دوای ئەوەی مەسعود پزیشکیان سەرۆک کۆماری ئێران فەرمانێکی دەرکرد و عەلی لاریجانی وەک سکرتێری گشتی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی دەستنیشانکرد، بووە جێی سەرنج و کاردانەوەی گەورەی بەدوایخۆیدا هێنا.

لاریجانی یەکێکە لە کەسایەتییە سیاسییە دیارەکانی ئێران و گەڕانەوەشی بۆ پێگەیەکی ئەمنی هەستیار بەتایبەت لە سەروەختی پەرەسەندنی گرژییەکانی ناوچەکە و پێشهاتە خێراکانی دۆسیەی غەززە تاڕادەیەک چاوەڕواننەکراوبوو.

ئەم دەستبەکاربوونەوەیەی لاریجانی بۆ ئەو پۆستە لەکاتێکدایە، پێشتر لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2007 بەڕێوەی بردووە.

لاریجانی 3 جار لە ئێران خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار کاندید کردووە، دوایین جار لە هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ساڵی 2024دا بوو، کاتێک بەهۆی تێکشکاندنی فڕۆکەکەیەوە ئیبراهیم رەئیسی کۆچی دوایی کرد.

لاریجانی سیاسەتمەدارێکی دیاری ئێرانە و پۆستی باڵای هەبووە، دیارترینیان وەک سەرۆکی پەرلەمان، وەزیری فەرهەنگ و ئیرشادی ئیسلامی و بەڕێوەبەری پەخشی کۆماری ئیسلامی ئێران (IRIB)، جگە لەوەی ڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی لە هەندێک لە تەلەفزیۆنەکاندا کردووە.

لاریجانی سەر بە بنەماڵەیەکی کاریگەرە لە رووی ئایینی و سیاسییەوە، کە یەکێک لە کەسایەتییە دیارەکانیان براکەیەتی، "سادق لاریجانی"یە کە وەک بەرپرسی دەسەڵاتی دادوەری لە ئێران کاری کردووە.

 

گرنگی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی

ئەنجومەنەکە بە یەکێک لە گرنگترین دامەزراوەی بڕیاردانی ئێران دادەندرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە پرسە ستراتیژییەکانی وەک ئاسایشی ناوچەکە و بەرنامەی ئەتۆمی، بڕیارەکانی پێش ئەوەی جێبەجێ بکرێن، بە ڕەزامەندی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی تێپەڕدەبێت.

ئەم دەستبەکاربوونە لە کاتێکی زۆر هەستیاردا، لە کاتێکدایە کە گرژییەکان لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریکا بەرزبوونەتەوە، پێدەچێت گەڕانەوەی لاریجانی بۆ ئەم پۆستە، ڕەنگدانەوەی نیازی دەسەڵاتدارانی تاران بێت بۆ بەکارهێنانی ئەزموون و پەیوەندییە بەرفراوانەکانی ئەم کارەکەتەرە سایسی و ئەمنییە لەناو پێکهاتەکانی دەوڵەتدا، بۆ روبەڕوبونەوەی ئاستەنگەکانی قۆناغی داهاتوو.

ژاپۆن سبەینێ چوارشەممە یادی 80 ساڵەی کارەساتی هیرۆشیما دەکاتەوە و ژمارەیەکی زۆری وڵاتان بەشداری دەکەن، هاوکات شاری هێرۆشیما داوا لە جیهان دەکات واز لە چەکی ئەتۆمی بهێنن.

ئەمریکا لە 6ـی ئابی 1945 بە بۆمبی ئەتۆمی هێرۆشیمای بۆردومان کرد و دوای سێ رۆژ بە بۆمبێکی دیکەی ناکازاکی کردە ئامانج، ئەمەش تاکە دوو حاڵەتە لە مێژوودا کە چەکی ئەتۆمی لە سەردەمی جەنگدا بەکارهاتبێت. ژاپۆن دوای ماوەیەکی کەم خۆی رادەست کرد و کۆتایی بە جەنگی جیهانی دووهەم هێنا.

لەو دوو بۆردومانە ئەتۆمییەی ئەمریکا بۆ سەر ژاپۆن نزیکەی 140 هەزار کەس لە هێرۆشیما و 74 هەزار کەس لە ناکازاکی گیانیان لەدەستدا، هاوکات زۆرێک لە کەسانی دیکەش بەهۆی تیشکدانەوە لە دوای بۆردومانەکە گیانیان لەدەستداوە.

