ئەو باجانەی لەساڵی 1930 سەپێنران و بە "سموت – هاولی" ناسرابوون، بوون بەهۆی گرانییە گەورەكە. ئەوەی ئێستاش ڕوودەدات تاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەیە، ئەمەش جێگەی دڵەڕاوكێیە. ئەوكاتیش لەسەرەتادا، باج لەسەر پۆڵا، بووبەهۆی قازانج بۆ بەرهەمهێنەرانی پۆڵا و ئاسن، كەچی هێندەی نەبرد بوو بەهۆی لەناوچوونی زیاتر لە 75.000  هەلیكار لە پیشەسازییە گۆڕاوەكانی ئاسن و پۆڵادا.  بەوەش كۆمپانیای هارلی – دێڤیدسۆن، كە براندی پیشەسازی ئەمریكابوو، ناچار بوو، كارگەی بەرهەمەهێنا بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، تاكو خۆی دوور بخاتەوە لەتێچووی بەرز. بەمەش دروشمی " دروستکراوی ئەمریکا" زۆر گران بوەستێت.

هەندێ لە ئەمریكاییەكان  پڕوپاگەندەی ئەوە دەكەن كە ئەوان "بەرگەی ئازارێكی كورتخایەن دەگرن، لەپێناوی دەستكەوتێكی درێژخایەندا" ئەوان با ئەم قسانە بۆ ئەو 27 كارگەیەی ڕستن و چنین بكەن كەلەماوەی 20 مانگی ڕابردوودا، دایان خست و هەرەسیان هێنا. یان با ئەو قسەیە بۆ ئەو دایكە بكەن كە 17% نرخ زیاتر دەدات بۆ پۆشاكەكانی ۆڵمارت!.  هەندێك لەوانەی ڕیدیت بەكاردێنن، زۆر بەوردی  پێناسەی حاڵەتەكەیان كردووەو دەڵێن: پێناسەی گومرگییەكان، باجن لەسەر هەژارەكان".

دەرئەنجام، ئەو وانەیەی لێوە فێرنەبوون

كۆشكی سپی پێداگری دەكات لەسەر ئەوەی، ئەوەی ڕوودەدات مێژووییە. ئەوان لەوەدا ڕاستدەكەن و لەسەر هەقن. چونكە لە دەیەی سییەكانی سەدەی ڕابردووەوە، ئەمریكا بازرگانی بەم جۆرە شێتانەیە بەڕوووە نەبردووە. بەڵام جیهان گۆڕاوە.چین بەشێكە دانابڕێت لە هێلەكانی تەوریدی جیهانی. یەكێتیی ئەورووپاش خۆی بووەتە خاوەنی بڕیار. وڵاتانی ئاسیاش لەپێناوی جوگرافیای سیاسیدا، دەستبەرداری پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی نابن.

كات بەرەو كۆتایی دەچێت، هەر كۆمێنتێك كەلەواشنتۆنەوە دەردەچێت لەبارەی باجی گومرگییەوە، زیاتر متمانەی ئەمریكا لاواز دەكات. هەر داڕووخانێكی بازاڕیش، بەتەواوی ڕیوایەتی " ئابوورییە بەهێزەكە" پوچەڵ دەكاتەوە. لەهەر ڕێككەوتنێكیشدا كە وڵاتانی تر لەسەر بنەمای كەمكردنەوەی باج مۆری دەكەن. ئەمریكا زیاتر گۆشەگیر دەبێت. وەك ئەو ڕێككەوتنەی لەنێوان چین و وڵاتانی ئاسیا" ئاسیان" مۆركرا.

لەكۆتاییدا، ئەم بابەتە تەنها  پەیوەست نیە بە ئابوورییەوە.بەڵكو پەیوەستە بەوەی ئەمریكا پشتی كردۆتە جیهان.  ئەو ڕێگەیەش ئەو گرتوویەتیە بەر، ڕێگەی گۆشەگیرییە.

دوای پاشەکشەی دۆناڵد تڕەمپ لە هەڕەشەی لەسەر کار لابردنی سەرۆکی بانکی ناوەندیی ئەمریکا و باسی رێککەوتنی بازرگانی لەگەڵ چین، نرخی زێڕ بەشێوەیەکی بەرچاو رووی لە دابەزین کرد.