بەپێی وتەی لێپرسراوانی شاری هێرۆشیما، بڕیارە سبەینێ چوارشەممە یادی 80 ساڵەی کارەساتی هێرۆشیما بکرێتەوە، هەروەها نوێنەرانی 120 وڵات و یەکێتی ئەوروپا بەشداری لە رێوڕەسمەکەدا دەکەن.

ئەمەش لەکاتێکدایە وڵاتانی زلهێزی ئەتۆمی گەورە وەک روسیا، چین و پاکستان بەشداری رێوڕەسمی رۆژی چوارشەممە ناکەن. ئێران کە تۆمەتبارە بە هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی بۆمبی ئەتۆمی، بەشداری لە رێوڕەسمەکەدا دەکات.

ژاپۆن بۆ رێوڕەسمەکە هەموو وڵات و لایەنەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی لە چالاکییەکە ئاگادارکردووەتەوە و هەموو وڵاتێک دەتوانێت بەشداری بکات.

کازومی ماتسوی، سەرۆکی شارەوانی شاری هیرۆشیما مانگی رابردوو داوای لە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا کرد سەردانی شارەکە بکات، بۆ ئەوەی بە چاوی خۆی کاریگەرییە وێرانکەرەکانی چەکی ئەتۆمی ببینێت، ئەمەش وەک کاردانەوەیەک بۆ بەراوردکردنی سەرۆکی ئەمریکا لە نێوان بۆردومانی ئەتۆمی ساڵی 1945 و هێرشە ئاسمانییەکانی ئەم دواییەی بۆ سەر ئێران.

سەرۆکی شارەوانی هێرۆشیما وتوشیەتی، "چەکی ئەتۆمی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی مەدەنی بێتاوان دەکوژێت و هەڕەشە لە مانەوەی مرۆڤایەتی دەکات".

ئێستا شاری هێرۆشیما شارێکی گەشەسەندووە و 1.2 ملیۆن کەس تێیدا نیشتەجێیە، بەڵام ناوەندەکەی هێشتا چەند باڵەخانەیەکی وێرانبووی تێدایە وەک ئاماژەیەک بۆ وەبیرهێنانەوەی ترسناکی هێرشەکە.

نیهۆن هیدانکیۆ، رێکخراوێکی دژە ئەتۆمی ژاپۆنییە، کە رزگاربووانی بۆردومانی ئەتۆمی کۆدەکاتەوە و براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتییە لە ساڵی 2024، جەختی لەوەکردەوە کە "گرنگە خەڵکێکی زۆر لەم شارەدا کۆببنەوە کە بۆمبی ئەتۆمی لێیداوە، چونکە شەڕەکان بەردەوامن" لە سەرانسەری جیهاندا رۆژ بەرۆژ مەترسییەکان زیاد دەکات.

نیهۆن هیدانکیۆ، داوا لە وڵاتان دەکات هەنگاو بنێن بۆ نەهێشتنی چەکی ئەتۆمی، ئەمەش بە پشتبەستن بە کارەساتی هێرۆشیما و ناکازاکی کە بە "هیباکوشا" ناسراوە.

ئەو رێکخراوە داوا دەکات "نوێنەرانی بیانی سەردانی مۆزەخانەی یادەوەری ئاشتی هیرۆشیما بکەن، بۆ ئەوەی بزانن لەو شارە چی رویداوە" کە بەهۆی بۆردومانی ئەتۆمی و 'هەوری قارچکی' توشی  بووە.

35 ساڵ بەسەر داگیركردنی كوەیت لەلایەن رژێمی پێشووی عیراقەوە تێپەڕی، ئەو روداوەی هاوكێشەی هێزی لە جیهان گۆڕی و ئەمریكای كردە گەورەترین زلهێزی جیهان، عیراقیشی بۆ چەندین دەیە گەڕاندەوە دواوە.

بەرەبەیانی 2ی ئابی 1990، سەدام حسین سەرۆكی ئەوكاتەی عیراق لەشكركێشی بۆسەر كوەیتی دراوسێ دەستپێكرد و لەماوەی دوو رۆژدا ئەو وڵاتەی بە تەواوی كۆنترۆڵكرد و جابر ئەحمەد سوباح میری ئەو كاتەی كوەیتیش بەرەو سعودیە هەڵات.