دوای لێدوانەکانی دۆناڵد تڕەمپی ەرۆکی ئەمریکا لەماوەی دوو هەفتەی رابردوودا لەبارەی سزاکانی سەر چین و لەسەر کار لابردنی جیرۆم پاوڵی سەرۆکی بانکی ناوەندیی ئەمریکا، نرخی زێڕ بەشێوەیەکی بەرچاو رووی لە بەرزبوونەوە کرد، بە جۆرێک بەربەستی سێ هەزار و 400 دۆلاری بۆ هەر ئۆنسەیەک تێپەڕاند و تەنانەت نزیک بووەوە لە سێ هەزار و 500 دۆلار.

لەماوەی 12 سەعاتی رابردووشدا، دوای پاشەکشەی دۆناڵد تڕەمپ لەبارەی لەسەر کار لابردنی جیرۆم پاوڵ. هەروەها لێدوانەکانی لەبارەی چین کە باسی لەوەکرد، نزیکن لەوەی لەگەڵ چیندا بگەنە رێککەوتنێکی بازرگانی. لەلایەکی دیکەشەوە باسی رەوینەوەی جەنگی نێوان روسیا و ئۆکراین، هۆکارێک بوون بۆ دابەزینی نرخی زێڕ.

لە ئێستادا نرخی یەک ئۆنسە زێڕ لە بازاڕەکانی جیهاندا بە سێ هەزار و 302 دۆلار مامەڵەی پێوە دەکرێت.

هاوکات، نرخی یەک کیلۆگرام زێڕ بەرانبەرە بە 106 هەزار و 756 دۆلار و یەک گرامیش بە 106 هەزار و 7 دۆلارە.

لەماوەی نزیکەی پێنج ساڵی رابردوودا، دوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا و دەستپێکی جەنگی روسیا و ئۆکراین لە ساڵی 2022، دواتریش جەنگی نێوان ئیسرائیل و حەماس، هەروەها گۆڕانکارییە سیاسییەکانی جیهان، رۆژ بە رۆژ و ساڵ بە ساڵ نرخی زێڕ رووی لە بەرزبوونەوە کردووە و ئێستا نرخی زێڕ دوو هێندەی ئەو چەند ساڵەی رابردووە.

نرخی زێڕ گەیشتووەتە بەرزترین نرخ لە مێژووی خۆیدا و شارەزایانی بواری ئابووریش باس لەوە دەکەن، نرخی ئۆنسەیەک زێڕ لە دەرگای سێ هەزار و 400 دۆلاری داوە و هێندەی نەماوە بچێتە ژوورەوە.

لە ئێستادا نرخی یەک ئۆنسە زێڕ لە بازاڕەکانی جیهاندا بە سێ هەزار و 389 دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرێت.

هاوکات، نرخی یەک کیلۆگرام زێڕ بەرانبەرە بە 108 هەزار و 98 دۆلار و یەک گرامیش بە 108 دۆلار و 98 سەنتە.

نرخی یەک ئۆنسە زێڕ زۆر نزیکە لەوەی بگاتە سێ هەزار و 400 دۆلار، شارەزایانی بواری ئابووریش باس لەوەدەکەن، نرخی زێڕ لە دەرگای نرخە نوێیەکەی داوە، هەر ئەوەندەی ماوە دەرگاکەی لێ بکرێتەوە و بچێتە ژوورەوە.

بەرزبوونەوەی بەرچاوی نرخی زێڕ چەندین هۆکاری لە پشتە. لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا نرخەکەی بە نزیکەی دوو هێندە زیادی کردووە، پێشبینی ئابووریناسانیش زیاتر بەرزبوونەوەی نرخەیەکەتی.

ئەگەرچی زێڕ وەک پارێزبەندییەک لە زیادبوونی هەڵئاوسان دەبینرێت، بەڵام لە سەرەتای ئەمساڵەوە 27٪ نرخەکەی بەرزبووەتەوە.

دوای سەپاندنی باجی گومرگی ترەمپ بەسەر کەلوپەلی چیندا، کە ئەو دوو وڵاتە وڵاتی زلهێزی جیهانن لەرووی بازرگانییەوە، هەروەها دوای ئەوەی نرخی دۆلار بۆ نزمترین ئاستی سێ ساڵی رابردووی دابەزی و ترسی پاشەکشەی ئابووری لە شەڕی بازرگانی نێوان ویلایەتە یەکگرتووەکان و هاوبەشە سەرەکییەکانیدا، وای لە وەبەرهێنەران کردووە هەوڵی بەدەستهێنانی پەناگەیەکی پارێزراوتر بدەن بۆ پاراستی بازرگانییەکەیان.

هەموو ئەوانەش بەشێکن لە هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی نرخی زێڕ.

داهاتی نانەوتی هەفتەی رابردووی سنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە زیاتر لە شەش ملیار دینار بووە و بەراورد بە هەفتەی رابردوو زیاتر لە پێنج ملیار دینار كەمی كردووە.

ماڵپەری شەفافیەت كە چاودێری داهاتی نانەوتی پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارە سەربەخۆكانی راپەڕین و گەرمیان دەكات، بڵاویكردەوە، داهاتی نانەوتی هەفتەی رابردوو واتە لە 12ـی نیسانەوە تا ئەمڕۆ 18ی نیسان، شەش ملیار و 444 ملیۆن و 719 هەزار  و 117 دینار بووە.

داهاتەكە بەراورد بە هەفتەی پێشووتر، بە بڕی پێنج ملیار و 318 ملیۆن و 539 هەزار و 533 دینار كەمی كردووە، كە لەو هەفتەیەدا داهاتەكە زیاتر لە 11 ملیار دینار بووە.

هاوكات بەپێی ماڵپەری شەفافیەت، داهاتی نانەوتی سنووری پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە لەسەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا، 211 ملیار و 833 ملیۆن و 589 هەزار و 947 دینار بووە.

رۆژی دووشەممە، مارۆس سێفكۆڤیچ، سەرۆكی دەستەی بازرگانی یەكێتی ئەوروپا دەگاتە واشنتۆن بۆ دەستپێكردنی دانوستانی بەپەلە سەبارەت بەو باجانەی كە ترەمپ لە 2ـی نیساندا رایگەیاندبوو، بەڵام پێدەچێت بەدەستی بەتاڵ بگەڕێتەوە، چونكە ئەو دانوستانكارەی بڕیارە گفتوگۆی لەگەڵدا بكات، لە ئەرجەنتینە.

یەكێتی ئەوروپا وەك گەورەترین هاوبەشی بازرگانی ئەمریكا دەیەوێت بەخێرایی رێككەوتنێك لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ ئیمزا بكات، بەر لە تەواوبوونی وادەی 90 رۆژییەكە بۆ سەپاندنی باجەكان.

ساڵی رابردوو بڕی بازرگانی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلار بووە، لەكاتێكدا لەگەڵ ئەرجەنتین تەنها 16 ملیار دۆلار بووە، ئەوەش گومان دەكاتە سەر پەرۆشی ئەمریكا بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو بلۆكە ئابووریە گەورەیە.

تیمی بازرگانی ترەمپ لە ماوەی ئەو 90 رۆژ مۆڵەتەدا، بەدوای 90 گرێبەست و رێككەوتنی بازرگانیدا دەگەڕێت، شارەزایانی ئابوری پێیانوایە، رەنگە هەلێكی باشی تێدا نەبێت، بەوپێیەی ئاستەنگەكانی چارەسەركردنی خێرای شەڕی بازرگانی لە ئێستاوە سەریانهەڵداوە.

سێفكۆڤیچ یەكەم لێپرسراوی باڵای بازرگانی دەرەكی دەبێت كە دەچێتە واشنتۆن بۆ ئەوەی لەگەڵ سكۆت بێسنت دانوستانكاری باڵای گومرگی ترەمپ سەبارەت بە باجەكان گفتوگۆ بكات، بەڵام لەوكاتەدا بێسنت لەگەڵ وەزیری گەنجینەی ئەرجەنتین لە بوینس ئایرێس لە كۆبوونەوەدا دەبێت بۆ ئەوەی پشتگیری لە چاكسازییە ئابوورییەكانی ئەو وڵاتە نیشان بدات.

ئامادەنەبوونی بێسنت لە رۆژی دووشەممەدا تیشك دەخاتە سەر گومانەكانی شارەزایانی بازرگانی سەبارەت بەوەی كە ئیدارەی ئەمریكا بتوانێت بەشێوەیەكی خێرا و كاریگەر ئەو هەموو دانوستانانە لە یەك كاتدا بەڕێوەببات بۆ گەیشتن بە 90 گرێبەست لە ماوەی 90 رۆژدا.

وێندی كاتلەر، سەرۆكی پێشووی وەفدی دانوستانكاری بازرگانی ئەمریكا بە رۆیتەرزی وتووە، كۆكردنەوەی ئەم بڕیارانە هەندێك دانوستانی جددی دەوێت و هیچ ڕێگەیەك نییە لەم ماوەیەدا رێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ هیچ كام لەم وڵاتانە ئەنجام بدرێت.

هەروەها دەڵێت، پێدەچێت تیمی ترەمپ ناچاربێت وڵاتانی سەرەكی لە پێشینە دابنێن و مۆڵەتی 90 رۆژە بۆ ئەوانی دیكە درێژبكەنەوە.

لە ئێستادا تیمە دانوستانكارەكەی ترەمپ لە 200 لێپرسراو لە كەرتە جیاوازەكان پێكهاتوون، بەدرێژایی رۆژ كاردەكەن لەگەڵ بەرەوپێشچوونەكان، لەنێویشیاندا جێگری وەزیری گەنجینەی ئەمریكا مایكل فۆلكەندەر كە رۆڵێكی دیاری دەبێت لە دانوستانەكاندا.

ترەمپ لەم هەفتەیەدا پاشەكشەی لە بڕیارێكی پێشووی خۆی كرد و مۆڵەتێكی 90 رۆژی بە تەواوی وڵاتان بەخشی جگە لە چین بۆ لێخۆشبوون لە باجەكان ئەگەر لەو ماوەیەدا بگەنە رێككەوتن لەگەڵ ئەمریكا، هەرچەندە دواتر بڕیارێكی دەركرد بۆ لێخۆشبوون لە باجی سەر مۆبایل و كۆمپیوتەر.

نرخی نەوتی عیراق بەردەوامە لە دابەزین و خراپترین ئاستی هەفتانەی لە بازاڕی جیهانیدا تۆماركرد.

بەهۆی بڕیارەكەی ئۆپێك پڵەس و ئەو باجە نوێیانەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەسەر وڵاتاندا سەپاندی، نرخی نەوتی خاوی بەسرە بۆ خوار 67 دۆلار دابەزی، نرخی نەوتی خاوی برێنتیش بە 66 دۆلار و 11 سەنت بۆ هەر بەرمیلێك مامەڵەی پێوە كرا، نرخی نەوتی خاوی رۆژئاوای تەكساسیش بۆ هەر بەرمیلێك بە 62 دۆلار و 17 سەنت تۆمار كرا.

ئەوەش لە كاتێكدایە نرخی نەوت لە ماوەی 3 رۆژی رابردوودا بەرێژەی 11% دابەزیووە و هەشت دۆلاری بۆ هەر بەرمیلێك لەدەستداوە.

نرخی نەوت لە پرۆژە یاسای بودجەی 2025ی عیراقیشدا بە 70 دۆلار دیاریكراوە، شارەزایانیش پێیانوایە ئەگەر نرخی نەوت بەو شێوەیە بەردەوام بێت لە دابەزین و نەگەڕێتەوە بۆ سەرو 70 دۆلار، دەبێت پێداچوونەوە بە نرخ و بڕی بەرهەمهێنانی نەوت و خشتەی خەرجی و داهاتەكان بە ئاراستەی كەمكردنەوە بكرێت.

كۆمپانیای دانەغازی ئیماراتی رایگەیاند، بەرهەمهێنانی رۆژانەی غازی سروشتی لە كیڵگەی كۆرمۆر بۆ زیاتر لە 500 ملیۆن پێ سێجا بەرزبووەتەوە .

كۆمپانیای داناغازی ئیماراتی لەگەڵ هاوبەشەكەی كرێسێنت پترۆلیۆم راگەیەنراوێكی هاوبەشیان بڵاوكردەوە كە تێیدا ئاماژە بۆ ئەوە كراوە، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگەی كۆرمۆر لە سەرەتای مانگی ئازاری ئەمساڵەوە گەیشتووەتە 525 ملیۆن پێ سێجا ستانداردی غازی سروشتی، كە هاوتای 500 بەرمیل نەوتی خاوە.

باسی لەوەشکردووە، بەراورد بە ساڵی 2017 بەرێژەی 75% بەرهەمهێنانی غاز شل رۆژانە زیادیكردووە. وتیشی، رۆژانە 10 هەزار و 70 تۆن غازی شل "ئێڵ پی جی" بەرهەمدەهێن، ئەوەشیان بە دەستكەوتێكی گرنگ وەسف کردووە و جەختی لەوەکردووەتەوە، لە هەوڵەكانیان بەردەوام دەبن بۆ بەرزتركردنەوەی ئەو ئاستە .

هەر بەپێی راگەیەنراوەكەی دانە غاز، كێڵگەی غازی كۆرمۆر رۆژانە 75% پێداویستی بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان پڕدەكاتەوە، بەمەش زیاتر لە شەش ملیۆن عێراقی لە هەرێم و پارێزگاكانی دیكەی عێراق سوودمەند دەبن.

ئاماژەیان بەوەشكردووە، داهاتی وەبەرهێنانەكانیان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە سێ ملیار و 500 ملیۆن دۆلاری ئەمریكی، ئەوەش یارمەتیدەر بووە لە رەخساندنی 20 هەزار هەلی كار لە هەرێم بەشێوەی راستەوخۆ و ناراستەخۆ.

"رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن"، دروشمێك كە دەسەڵاتەكەی ئەردۆغانی هێناوەتە لەرزین، دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئیمام ئۆغڵۆ، توركیا ئارامی لەدەستداوە.

ناڕەزاییەكان لەناوخۆی توركیا سەردەكێشن بۆ ئیفلیجكردنی كەرتی ئابوری، حكومەتیش جەهەپە تۆمەتبار دەكات بە تێكدانی ئابوری سەربەخۆ و تیرۆری بازاڕ.

دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ، جەهەپە بەردەوامە لە نیشاندانی ناڕەزایی و رێكخستنی گردبونەوە جەماوەرییەكان لە ئەنكەرە و شارەكانی تری توركیا، جەهەپە لە نوێترین هەڵوێستیدا داوای بایكۆتی ئەو كاڵا و خزمەتگوزارییانە دەكات كە پێدەچێت پەیوەندییان بە حكومەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاوە هەبێت.

بانگەوازەكەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكەی توركیا بۆ ئەوەبوو، كە بایكۆتی بازاڕكردن بكرێت بە دروشمی رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن.

ئەو دروشمە بۆ دەسەڵاتەكەی ئەردۆغان هێندەی تیرۆر مەترسی خستووەتە دڵی حكومەتەكەیەوە، بەهۆی ئەوەی چەند ساڵێكە هەڵاوسان و لەدەستدانی بەهای دراوەكەی، بەرۆكی گرتووە و ئابوریەكەی لەرزۆك كردووە.

بانگەوازەكەی جەهەپە پێشوازییەكی گەورەی لێكراو هەڵمەتی داخستنی دوكان و بازاڕەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، وەك هاوسۆزییەك دژ بە دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵو.

هەرزوو حكومەتی توركیاش داواكارییەكەی جەهەپەی بۆ بایكۆتی بازاڕ ئیدانە كرد و بە هەوڵێك بۆ تێكدانی ئابوری وەسفی كرد.

هاوکات عومەر پۆڵات وەزیری بازرگانی توركیاش رایگەیاند، داواكردنی بایكۆت مەترسی لەسەر سەقامگیری ئابوری دروستدەكات، لەگەڵ ئەوەشدا چەند وەزیر و كەسایەتییەكی ناودار كە پشتیوانی حكومەتی توركیا دەكەن، بە دروشمی "بایكۆت نییە، بەڵكو زیانێكی نیشتمانییە" بە هاشتاگ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەڵمەتێكیان لە دژی هەنگاوەكەی جەهەپە دەستپێكرد.

رەمەزان بینگۆڵ سەرۆكی كۆمەڵەی چێشتخانە و گەشتوگوزاری توركیاش رایگەیاند، داوای بایكۆت رەنگە براندە ناوخۆییەكان و بزنسە بچوكەكانی توركیا بكەوێتە رەوشێكی سەختەوە و بەتوندی دەكرێنە ئامانج.

داواكاری گشتی توركیاش دەستی بە لێكۆڵینەوە لەو كەسانە كردووە، كە بانگەوازی بایكۆتیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەستپێكردووە و بە پێشێلكردنی یاساكانی وڵات و و هاندان بۆ دوژمنایەتی وەسفیكردووە.

عومەر یەرلیكا وەزیری ناوخۆی توركیاش وتی، بانگەوازەكەی جەهەپە بۆ تێكدانی سەربەخۆیی ئابوریی توركیایە، تیرۆركردن و كوشتنی ئابوریی نیشتمانییە، بچووكردنەوە و كەمكردنەوەی نانی خەڵكییە، هەوڵی كودەتایەكە بۆ سەر ئابوری.

وتیشی، ناتوانرێت بە هەڕەشە و پەنچە راوەشاندن و بانگەوازی شەقام و بایكۆت وا لە توركیا بكرێت بچەمێتەوە و مل كەچ بكات.