لە ماوەی چوار رۆژدا عیراق حكومەتێكی كاتی بە سەرۆكایەتی عەقید عەلا حسێن، لەژێر ناوی كۆماری كوەیت پێكهێنا و لە 9ی ئابی 1990 حكومەتی عیراق، كوەیتی وەك پارێزگایەكی نوێ لكاند بە عیراقەوە و سەرجەم باڵیۆزخانە نێودەوڵەتییەكانیشی داخست، لە بەرانبەریشدا لە شاری تائیفی سعودیە، حكومەتی كوەیت پێكهێنرا.

ئەو داگیركردنەی كوەیت كە حەوت مانگی خایاند، لە كاتێكدا بوو قەیرانێكی ئابووری سەخت بەهۆی داڕمانی نرخی نەوت و قەرزی كەڵەكەبووەوە بەرۆكی عیراقی گرتبوو، قەرزێك كە لە پەراوێزی شەڕی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران لە سعودیە و كوەیتی وەرگرتبوو.

سەدام بانگەشەی ئەوەی دەكرد ئەوەی لە كوەیت و سعودیەی وەرگرتووە هاوكارییە نەك قەرز، بەو پێیەی لە بەرژەوەندی ئەوانیش لە دژی ئێران شەڕی كردووە بەرگری لە دەروازەی رۆژهەڵات كردووە و داوای بەخشینی كرد، بەڵام كوەیت و سعودیە رەتیانكردەوە بەبێ مەرج لەو قەرزانە خۆش بن، هەوڵە دیپلۆماسییەكانیش نەیانتوانی گرژییەكانی ئەو دوو وڵاتە لەگەڵ عیراق كەم بكەنەوە.

دواجار سەدام حسێن بە پاساوی پشتیوانیكردن لە راپەڕینێكی جەماوەریی، هێرشیكردە سەر كوەیت و داگیریكرد و تۆمەتباریشیكرد كە بە ئەنقەست نرخی نەوتی دابەزاندووە.

نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئیدانەی ئەو لەشكركێشییەی عیراقی كرد و لە 6ی ئابی 1990دا دەستیكرد بە سەپاندنی گەمارۆ بەسەر عیراقدا، پێشئەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە 29ی تشرینی دووەم 1990 بڕیارنامەی 678 پەسەند بكات كە رێگەی بە بەكارهێنانی هێز دابوو لە دژی عیراق.

رۆژی 15ی كانونی دووەمی 1991 وەك دوایین وادە بۆ عیراق دیاریكرا لە كوەیت بكشێتەوە، بەڵام ئەوە روینەدا و لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا، رەوشەكە زیاتر بەرەو خراپی چوو و دوای نزیكەی 20 هەفتە لە كۆكردنەوەی هێز، هاوپەیمانییەكی سەربازیی بە سەركردایەتی ئەمریكا و بە هەوڵی دیپلۆماسی سعودیە لەلایەن 34 وڵاتەوە پێكهات و نزیكەی 960 هەزار سەرباز لە كەنداو كۆكرایەوە، رۆژی 17ی كانونی دووەمی 1991 هێرشێكی ئاسمانی بەرفراوان بۆسەر سوپای عیراق لەناوخۆی عیراق و لە كوەیت دەستپێكرد و ماوەی شەش هەفتەی خایاند كە  بە گەردەلوولی بیابان دەناسرێت، لە 28ی شوباتی هەمان ساڵ دوایین سەربازی عیراقی لە كوەیت وەدەرنرا.

زیانەكانی گیانییەكانی عیراق لە داگیركردنی كوەیت بە كوژرانی 50 هەزار هاوڵاتی و سەربازی عیراقی مەزەندە كرا، زیانە مادییەكانیش بە 350 ملیار دۆلار خەمڵێنرا و قەرەبوكردنەوەی كوەیتیش بە بەهای 52 ملیار دۆلار بەسەر عیراقدا سەپێنرا.

لەگەڵ ئەوەشدا چوار هەزار تانك و 2500  زرێپۆش و 2200  تۆپ هاوێژ و 247  فڕۆكەی جەنگی و 25  كەشتی جەنگی عیراق تێكشكێنران، 8230 دامەزراوەی حكومی و 20  هەزار یەكەی نیشتەجێبوونیش خاپوركران، 813 كێڵگە و پێنج ملیۆن دۆنم زەوی كشتوكاڵیش لەناوچوون.

گەردەلولی بیابان یان جەنگی دووەمی كەنداو، وەرچەرخانێكی گەورەی سەربازیی بوو، بەو پێیەی ئەمریكا بووە گەورەترین زلهێزی سەربازیی جیهان لەو ململانێ كورتە و خێراكردنی هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو.