بە چەند رۆژێك پێش جێبەجێكردنی پیلانەكەیان، هەوڵێكی لالەزار بۆ لێدان لە دەباشان و چەند شوێنێكی ئەمنی سلێمانی و تیرۆركردنی بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی ئاشكرا دەبێت.

پیلانەكە كە لەلایەن دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە ئاشكرا كراوە، تیایدا هەریەك لە لاهور جەنگی و پۆڵاد جەنگی و سەلمان ناسراو بە ئەژی ئەمین دایانڕشتووە.

چیرۆكەكە بەم شێوەیەیە، ماوەیەك پێش ئێستا هەریەك لە لاهور جەنگی و ئەژی ئەمین و پۆڵاد جەنگی و رێبوار حامید لە سلێمانی چاویان بە یەك دەكەوێت، تیایدا پیلانی تیرۆركردنی سەرۆكی یەكێتی و پەلاماردانی دەباشان دادەڕێژن، دواتریش پۆڵاد جەنگی بچێتە قەڵاچوالان و وتارێك بخوێنێتەوە.

لەو ماوەیەدا سەلمان چەند كاروانێك چەكی جۆری بی كەیسی و دۆشكە و درۆنی خۆكوژی دەنێرێتە سلێمانی، لەملاشەوە تیمێك بەنهێنی دێنە دەباشان و بە جی پی ئیس/ خاڵە ئەمنی و هەستیارەكان دەستنیشان دەكەن، بۆ جێگیركردنیان لەناو درۆنەكان.

هەر لەو ماوەیەدا سەلمان لە ناوچەی هەورازە نەفتە لە سنوری هەولێر كارگەیەكی دروستكردنی درۆنی خۆكوژ بە هاوكاری چەند پسپۆڕێكی ئۆكراینی دەكاتەوەو مەشق و راهێنان دەسپێدەكەن.

بەشێك لە مەشقەكانیش لە وڵاتی ئۆكراین و ناوچەی هەورازە نەفتە كراوە كە بارەگای سەربازیی ئەژی ئەمینی تێدایە و هەولێر بە كۆیە و ئیدارەی راپەڕینەوە دەبەستێتەوە.

دەستپێكی پیلانەكەش لە سێ شوێنەوە دەبێت كە راستەوخۆ بەرامبەر ماڵی بافڵ جەلال تاڵەبانی و دەباشان دەبێت، بەوتەی تۆمەتباران، ئەوانەی بۆ پیلانەكە راسپێردراون، مەشق و راهێنانیان بە چەكی قەناس و درۆنی بۆمبڕێژكراو و چەكی جۆراو جۆر پێكراوە.

تۆمەتبارەكان جەخت لەوە دەكەنەوە، چەندین چەكدار لە هەولێرەوە رەوانەی لالەزار كرابوون بۆ یارمەتیدانی هێزەكانی لاهور جەنگی لەكاتی هێرشەكەیاندا بۆسەر دەباشان.

وەك ئەوەی تۆمەتبارەكان ئاشكرایدەكەن، سەرەتا دوو قەناص بەدەست لە شوقەیەك بەرامبەر ماڵی مام جەلال جێگیر دەكرێن بۆ چاودێریكردنی بافڵ جەلال تاڵەبانی و تەقەكردن لێی لە هەركاتێكدا كە بینرا كە یەكێكیان رێبوار حامید بووە بەرپرسی هێزی نایاسای دووپشكی لالەزار.

لە شوقەیەكی تریشەوە درۆنی بۆمبیڕیژكراو بۆ لێدان لە دەباشان ئامادە دەكرێت، لە هەولێریشەوە ئەژی ئەمین گەمارۆی ماڵی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم بدات بۆ ئەوەی دەستی نەگاتە هیچ كونسوڵخانەیەك و نوێنەرایەتیەك، تەنانەت تیرۆركردنیشی ئەگەر پێویست بكات.

دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان لە راگەیەندراوێكدا وردەكاری پیلانەكەی خستووەتەڕو و دەڵێت، لە چەند مانگی رابردوودا بە هاوبەشی دەزگا ئەمنییەكانی تر، هەستاون بە ئاراستەكردنی سەرچاوەكانیان بۆ كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر زنجیرە پیلانێكی هاوبەش لەلایەن لاهور و ئەژییەوە بۆ دروستكردنی ناسەقامگیری لە سلێمانی

هەروەها دەزگاكە بە پشتبەستن بە بەڵگە و دانپێدانانی تۆمەتبارەكان، دەڵێت، رۆژی 19ی ئەم مانگە كاتێك بافل جەلال تاڵەبانی لەگەڵ سێ كەسی ئەمریكی لەناو ئۆتۆمبێلەكەیاندا لە شەقامی بازنەیی مەلیك مەحمود بەرێگاوە بوون، دوو گومانلێكراو لەوكاتەدا دەستگیركراون و دواتر لە لێكۆڵینەوەكاندا دەركەوت بەشێك بوون لە تیمێكی چاودێری و ئەركیان دەستنیشانكردن و شوێنكەوتنی ئۆتۆمبێلی سەرۆكی یەكێتی بووە بۆ تیرۆركردنی لەلایەن تۆڕێكی فراوانەوە بە سەرپەرشتی راستەوخۆی لاهور جەنگی.

زانیارییەكانی دەزگای ئاسایش دەیسەلمێنێت كە پەیوەندی راستەوخۆی ئەژی ئەمین لێپرسراوای باڵای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم كە لە هەولێر نیشتەجێیە ئاشكرا دەكەن بە دابینكردنی كەلوپەل و  ئامێرەكانی و دەستە و گرووپ و راهێنان و پیلانداڕشتن بۆ تیرۆر كە لە ئێستاشدا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەرچووە.

دەزگای ئاسایش دەڵێت، هەندێك شوێن و جێگا كە دابین كرابوون بۆ پیلانەكە، وەك هەوڵی تیرۆركردنەكە، لە ئێستادا دەستیان بەسەرداگیراوە و بەڵگەی دەستكەوتوو لێیانەوە پشكنینی بۆ دەكرێت و تا ئێستاش لێكۆڵینەوەكان بەردەوامن و چەندین بەڵگەی نوسراو و بینراو و دانپێدانانیش بە نهێنی هێڵراونەتەوە و لە داهاتوودا بە ووردی بڵاودەكرێنەوە.

دۆناڵد ترەمپ كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پوتن بە دڵ بوو كە ئاشتی جیهان و شەڕی ئۆكراین تەوەری سەرەكی بوو، پوتنیش ئارەزووی ئەوەی هەیە شەڕ كۆتایی بێت، زیلینسكیش دەڵێت، بۆ هەمان مەبەست دووشەممە لە ئەمریكا دەببێت و وڵاتانی ئەوروپاش پێشوازی لە هەوڵەكانی ترەمپ دەكەن.

دوای ململانێیەكی زۆری نێوان ئەمریكا و روسیا بە تایبەتیش لەسەر شەڕی ئۆكراین، دواجار دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا لە ویلایەتی ئالاسكا كۆبوونەوە كە سێ‌ سەعاتی خایاند، دوای كۆبوونەوەكەش ترەمپ رایگەیاند، لەگەڵ پوتن لەسەر ناتۆ و ئاسایشی جیهان و شەڕی ئۆكراین گفتوگۆیان كردووە و زۆر نزیكن لە رێككەوتن.

پوتنیش وتی، لەگەڵ ئەمریكا دراوسێیەكی نزیكن و دەیانەوێت كۆتایی بەشەڕ بهێنن، داواشی لە ئۆكراین و وڵاتانی ئەوروپا كرد رێگری بۆ بەدیهێنانی ئاشتی دروست نەكەن.

لە دوای دیدارەكەشیان، ترەمپ ماوەی سەعاتێك قسەی لەگەڵ سەركردەكانی ئەوروپا كردووە لە ناویاندا ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا و ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراین و كییەر ستارمەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا و جۆرجیا میلۆنی سەرۆك وەزیرانی ئیتاڵیا و فریدریك مێریز راوێژكاری ئەڵمانیا و چەند سەركردەیەكی تر.

ڤۆلۆدیمیر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی ئامادەی هەموو هەوڵێكە بۆ گەیشتن بە ئاشتی و كۆتاییهێنان بە شەڕ، لەو پێناوەشدا رۆژی دووشەممە لە واشنتۆن لەگەڵ ترەمپ كۆدەبێتەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئاگربەست و رێككەوتنی ئاشتی.

ئەنجومەنی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، وڵاتانی ئەوروپا پێشوازی لە هەوڵەكانی ترەمپ دەكەن لەپێناو راگرتنی كوشتنی هاووڵاتیان و شەرەنگێزی روسیا و گەیشتن بە ئاشتی هەمیشەیی.

ڤیكتۆر ئۆربان سەرۆك وەزیرانی هەنگاریاش دەڵێت، چەند ساڵێك بوو دوو وڵاتی خاوەن چەكی ئەتۆم هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكەكەیان دەكرد، بەڵام ئەوە تێپەڕی و ئێستا جیهان سەلامەتترە لە دوای دیداری ترەمپ و پوتن بەراورد بە رابردوو.

ستیڤان دوجاریك وتەبێژی سكرتێری گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش رایگەیاند، پێشوازی لە كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا دەكەن و هیوادارن هەنگاو بنرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی ئۆكراین و بەدیهێنانی ئاشتی.
دۆڤیل ساكالینی وەزیری بەرگری لیتوانیاش پوتنی بە تاوانبار وەسفكرد و تۆمەتباریشی كرد بە بڵاوكردنەوەی چەواشەكاری، پێشبینیشیكرد ئەوروپا و ئۆكراین بەشداری دانوستانی داهاتوو نەكەن.

وەزیری دەرەوەی چیكیش رایگەیاند، پوتن ئۆكراینی بە سەرەتای ئاڵۆزییەكان تۆمەتبار كردووە، بەڵام كێشە سەرەكییەكە روسیایە كە نایەوێت ئۆكراین بە ئازادی بژی.

فرێدریك میرتز راوێژكاری ئەڵمانیاش هۆشداری داوەتە تیمی حكومەت تەنها چاودێری رەوشەكە بكەن و بە وریاییەوە مامەڵە بكەن.

باراك راڤید رۆژنامەنوس پێگەی ئەكسیۆس دەڵێت، ترەمپ بە وڵاتانی ناتۆ و زیلینسكی وتووە، پوتن ئاگربەستی ناوێت و پێی باشە رێككەتنێكی گشتگیر بكرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕەكە و رێككەوتنێكی ئاشتی خێرای پێ باشترە لە ئاگربەست.

لەگەڵ نزیکبوونەوەی کاتی کۆبوونەوەی نێوان دۆناڵد ترەمپ و ڤلادیمیر پوتن، ئارامیی ویلایەتی ئالاسکا، بەهۆی ژاوەژاوی پرسیار و گومانەکانەوە تێکچووە. پرسیاری سەرەکیی دانیشتووان و چاودێران ئەوەیە: بۆچی پوتن بانگهێشتی ئێرە کراوە؟ چی دەوێت؟ ئامادەیە واز لە چی بهێنێت؟ و ئایا دۆناڵد ترەمپ خەریکە بکەوێتە داوی ئەوەوە؟

پوتن؛ لە کەسایەتییەکی دابڕاوەوە بۆ میوانی ئەمریکا:

ئەم کۆبوونەوەیە لە کاتێکدایە کە ڤلادیمیر پوتن لە دوای هێرشە فراوانەکەی بۆ سەر ئۆکراین لە ساڵی 2022ەوە، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی تا رادەیەکی زۆر دابڕاوە و لەلایەن دادگای تاوانی نێودەوڵەتییەوە بە تۆمەتی تاوانی جەنگ، لەنێویاندا رفاندنی منداڵانی ئۆکراینی، داواکراوە. دوایین جار کە پوتن لەگەڵ سەرۆکێکی ئەمریکادا کۆبووەوە، ساڵی 2021 بوو لەگەڵ جۆ بایدن لە جنێڤ.

بەڵام بەم بانگهێشتە، دۆناڵد ترەمپ جارێکی دیکە پوتن لەو دابڕانە سیاسییە دەهێنێتەوە دەرەوە و ئەمەش یەکەم سەردانی پوتنە بۆ سەر خاکی ئەمریکا لە ماوەی نزیکەی دەیەیەکدا.

مێژووی پەیوەندی و ترسی مێژوویی:

ئالاسکا مێژوویەکی دوور و درێژی لەگەڵ روسیای دراوسێی هەیە؛ سەردەمانێک کۆلۆنیایەکی روسیا بووە و لە کاتی جەنگی ساردیشدا وەک قەڵایەکی بەرگری بۆ ئەمریکای باکوور کاری کردووە. هەرچەندە بابەتی سەرەکیی کۆبوونەوەکە جەنگی ئۆکراینە، بەڵام زۆرێک لە دانیشتووانی ئەلاسکا ترسیان هەیە پوتن ئاماژە بەو "پەشیمانییە مێژووییە" بکات کە روسیا هەیەتی لە فرۆشتنی ئالاسکا.

تزار ئەلێکساندەری دووەم لە ساڵی 1867 ئالاسکای بە نرخێکی زۆر هەرزان بە ئەمریکا فرۆشت. لە ئێستادا گێڕانەوەی ئالاسکا بۆ مۆسکۆ بۆتە دروشمێکی باو لای ناسیۆنالیستە روسەکان. هەرچەندە کرملین بە جددی داوای نەکردۆتەوە، بەڵام خەڵکی ئالاسکا چاوەڕێ دەکەن پوتن "تەنانەت بە گاڵتەش بێت" باسی ئەو بابەتە بکات، یان بیەوێت بڵێت سنوورەکان دەکرێت بگۆڕدرێن، تا پاساو بۆ دەستبەسەراگرتنی خاکی ئۆکراین بهێنێتەوە.

ئاستەنگی لۆجستی و گرنگیی کۆبوونەوەکە:

بەهۆی ئەوەی کۆبوونەوەکە لە ماوەیەکی کەمدا رێکخراوە، ئاستەنگی لۆجستی دروست بووە و بەهۆی نەبوونی ژووری پێویست لە هۆتێلەکاندا، زۆرێک لە رۆژنامەنووسان و کارمەندانی یاوەری وەفدەکان، پەنایان بۆ بەکرێگرتنی ماڵ بردووە.

سەرەڕای هەموو ئەمانە، هەستێکی گشتی هەیە کە ئەمە بۆنەیەکی مێژوویی و چارەنووسسازە و چاوی هەموو جیهان لەسەر ئەنجامەکانی دەبێت.

لوتکەی ترەمپ و پوتن دانیشتووانی ئەلاسکای کردووە بە دوو بەرەوە:

هاوکات لەگەڵ ئامادەکارییەکان بۆ لوتکەی ترەمپ و پوتن، دانیشتووانی شاری ئانکۆرەیج لە ویلایەتی ئالاسکا، بۆچوونی جیاوازیان هەیە و لەنێوان هیوا بە ئاشتی و ترسیان لە هەڵوێستەکانی پوتندا دابەشبوون.

مایک بایلی، کە فرۆشیارێکی هۆت دۆگە و تەنها دوو میل لەو بنکە سەربازییەوە دوورە کە کۆبوونەوەکەی لێ ئەنجام دەدرێت، دەڵێت: "هیوادارم هەموو شتێک بە ئارامی بەڕێوەبچێت، چونکە دەزانم زۆرێک لە خەڵکی ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا، بەتایبەتی ئۆکراین، لە دڵەڕاوکێیەکی گەورەدان."

ریک مایسترۆم، کە لە ساڵانی نەوەدەکاندا سەرۆکی شارەوانیی ئانکۆرەیج بووە و پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ خەڵکی روسیادا هەبووە، دەڵێت: "هەستی باشم بۆ گەلی روسیا وەک خۆی ماوە، بەڵام ئەو هەستەم ڤلادیمیر پوتن ناگرێتەوە." مایسترۆم، پوتن بە "بکوژ" ناودەبات و دەڵێت: "ئەگەر من ئێستا سەرۆکی شارەوانی بوومایە، زەحمەت بوو بتوانم بە گەرمی پێشوازی لێبکەم، بەڕێز دەبووم، بەڵام سارد و سڕ."

بڕیارە بەشێک لە دانیشتووانی شارەکە خۆپیشاندان ئەنجام بدەن و ئاڵای ئۆکراین بەرز بکەنەوە.

کارین کۆلۆنێل، یەکێک لە رێکخەرانی ناڕەزایەتییەکە، دەڵێت: "ئێمە هەندێک بەهامان هەیە کە دەبێت بیپارێزین، ئازادیش یەکێکە لەوانە."

لە بەرامبەردا، هەندێکی تر وەک بیڵ گالانگەر، کە لە سەردەمی جەنگی سارددا گەورە بووە، پێیان وایە دژایەتیکردنی سەرکردەی وڵاتێکی ئەتۆمی کارێکی ژیرانە نییە و دەڵێت: "پێم باشە پێشوازی لە سەرکردەیەکی جیهانی بکەین کە ئامادەیە بێتە ئەمریکا بۆ گفتوگۆیەکی گەورە کە رەنگە جەنگی جیهانیی سێیەم بوەستێنێت."

جێگەی ئاماژەیە، کۆشکی سپی ئاستی چاوەڕوانییەکانی بۆ ئەم کۆبوونەوەیە هێناوەتە خوارەوە و بە "گوێگرتن" ناوی بردووە، هەروەها رێگە بە خۆپیشاندەران نادرێت لە بنکە سەربازییەکە نزیک ببنەوە و ناچارن لە دوورەوە ناڕەزایەتییەکانیان دەرببڕن.

 

رۆیتەرز لە راپۆرتێکدا رایگەیاند، "سەرکردایەتی ئێران لەئێستادا مەیلی بەرەو دانوستانی ئەتۆمی هەیە لەگەڵ رۆژئاوا، چونکە تێچووی روبەڕوبونەوەی سەربازیی بینیوە".

ئاژانسی هەواڵیی رۆیتەرز ئاماژەی بەوەشکردووە، "خامنەیی گەیشتووەتە کۆدەنگییەکی ناوخۆیی بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانە ئەتۆمییەکان، چونکە بۆ مانەوەی ئێران پێویستە".

راپۆرتەکە رونیشی کردووەتەوە، "بەرپرسانی ئێران پێیان وایە دانوستان لەگەڵ ئەمریکا تاکە رێگایە بۆ دوورکەوتنەوە لە پەرەسەندنی زیاتر و مەترسی وجودیی".

ئەم گۆڕانکارییەی ئێران، هەوڵێکە بۆ هەڵهاتن بۆ پێشەوە لە رێگەی مێزی دانوستانەوە نەک گۆڕەپانی روبەڕوبونەوە، بەو پێیەی شەڕەکە تاڕادەیەک لاوازی ژێرخانی بەرگری ئێرانی بۆ ئیسرائیل و ئەمریکا ئاشکرا کرد.

 

شکستی سەربازی و رێگریکردن

 

هێرشە ئاسمانییە وردەکان و بۆمبی دزەپێکەر، بەشە گرنگەکانی بەرنامە ئەتۆمییەکەی تارانی لەناوبرد، لەنێویاندا بنکە ئەتۆمییەکانی وەک نەتەنز و فۆردۆ.

رۆیتەرز دەڵێت، "پەیامەکە روون بوو، هەر پەرەسەندنێکی زیاتر دەتوانێت ژێرخانی دەوڵەت و خودی ناوەندەکانی بڕیاردان بکاتە ئامانج"، لەم چوارچێوەیەدا پێدەچێت دانوستان دەرفەتێک بێت بۆ دوورکەوتنەوە لە شەڕێکی وجودی.

 

فشاری ئابوری و توڕەیی شەقام

 

رۆیتەرز: "سزاکانی ئەمریکا بەردەوامن بۆ خنکاندنی ئابوری ئێران"، هاوکات هەڵاوسان و بێکاری و توڕەیی گشتی ئاگرەکە خۆشتر دەکەن، دروشمەکانی وەک "مەرگ  بۆ فەلەستین" لە بەشێک لە ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆی ئێراندا، گۆڕانکاری لە هەستی خەڵک دژی ئەو سیاسەتانە ئاشکرا دەکەن، کە پاڵپشتی هاوپەیمانە ناوچەییەکان دەکەن لەسەر حیسابی سیاسەتی ناوخۆ.

کرانەوە بەڕووی دانوستانەکاندا دەتوانێت یارمەتی ئابووری بدات و گرژییەکان کەم بکاتەوە و تاڕادەیەک کۆنترۆڵی رەوشەکە بکاتەوە.

بەپێی بازنەکانی بڕیاردانی تاران، دانوستان بژاردەیەکی سیاسی نییە، بەڵکو پێویستییەکە بۆ مانەوە، بەو پێیەی دوای جەنگ  زانایانی ئەتۆمی گواسترانەوە بۆ شوێنە نهێنییەکان و ئاسایشی دامەزراوە ستراتیژییەکان، دووبارە پێداچوونەوەیان بۆ کرایەوە.

هاوسەنگی هەرێمەکان لە گۆڕاندان

ئاگربەست و گفتوگۆکان لەگەڵ واشنتۆن، کات دەگەڕێنێتەوە بۆ تاران بەمەبەستی دووبارە بنیاتنانەوەی تواناکان و کۆنتڕۆڵکردنی کاریگەرییەکانی ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆی وڵات.

ئەو گورزەی بەر حەماس کەوتووە، توانای تاران بۆ سەپاندنی مەرجەکانی لە رێگەی بریکارەوە لە غەززە کەمدەکاتەوە، هەربۆیە لێرەدا دیپلۆماسییەت پێدەچێت ببێتە ئامڕازێک بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی لەدەستچوون.

بە بۆچوونی چاودێران، "خامنەیی عەقیدەی خۆی ناگۆڕێت، بەڵکو ئامرازەکانی خۆی دەگۆڕێت"، شەڕەکە دەریخستووە، بەردەوامبوون لەسەر رێگای روبەڕوبونەوەی راستەوخۆ بە واتای مەترسی داڕمانی ناوخۆیی یان شکستێکی چەقبەستوویی دێت.

بەڵام وەک هەموو خولەکانی پێشووی دانوستانەکان، تاران هەوڵ دەدات کەمترین بەخشین بدات بۆ ئەوەی زۆرترینی دەست بکەوێت، ئەمە یارییەکی مەترسیدارە، بەتایبەت ئەگەر واشنتۆن و تەلئەبیب بڕیار بدەن کە "کاتی گرێبەستەکان تێپەڕیوە".

ئاگر کوژێنەرەوەکانی فەرەنسا خەریکی کوژاندنەوەی ئاگرێکن کە بۆ 80 ساڵ دەچێت ئاگرێکی گەورەی هاوشێوە رووی نەداوە.

ئاگرەکە لەرۆژی سێشەممەوە کەوتووەتەوە و ماوەی سێ رۆژە بەردەوامە لە نزیک سنووری ئیسپانیا و نزیکەی 100 کیلۆمەتر لە دووری دەریای ناوەڕاستەوە لە دارستانەکانی ئود سەریهەڵداوە و تا ئەمڕۆش کۆنترۆڵنەکراوە، رووبەرێکی یەکجار زۆر سوتاوە، ئەو رووبەرە زۆرەش یەکسانە بە هێندە و نیوی رووبەری پایتەختی وڵاتەکە.

هۆکاری ئاگرکەوتنەوەکە تا ئێستا ئاشکرانەکراوە، بەڵام لێکۆڵەران لە باوەڕەدان بە هۆی وشکەساڵی چەند ساڵە و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرماوە بێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی زۆرینەی ئاگرکەوتنەوەکانی فەرەنسا لە دارستانەکاندا بەهۆی کردەی مرۆڤەوە روودەدان، ناتوانن لە هۆکارەکەی دڵنیاببنەوە.

بەهۆی ئاگرەکەوە کەسێک گیانی لەدەستداوە، سێ کەسیش بێسەروشوێنن. باری تەندروستی دوو کەسی تریش ناجێگیرە کە یەکێکیان ئاگرکوژێنەوەیە، ئەمە جگەلە لەوەی دەیان ماڵ وێران بوون، خەڵکێکی زۆریش بۆ سەلامەتی خۆیان ماڵەکانیان  چۆڵکردووە.

بەپێی ئاماری خزمەتگوزاری گۆڕانی کەشوهەوای کۆپەرنیکۆسی یەکێتی ئەوروپا، ئەوروپا دوو هێندە خێراتر لە جیهان گەرمبوونی زەوی کاریلێدەکات و ئەگەری ئاگرکەوتنەوەی هاوشێوە بەبەراورد بە ساڵانی داهاتوو لە زیادبووندایە.

کەشناسی فەرەنساش هۆشداریدا لەبارەی شەپۆلێکی گەرمای تر کە لە ڕۆژی هەینی دەستپێدەکات، بەتایبەتی لە ناوچەکانی دیکەی باشوری فەرەنسا. رەنگە بارودۆخی گەرم و وشک چەند رۆژێک بخایەنێت و دەتوانێت ئاگرەکە بەهێزتر بکات.

ئەم ئاگرکەوتنەوەیە بەهێزترین ئاگرکەوتنەوەیە لە مێژووی فەرەنسا لە دوای ئاگرکەوتنەوەکەی ساڵی 1949ەوە، هەروەها مەترسی پەرەسەندنی رووداوە توندەکانی کەشوهەوا کە پەیوەندییان بە گەرمبوونی زەوییەوە هەیە دەردەخات. تیمەکانی ئاگرکوژێنەوە و هەلیکۆپتەر و تیمەکانی فریاگوزاری شەو و رۆژ بەردەوامن لە کاردان بۆ رزگارکردنی ژیان و ماڵ و سروشت لە لەناوچوونی زیاتر.

دوای ئەوەی مەسعود پزیشکیان سەرۆک کۆماری ئێران فەرمانێکی دەرکرد و عەلی لاریجانی وەک سکرتێری گشتی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نەتەوەیی دەستنیشانکرد، بووە جێی سەرنج و کاردانەوەی گەورەی بەدوایخۆیدا هێنا.

لاریجانی یەکێکە لە کەسایەتییە سیاسییە دیارەکانی ئێران و گەڕانەوەشی بۆ پێگەیەکی ئەمنی هەستیار بەتایبەت لە سەروەختی پەرەسەندنی گرژییەکانی ناوچەکە و پێشهاتە خێراکانی دۆسیەی غەززە تاڕادەیەک چاوەڕواننەکراوبوو.

ئەم دەستبەکاربوونەوەیەی لاریجانی بۆ ئەو پۆستە لەکاتێکدایە، پێشتر لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2007 بەڕێوەی بردووە.

لاریجانی 3 جار لە ئێران خۆی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار کاندید کردووە، دوایین جار لە هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ساڵی 2024دا بوو، کاتێک بەهۆی تێکشکاندنی فڕۆکەکەیەوە ئیبراهیم رەئیسی کۆچی دوایی کرد.

لاریجانی سیاسەتمەدارێکی دیاری ئێرانە و پۆستی باڵای هەبووە، دیارترینیان وەک سەرۆکی پەرلەمان، وەزیری فەرهەنگ و ئیرشادی ئیسلامی و بەڕێوەبەری پەخشی کۆماری ئیسلامی ئێران (IRIB)، جگە لەوەی ڕاستەوخۆ نوێنەرایەتی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی لە هەندێک لە تەلەفزیۆنەکاندا کردووە.

لاریجانی سەر بە بنەماڵەیەکی کاریگەرە لە رووی ئایینی و سیاسییەوە، کە یەکێک لە کەسایەتییە دیارەکانیان براکەیەتی، "سادق لاریجانی"یە کە وەک بەرپرسی دەسەڵاتی دادوەری لە ئێران کاری کردووە.

 

گرنگی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی

ئەنجومەنەکە بە یەکێک لە گرنگترین دامەزراوەی بڕیاردانی ئێران دادەندرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە پرسە ستراتیژییەکانی وەک ئاسایشی ناوچەکە و بەرنامەی ئەتۆمی، بڕیارەکانی پێش ئەوەی جێبەجێ بکرێن، بە ڕەزامەندی ڕێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی تێپەڕدەبێت.

ئەم دەستبەکاربوونە لە کاتێکی زۆر هەستیاردا، لە کاتێکدایە کە گرژییەکان لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریکا بەرزبوونەتەوە، پێدەچێت گەڕانەوەی لاریجانی بۆ ئەم پۆستە، ڕەنگدانەوەی نیازی دەسەڵاتدارانی تاران بێت بۆ بەکارهێنانی ئەزموون و پەیوەندییە بەرفراوانەکانی ئەم کارەکەتەرە سایسی و ئەمنییە لەناو پێکهاتەکانی دەوڵەتدا، بۆ روبەڕوبونەوەی ئاستەنگەکانی قۆناغی داهاتوو.

11 ساڵ بەسەر كارەساتی شەنگال تێدەپەڕێت، تاوانێك كە بە بەرچاوی جیهانەوە لەلایەن یەكێك لە دڕندانەترین گرووپی تیرۆریستییەوە دژی پێكهاتەی ئێزدییەكان ئەنجامدرا.

دوای 53 رۆژ لە كەوتنی موسڵ، بەرەبەیانی رۆژی 3ی ئابی 2014، تیرۆریستانی داعش هێرشیانكردەسەر شەنگال و ناوچە ئێزدی نشینەكانی سنورەكە و داگیریان كردن.

دوای داگیركردنی قەزاكە، هەزاران كوردی ئاوارەی ئێزدی پەنایان بۆ چیای شەنگال برد و دوای 10 رۆژ مانەوە، توانرا رێگەی دەربازبوون بۆ ئەو هاووڵاتیانە بكرێتەوە و بەشێكی زۆریان گەیەندرانە رۆژئاوای كوردستان و بەشێكیان لە رێگەی دەروازەی سێمێلكاوە گەیەندرانەوە هەرێمی كوردستان.

لەو هێرشەدا تیرۆریستانی داعش زیاتر لە شەش هەزار و 500 ئافرەت و منداڵی ئێزدییان رفاند و زیاتر لە 350 هەزار كەسی تریش ئاوارەی كەمپەكان بوون لە هەرێمی كوردستان، تا ئێستاش چارەنووسی هەزاران ئێزدی نادیارە.

پەلامارەكەی داعش تەنها ئێزدییەكانی نەگرتەوە، بەڵكو ژمارەیەك مەزارگەی ئایینی و سەدان ماڵیش تەقێنرانەوە.

رۆژی 13ی تشرینی دووەمی 2015 هێزەكانی پێشمەرگە بە پاڵپشتی فڕۆكە جەنگییەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، ئۆپراسیۆنێكیان بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی شەنگال دەستپێكرد و لە 24 سەعاتدا، ناوچەكە لە داعش پاك كرایەوە.
بەپێی دوایین ئاماریش، لەكۆی زیاتر لە شەش هەزار ئێزدی رفێنراو، تا ئێستا‌ زیاتر لە سێ هەزار و 570 كەسیان رزگاركراون.
پێنج ساڵ دوای كارەساتەكەش، پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنێكی نائاساییدا، رۆژی 3ی ئابی وەك ساڵیادی جینۆسایدی ئێزیدییەكان پەسەندكرد.

دوای 11 ساڵ لە داگیركردنی شەنگال، سەرەڕای گەڕانەوەی ئاوارەكانیش، هێشتا شارەكە لە زۆربەی خزمەتگوزارییەكان بێبەشە.

شەنگال لە رووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای نەینەوایە و نزیكەی 120 كیلۆمەتر لە ناوەندی موسڵەوە دوورە، بە دووەم گەورەترین قەزای عیراق دادەنرێت و 85%ی دانیشتوانەكەشی ئێزیدین.

35 ساڵ بەسەر داگیركردنی كوەیت لەلایەن رژێمی پێشووی عیراقەوە تێپەڕی، ئەو روداوەی هاوكێشەی هێزی لە جیهان گۆڕی و ئەمریكای كردە گەورەترین زلهێزی جیهان، عیراقیشی بۆ چەندین دەیە گەڕاندەوە دواوە.

بەرەبەیانی 2ی ئابی 1990، سەدام حسین سەرۆكی ئەوكاتەی عیراق لەشكركێشی بۆسەر كوەیتی دراوسێ دەستپێكرد و لەماوەی دوو رۆژدا ئەو وڵاتەی بە تەواوی كۆنترۆڵكرد و جابر ئەحمەد سوباح میری ئەو كاتەی كوەیتیش بەرەو سعودیە هەڵات.

لە ماوەی چوار رۆژدا عیراق حكومەتێكی كاتی بە سەرۆكایەتی عەقید عەلا حسێن، لەژێر ناوی كۆماری كوەیت پێكهێنا و لە 9ی ئابی 1990 حكومەتی عیراق، كوەیتی وەك پارێزگایەكی نوێ لكاند بە عیراقەوە و سەرجەم باڵیۆزخانە نێودەوڵەتییەكانیشی داخست، لە بەرانبەریشدا لە شاری تائیفی سعودیە، حكومەتی كوەیت پێكهێنرا.

ئەو داگیركردنەی كوەیت كە حەوت مانگی خایاند، لە كاتێكدا بوو قەیرانێكی ئابووری سەخت بەهۆی داڕمانی نرخی نەوت و قەرزی كەڵەكەبووەوە بەرۆكی عیراقی گرتبوو، قەرزێك كە لە پەراوێزی شەڕی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێران لە سعودیە و كوەیتی وەرگرتبوو.

سەدام بانگەشەی ئەوەی دەكرد ئەوەی لە كوەیت و سعودیەی وەرگرتووە هاوكارییە نەك قەرز، بەو پێیەی لە بەرژەوەندی ئەوانیش لە دژی ئێران شەڕی كردووە بەرگری لە دەروازەی رۆژهەڵات كردووە و داوای بەخشینی كرد، بەڵام كوەیت و سعودیە رەتیانكردەوە بەبێ مەرج لەو قەرزانە خۆش بن، هەوڵە دیپلۆماسییەكانیش نەیانتوانی گرژییەكانی ئەو دوو وڵاتە لەگەڵ عیراق كەم بكەنەوە.

دواجار سەدام حسێن بە پاساوی پشتیوانیكردن لە راپەڕینێكی جەماوەریی، هێرشیكردە سەر كوەیت و داگیریكرد و تۆمەتباریشیكرد كە بە ئەنقەست نرخی نەوتی دابەزاندووە.

نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئیدانەی ئەو لەشكركێشییەی عیراقی كرد و لە 6ی ئابی 1990دا دەستیكرد بە سەپاندنی گەمارۆ بەسەر عیراقدا، پێشئەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە 29ی تشرینی دووەم 1990 بڕیارنامەی 678 پەسەند بكات كە رێگەی بە بەكارهێنانی هێز دابوو لە دژی عیراق.

رۆژی 15ی كانونی دووەمی 1991 وەك دوایین وادە بۆ عیراق دیاریكرا لە كوەیت بكشێتەوە، بەڵام ئەوە روینەدا و لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا، رەوشەكە زیاتر بەرەو خراپی چوو و دوای نزیكەی 20 هەفتە لە كۆكردنەوەی هێز، هاوپەیمانییەكی سەربازیی بە سەركردایەتی ئەمریكا و بە هەوڵی دیپلۆماسی سعودیە لەلایەن 34 وڵاتەوە پێكهات و نزیكەی 960 هەزار سەرباز لە كەنداو كۆكرایەوە، رۆژی 17ی كانونی دووەمی 1991 هێرشێكی ئاسمانی بەرفراوان بۆسەر سوپای عیراق لەناوخۆی عیراق و لە كوەیت دەستپێكرد و ماوەی شەش هەفتەی خایاند كە  بە گەردەلوولی بیابان دەناسرێت، لە 28ی شوباتی هەمان ساڵ دوایین سەربازی عیراقی لە كوەیت وەدەرنرا.

زیانەكانی گیانییەكانی عیراق لە داگیركردنی كوەیت بە كوژرانی 50 هەزار هاوڵاتی و سەربازی عیراقی مەزەندە كرا، زیانە مادییەكانیش بە 350 ملیار دۆلار خەمڵێنرا و قەرەبوكردنەوەی كوەیتیش بە بەهای 52 ملیار دۆلار بەسەر عیراقدا سەپێنرا.

لەگەڵ ئەوەشدا چوار هەزار تانك و 2500  زرێپۆش و 2200  تۆپ هاوێژ و 247  فڕۆكەی جەنگی و 25  كەشتی جەنگی عیراق تێكشكێنران، 8230 دامەزراوەی حكومی و 20  هەزار یەكەی نیشتەجێبوونیش خاپوركران، 813 كێڵگە و پێنج ملیۆن دۆنم زەوی كشتوكاڵیش لەناوچوون.

گەردەلولی بیابان یان جەنگی دووەمی كەنداو، وەرچەرخانێكی گەورەی سەربازیی بوو، بەو پێیەی ئەمریكا بووە گەورەترین زلهێزی سەربازیی جیهان لەو ململانێ كورتە و خێراكردنی هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو.

ئەگەر لە رابردوودا ئەوەت لە کەسێکەوە ببیستایە منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵیدا لەدایک دەبێت رەنگە بە توشبووی نەخۆشییە دەروونییەکان لێت بڕوانیانە، بەڵام ئێستا زانست ئەوەی تێپەڕاندووە و بۆ یەکەمجار لە مێژوودا منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵ و 9 مانگدا لەدایک بوو.

سادیوس دانیاڵ بێرس؛ ئەو منداڵە 30 ساڵ و 9 مانگەیە کە ناسناوی بەتەمەنترین منداڵی پێ بەخشراوە، بەڵام چۆن ئەوە روویدا؟

گۆڤاری MIT Technology Review راپۆرتێکی بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، دانیاڵ رۆژی 26ی ئەم مانگە لەدایک و باوکێک لەدایکبووە کە لەرووی بایۆلۆجییەوە کەمتر لە پێنج ساڵیان لەنێواندایە.

سادیوس دانیاڵ پێرس، لە ساڵی 1994دا بە پیتێنراوی و لە قۆناغی کۆرپەلەییدا هەڵگیراوە، تاوەکو کۆتایی ساڵی رابردوو لە منداڵدانی لیندسی پێرسدا چێنراوە و رۆژی 26ی ئەم مانگە بە سەرکەوتوویی لەدایک بوو.

 

"سەخت بوو.. بەڵام ئێستا ئێمە باشین"

 

لیندسی دەڵێت: سەخت بوو، بەڵام ئێستا هەردووکمان باشین، زۆر خۆشحاڵم کە ئەم منداڵە بەنرخەمان هەیە.

تیم پێرس، باوکی ئێستای دانیاڵ دەڵێت: ئەم کۆرپەلەیەیان لە ژنێک بە ناوی لیندا ئارچێرد لە خۆگرت.

ئێستا لیندا کە دایکی بایۆلۆجی دانیاڵە تەمەنی 62 ساڵە و باس لەوە دەکات، ئەوە وەک خەون وابووە.

 

چیرۆکەکە چۆن دەستی پێ کرد؟

چیرۆکی ئەم لەدایکبوونە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 90کان، کاتێک لیندا ئارچێرد بۆ شەش ساڵی لەسەریەک شکست دەهێنێت لە هەوڵەکانی دووگیانبوون، لەگەڵ هاوسەرەکەیدا ئەوکاتە بڕیاردەدەن کە منداڵ بە تەکنەلۆجیای IFV دروست بکەن.

تەکنەلۆجیای IFV، تەکنەلۆجیایەکە؛ کە لە تاقیگەدا "تۆ و هێلکە"ی دایک و باوک دەپیتێنرێت و دواتر لە منداڵدانی دایکدا دەچێنرێتەوە، ئەمەش هاوکارێکی باشی ئەو خێزانانەیە بەدەست گرفتی نەزۆکییەوە دەناڵێنن.

ئەو زانستە بۆ ئەو کاتە زۆر نوێ بوو، خەڵکانێکی کەم بڕوایان پێی هەبوو، لیندا دەڵێت: خەڵک بە سەرسامییەوە پێیان دەوتین ئەوە ئێوە چی دەکەن؟!

 

"خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن"

 

لە ساڵی 1994دا لیندا و هاوسەرەکەی بڕیار دەدەن بەوەی چوار هێلکە لە تاقیگەدا بپیتێنن و چوار کۆرپەلە دروست بکەن، کە یەکێکیان لە منداڵدانی لیندادا چێنرایەوە و ئێستا ئەوان خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن. سێ کۆرپەلەکەی دیکەش بە بەستوویی کۆگا کران و لە تاقیگەدا پارێزران.

 

"سێ خۆزگەکەی من"

 

لیندا لە درێژەی گێڕانەوەی چیرۆکەکەیدا باسی لەوەکرد: من هەمیشە منداڵێکی دیکەشم دەویست، دەمویست هەموو کۆرپەلەکانم خۆم بیانهێنمە دنیاوە، بەوانم دەوت سێ خۆزگەکەی من. بەڵام شتەکان گۆڕان و من لە هاوسەرەکەم جیابوومەوە، هەمیشەش هیوام دەخواست بتوانم ئەو کۆرپەلانەم بە هاوبەشی لەگەڵ هاوسەرێکی دیکە بهێنمە دنیاوە. ئەوەی جێگای خۆشحاڵیم بوو لە دادگا مافی سەرپەرشتیکردنی ئەوانم بەدەست هێنا، ئەگەر چی تێچووی هەڵگرتنیان لە تاقیگە زۆر بوو و ساڵ بە ساڵیش زیاد دەبوو، بەڵام خۆشحاڵ بووم، پێم وابوو ئەوە کارە راستەکەیە کە دەیکەم.

 

"چیتر نەمدەتوانی بیانهێنمە دنیاوە.. بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم"

 

بەردەوام بوو و وتی: پێویستم بە ئامادەبوون بوو بۆ هێنانە دنیای ئەوان، بەڵام کەوتمە قۆناغی وەستانی سوڕی مانگانەم، چیتر نەمدەتوانی کۆرپەکانم بهێنمە دنیا، بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم. ئەوان لە بۆماوەیی منن، خوشک و برای ئەو کچەمن کە هێناومەتە دنیا". بۆیە بڕیارمدا بەدوای دایک و باوکێکدا بگەڕێم ئەوانم بۆ بهێننە دونیاوە.

لیندا رێگاکەی درێژ بوو، ئەو کۆرپەلانەی ئەو لە تاقیگەدا پاراستبوونی بە سیستمی کۆن کۆگا کرابوون کە بە تەواوی کۆک نەبوو لەگەڵ سیستمی نوێدا، بۆیە دۆزینەوەی دوو هاوسەر بۆ ئەو ئاسان نەبوو، تا لە کۆتاییدا توانی لەرێگای پڕۆگرامێکەوە دوو هاوسەر بدۆزێتەوە کە ناویان نووسیبوو بۆ لەخۆگرتنی منداڵ، ئەوانیش لیندسی و تیم بوون.

 

"دانیاڵ هیوای بۆ دوو خێزان گەڕاندەوە"

 

لیندسی 34 ساڵ و تیمی 35 ساڵ، بۆ ماوەی حەوت ساڵی لەسەر یەک شکستیان هێنابوو لە بوون بە دایک و باوک، بەڵام دانیاڵ جگە لە گێڕانەوەی هیوا بۆ لیندا، هیوای بۆ دایک و باوکە نوێیەکەشی گێڕایەوە.

لە رووی بایۆلۆجییەوە تەمەنی دانیاڵ لەگەڵ دایک و باوکە نوێیەکەیدا جیاوازییەکەی تەنها 4 بۆ 5 ساڵە، بەڵام زانست ئەو خەونەشی بەدی هێناوە.

 

چی بەسەر دوو خۆزگەکەی دیکەی لیندا ئاڕچێڵدا هات؟

لیندا ئاڕچێرد بە کۆرپەلەکانی دەوت سێ خۆزگەکەم، ئەگەرچی بڕیاربوو هەرسێ کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسیدا بچێنرێن، بەڵام دوای پرۆسەی خاوکردنەوەیان یەکێکیان لە گەشە وەستا، لە 14ی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا دوو کۆرپەلەکەی دیکە لە هێلکەدانی لیندسیدا چێنران، تا لە کۆتاییدا یەکێکیان بە سەرکەوتوویی گەشەی کرد و ئێستاش ماوەی سێ رۆژە هاتووەتە دنیاوە و منداڵیکی تەندروستە.

 

وێنەی دایک و باوکە نوێیەکەی دانیاڵ لە رۆژی چاندنەوەی کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسی پێرسدا

 

 

"کە بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا"

 

لیندا دەڵێت: کاتێک بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا، دانیاڵ زۆر لە خوشکەکەی دەچێت، ئەویش کە لەدایکبوو هەمان شێوەی هەبوو.

باسی لەوەشکردووە، بینینی دانیاڵ وەک ئەوە وایە خەونێکی بەدی هاتبێت.

لیندسی دایکە نویەکەی دانیاڵیش ئاماژەی بەوەکردووە: ئێمە نەماندەویست هیچ ریکۆردێکی جیهانی بشکێنین، تەنها دەمانویست ببین بە خاوەنی منداڵێک.

 

وێنەی لیندا ئاڕچێرد؛ دایکی بایۆلۆجی دانیاڵ

راپۆرتێکی بی بی سی خراپترین شوێنی جیهان بۆ ژنان ئاشکرادەکات

بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان، تا ئێستا هیچ وڵاتێک لە جیهاندا نەگەیشتووەتە یەکسانیی رەگەزیی تەواوەتی، کە بە هۆکارێکی سەرەکی بۆ بنبڕکردنی هەژاری دادەنرێت.

راپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە یەکسانیی جێندەری لە رێگەی چەندین پێوەرەوە دەپێورێت، لەوانە: توندوتیژیی لەسەر بنەمای جێندەری، بەشداریی ژنان لە بازاڕی کاردا، نوێنەرایەتیکردنیان لە ئاستی سیاسی و رێژەی مردنی دایکان لە کاتی منداڵبووندا.

لە نوێترین راپۆرتەکاندا، کە پشت بەستووە بە داتا نوێیەکان، یەک لە ترسناکترین وڵاتەکان بۆ ژنان "هایتی"ە، لەوێ، دەستدرێژیی سێکسی وەک چەکێک بەکاردەهێنن بۆ تۆقاندنی خەڵک و فراوانکردنی دەسەڵاتیان، کچان، بەرلەوەی بگەنە تەمەنی ناسین و هەستکردن بە خۆیان، تێکدەشکێنرێن و دوور دەخرێنەوە لە هەر گەشەیەکی فکری و جەستەیی، ئەم ڕاپۆرتە بەوردی چیرۆک و بارودۆخی ژنانی هایتی دەگێڕێتەوە، کە بە وتەی بەرپرسێکی نەتەوە یەکگرتووەکان، بە "خراپترین شوێن لە جیهاندا بۆ ژنان ناودەبرێت" ئەمە لە کاتێکدا کە ئەگەر وڵاتانی تر بێنە ناوەوە، رەنگە ریزبەندییەکە ئەڤغانستان و چەندین وڵاتی تری تێبکەوێت.

چیرۆکی خەمناکی هێلین:

هێلین (ناوێکی خوازراوە) تەمەنی 17ساڵ بوو کاتێک گروپێکی چەتە هێرشیان کردە سەر گەڕەکەکەیان لە پۆرتۆ پرینس، پایتەختی هایتی. ئەو کچە تازە لەدایکبووەکەی لە باوەشیدایە و دەڵێت، "پیاوە چەکدارەکان کاتێک هەوڵمدا هەڵبێم، منتیان رفاند و بۆ ماوەی زیاتر لە دوو مانگ دەستبەسەریان کردم."

ئەم ژنە گەنجە کە ئێستا تەمەنی ١٩ ساڵە، دەڵێت: "هەموو رۆژێک چەندین پیاوی جیاواز کە دەمامکیان بەستبوو و نەمدەناسین، دەستدرێژییان دەکردە سەرم و لێیان دەدام. هەندێک لەو کارانەی لەگەڵیان کردم هێندە ئازاربەخش بوون کە ناتوانم بۆتانی بگێڕمەوە."

هێلین درێژەی پێدەدات، "کاتێک دووگیان بووم، بەردەوام پێیان دەوتم دەبێت منداڵەکەم لەبارببەم، بەڵام من رەتمکردەوە. وتم ئەم منداڵە رەنگە تاکە منداڵ بێت کە بتوانم هەمبێت."

کاتێک گروپە چەتەکە سەرقاڵی شەڕ بوون لەگەڵ گروپێکی تر، هێلین توانی هەڵبێت و ئێستا لەگەڵ نزیکەی 30 کچ و ژنی دیکە کە قوربانیی دەستدرێژین، لە خانەیەکی ئارامدا دەژین. بچووکترین کچی نێو قوربانییەکان تەمەنی تەنها 12 ساڵە و بەهۆی بەدخۆراکییەوە لە تەمەنی خۆی بچووکتر دەردەکەوێت.

دەستدرێژیی بەکۆمەڵ و ئاماری شۆکهێنەر:

هاوکات لەگەڵ فراوانبوونی دەسەڵاتی گروپە چەکدارەکان لە پایتەخت و ناوچەکانی دیکەی هایتی، ئامارەکانی دەستدرێژی و توندوتیژیی سێکسی بە شێوەیەکی مەترسیدار بەرزبوونەتەوە.

رێکخراوی "پزیشکانی بێ سنوور" کە کلینیکێکی تایبەتی بۆ قوربانیانی دەستدرێژیی سێکسی لە پۆرتۆ پرینس کردۆتەوە، داتایەکی تایبەتی بۆ "بی بی سی" ئاشکرا کردووە کە نیشانی دەدات ژمارەی سەردانیکاران لە ساڵی 2021ـەوە تا ئێستا نزیکەی سێ هێندە زیادی کردووە.

قوربانییەکان دەگێڕنەوە کە گروپە چەتەکان دەستدرێژیی سێکسی وەک ئامرازێک بۆ تۆقاندن و ملکەچکردنی دانیشتووان بەکاردەهێنن. دیانا مانیلا ئارۆیۆ، بەرپرسی نووسینگەی پزیشکانی بێ سنوور لە هایتی، دەڵێت: "قوربانییەکان باسی دەستدرێژیی بەکۆمەڵ دەکەن لەلایەن دوو، چوار، حەوت و تەنانەت 20 کەسەوە."

ژنێکی دیکە دەگێڕێتەوە: "هێرشیان کردە سەر گەڕەکەکەمان، کاتێک گەڕامەوە ماڵەوە بینیم دایکم، باوکم و خوشکەکەم کوژراون. چەکدارەکان تەرمەکانیان لەناو ماڵەکەدا بەجێهێشت و ئاگریان تێبەردا." دواتر کاتێک ویستویەتی هەڵبێت، لەلایەن چەکدارەکانەوە دەستگیرکراوە و دەڵێت: "دەستدرێژییان کردە سەرم، کچە شەش ساڵانەکەشم لەگەڵ بوو، دەستدرێژییان کردە سەر ئەویش، پاشان برا بچووکەکەمیان لەبەرچاوی ئێمەدا کوشت."

داڕمانی سیاسی و قەیرانی مرۆیی:

هایتی لە دوای تیرۆرکردنی سەرۆکی پێشووی وڵاتەکە لە ساڵی 2021ـەوە، تووشی بۆشایی سیاسی و شەپۆلێکی توندی توندوتیژی بووە. بەپێی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، زیاتر لە 1.3 ملیۆن کەس ئاوارە بوون و نیوەی دانیشتووانی وڵاتەکەش رووبەڕووی برسێتییەکی توند بوونەتەوە.

سەرەڕای هەوڵەکانی هێزێکی ئەمنیی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی کینیا، گروپە چەتەکان توانیویانە کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر پایتەختدا لە %85ـەوە بە %90 زیاد بکەن.

لەلایەکی دیکەوە، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، بودجەی ئاژانسی "یوئێسئەید"ی بۆ هایتی راگرت و بە "بەفیڕۆدانی سامان" ناویبرد. لولا کاسترۆ، بەڕێوەبەری هەرێمیی بەرنامەی خۆراکی جیهانیی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان، دەڵێت: "پۆرتۆ پرینس خراپترین شوێنی جیهانە بۆ ژنان."

ئەو هۆشداری دەدات کە کەمبوونەوەی هاوکارییە مرۆییەکان کاریگەریی راستەوخۆی لەسەر ژنان دەبێت، چونکە ناچار دەبن بۆ دۆزینەوەی خۆراک روو لە شەقامەکان بکەن و زیاتر رووبەڕووی مەترسی ببنەوە.

لە کۆتاییدا، هێلین و ژنانی دیکەی ناو خانە ئارامەکە، لە داهاتووی خۆیان و منداڵەکانیان دەترسن. هێلین دەڵێت: "هەمیشە خەونم بەوەوە دەبینی بچمە قوتابخانە و داهاتوویەک بۆ خۆم دروست بکەم، بەڵام هەرگیز بیرم لەوە نەدەکردەوە لەم تەمەنە کەمەدا ببمە دایک."

 
زانیاری گشتی دەربارەی هایتی:

هایتی، کۆماری هایتی، وڵاتێکە لە دەریای کاریبی و لەسەر دوورگەی هیسپانیۆلا هەڵکەوتووە. پایتەختەکەی پۆرت ئۆ پرەنسە. هایتی لەگەڵ کۆماری دۆمینیکان هاوسنوورە.

• زمانە فەرمییەکان: فەرەنسی و کریۆلی هایتی.

• دراو: گورد.

• دانیشتووان: نزیکەی 11.3 ملیۆن کەسە.

• پێکهاتەی نەتەوەیی: %95ی دانیشتووانەکەی رەشپێستن.

• ئایین: زۆرینەی خەڵکی هایتی کریستیانن و کەمینەیەکیش پەیڕەوی لە ئایینی ڤۆدۆ دەکەن.

مێژوو و سیاسەت:

هایتی یەکەمین کۆماری سەربەخۆی ڕەشپێستانە لە جیهاندا و لە 1ی کانوونی دووەمی1804سەربەخۆیی خۆی لە فەرەنسا وەرگرتووە. مێژووی هایتی پڕە لە ناسەقامگیری سیاسی و کودەتا و دیکتاتۆریەت. لە ساڵی2021، سەرۆکی وڵات، جۆڤینێل مۆیس، تیرۆرکرا. لەم دواییانەدا و لەژێر گوشاری باندە مافیاییەکان، سەرۆکی هایتی وازی لە پۆستەکەی هێناوە.

جوگرافیا و ژینگە:

هایتی بەهۆی هەڵکەوتنی لەسەر هێڵی بوومەلەرزە، رووبەڕووی کارەساتی سروشتی زۆر بووەتەوە. لە ساڵی 2010 بوومەلەرزەیەکی بەهێز بە گوڕی7 رێختەر وڵاتەکەی هەژاند و بووە هۆی گیانلەدەستدانی نزیکەی 300 هەزار کەس و ئاوارەبوونی ملیۆنان کەسی تر. هەروەها لە ساڵی2021 بوومەلەرزەیەکی دیکەی بەهێز ناوچە ئاوییەکانی هایتی هەژاند.

ئابووری:

هایتی بە هەژارترین وڵاتی کیشوەری ئەمریکا دادەنرێت و یەکێکە لە وڵاتە هەرە کەم گەشەسەندووەکان لە جیهاندا. ئابوورییەکەی پشتی بە کشتوکاڵ بەستووە و رێژەی هەژاری و بێکاری تێیدا زۆر بەرزە. کارەساتە سروشتییەکان و ناسەقامگیری سیاسی کاریگەری زۆر خراپیان لەسەر ئابووری وڵاتەکە هەبووە.

کلتوور:

کلتووری هایتی تێکەڵەیەکە لە کلتووری ئەفریقی، فەرەنسی و تایینۆ (دانیشتووانی ڕەسەنی دوورگەکە). مۆسیقا و سەما بەشێکی گرنگی کلتووری هایتین و "کۆمپا" جۆرێکی بەناوبانگی مۆسیقای هایتییە. هەروەها هونەری هایتی بەتایبەت نیگارکێشی، ناوبانگێکی جیهانی هەیە.

 

‎‎ بۆ یەكەمجار ئەمریكا موشەكی بەرگری 'ساد'ـی بۆ بەرپەرچدانەوەی هێرشەكانی ئێران بەكارهێنا كە یەكێكە لە موشەكە پێشكەوتوو و گرانبەهاكانی سیستمی بەرگری ئەو وڵاتە.

كەناڵی سی ئێن ئێنی ئەمریكی لە زاری دوو سەرچاوەوە ئاشكرایكردووە، ئەمریكا لە كاتی شەڕی ئیسرائیل لەگەڵ ئێران لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوودا نزیكەی چارەكێك لە موشەكی بەرگری ئاسمانی سادی تەواو كردووە.

سی ئێن ئێن باس لەوە دەكات، وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بەنیازە ساڵی داهاتوو ڕێژەی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە موشەكانە زیاد بكات.

ڕۆژنامەی یەدیعۆت ئەحرۆنۆتی ئیسرائیلی بڵاویكردووەتەوە، تێچووی هەر موشەكێكی ساد دەگاتە 15 ملیۆن دۆلار.

ساد، سیستەمێكی بەرگری دژە موشەكییە كە توانای ڕێگریكردن لە موشەكی بالیستیكی مەودای كورت و مامناوەند و دووری لەناو بەرگە هەواو دەرەوەی بەرگە هەوای زەویدا هەیە.

واشنتۆن و ژمارەیەك لە هاوپەیمانەكانی وەك ئیمارات و ئیسرائیل ئەم سیستمە بەكاردەهێنن، لە بەرامبەریشدا، چین و ڕووسیا دژایەتی جێگیركردنی سیستمەكە دەكەن لە كۆریای باشوور.

لە 13ی حوزەیران، ئیسرائیل شەڕێكی لەناكاوی دژی ئێران دەستپێكرد كە 12 ڕۆژی خایاند، لە تۆڵەی هێرشكردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێرانیش لەلایەن ئەمریكاوە، رۆژی 23ی حوزەیرانی رابردوو سوپای پاسداران هێرشێكی موشەكی كردە سەر بنكە ئاسمانیەكانی ئەمریكا لە  قەتەر.

سی ئێن ئێن لە راپۆرتەكەیدا دەڵێت، ئەمریكا بە نزیكەی 150 مووشەكی ساد، وەڵامی موشەكە بالیستییەكانی ئێرانی داوەتەوە.

ئەمریكا خاوەنی حەوت سەكۆی بەرگری سادە كە دوانیان لە شەڕی ئیسرائیل و ئێران بەكارهاتوون و یەكەمجارە ئەمریكا بەكاریانهێنێت.

بەپێی سەرچاوەكان، شەڕی ئێران كەلێنێكی بەرچاوی لە كۆگای موشەكی ساد دروستكردووە، لەكاتێكدا پشتیوانی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل لە بابەتی بەرگریدا لە ئاستێكی مێژوویی نزمدایە.

بەرپرسانی پێشووی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا و شارەزایانی بەرگریی موشەكی دەڵێن، كەمكبونەوەی موشەكەكانی بەرگری لە ماوەیەكی كورتدا، پرسیار لەبارەی ئامادەیی ئەمریكا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەكانی داهاتوو و توانای دووبارە بنیاتنانەوەی كۆگاكانی لە ماوەیەكی پێوانەییدا دەوروژێنێت.

خەمڵاندنی بودجەی ساڵی 2026ی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا ئاماژە بەوە دەكات كە ئەمریكا لە ساڵی ڕابردوودا تەنها 11 مووشەكی سادی بەرهەمهێناوە و پێشبینی دەكرێت ئەمساڵ 12 مووشەكی دیكە وەربگرێت.

هەر سەكۆیەكی سیستمی بەرگری ساد لەلایەن 95 كارمەندی ئەمریكییەوە بەڕێوەدەبرێت كە شەش مووشەكی هەڵگر و 48 موشەكی ڕێگریكەری تێدایە.

هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر، ئەو نەخۆشییەی بە بکوژە بێدەنگەکە دەناسرێت، دووەم هۆکاری گیانلەدەستدانە لە جیهاندا.

رۆژی 28ی تەمموزی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر دانراوە، وەک رۆژێک بۆ زیادکردنی هۆشیاری لەسەر نەخۆشییەکە، کە تیایدا لە سەرانسەری جیهانەوە هەڵمەتەکانی هۆشیاری و بڵاوکردنەوەی زانیاری و توێژینەوەی نوێ بەڕێوەدەچن.

هۆکاری دیاریکردنی رۆژەکە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی لەدایکبوونی د. باری بلومبێرگی زانای ئەمریکی، کە ئەو بوو لە ساڵی 1952دا هەوکردنی ڤایرۆسی جۆری B دۆزیەوە و دواتریش پێکوتەی بۆ دانا.

جگەر یەکێکە لە ئەندامە سەرەکییەکانی جەستە، کە کێشی بە گشتی لەنێوان 1.2 بۆ 1.6 کیلۆگرامدایە، لەش لە زۆرینەی ژەهرە مەترسیدارەکان رزگار دەکات و بەرپرسە لە دەردانی چەندین ئەنزیم، جگە لە کۆکردنەوەی شەکر و چەوری و پرۆتینەکان بۆ بەکارهێنانەوەیان لەکاتی پێویستدا.

چەند ڤایرۆسێک دەبنە هۆکاری هەوکردن لە جگەردا و پێنج جۆر لە هەوکردنی جگەر هەیە کە A, B, C, D, E و هەریەکەیان دەبێتە هۆکاری دەرکەوتنی چەند نیشانەیەک و شێوەی گواستنەوەی نەخۆشییەکە و توندییەکەیان جیاوازە، بەڵام ئەوەی کوشندەیە هەوکردنی جگەرە لە جۆریB  و C، کە دەبنە هۆی نەخۆشیی درێژخایەن "سیرۆسیسی جگەر" و شێرپەنجە.

لە رێگای کوتانەوە دەتوانرێت رێگە لە هەندێک لە جۆری هەوکردنەکانی جگەر بگیرێت.

 

جۆرەکانی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر:

جۆری A

لە رێگای ئاو و خواردنی پیس، هەروەها بەرکەوتن بە پیسایی و پاشەڕۆی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە، توشبوون بەم جۆرەی هەوکردنی جگەر کاتییە و بە وەرگرتنی چارەسەری پێویست نەخۆشەکە چاک دەبێتەوە، لە منداڵاندا زیاتر باوە.

 

جۆری B

جۆرێکی مەترسیدارە و هەندێک جار نیشانەکانی بەشێوەی کتوپڕ دەردەکەون، بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە وەک "خوێن، لیک، دەردراوەکانی جەستە".

ئەم جۆرەی هەوکردن پێکوتەی تایبەت بە خۆی هەیە و لەرێگەی پێکوتەکەوە رێگری لە توشبوونی دەکرێت.

 

جۆری C

بەهەمان شێوە جۆرێکی مەترسیداری هەوکردنی جگەرە، بە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە دەکرێت چارەسەر بکرێت ئەگەر نیشانەکانیشی قورس بن، بەڵام لە ئەگەری بەردەوام پشتگوێخستن و وەرنەگرتنی چارەسەردا دەکرێت ببێتە هۆی توشبوون بە شێرپەنجە.

بەهەمان شێوە بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو ڤایرۆسەکە دەگوازرێتەوە و لە نیشانە دیارەکانی "زەردویی، تا، شەکەتی و رشانەوە و ئازاری ناوسک، نەمانی ئارەزووی خواردن و گۆڕانی رەنگی میز".

 

جۆری D

بەبێ توشبوون بە هەوکردنی جگەر لە جۆری "بی" کەسەکە توشی نابێت، ئاستی مەترسییەکەشی لە هەمان ئاستی جۆری "بی"دایە و بە هەمان رێگاکانی ئەویش دەگوازرێتەوە.

 

جۆری E

لە رێگای ئاو و خۆراکی پیسەوە دەگوازرێتەوە و بە گشتی لەو وڵاتە کەمدەرامەتەکاندا باوە، هاوشێوەی هەوکردنی جگەرە لە جۆری "ئەی".

 

دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە

دیاریکردنی نەخۆشییەکە لە رێگەی پشکنینی خوێنەوە دەبێت، بەڵام هۆشیاری بەرانبەر نیشانەکان هاوکاری سەرەکییە لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە.

لەدوای ئەوەشی پزیشکی پسپۆڕ بە تەواوی نەخۆشییەکە و جۆرەکەی دەستنیشانکرد، پزیشک دیاری دەکات چ چارەسەرێک بدات بە نەخۆشەکان.

 

خۆپاراستن

باشترین رێگەکانی خۆپارێزی لە نەخۆشییەکە، وەرگرتنی پێکوتەیە لەکاتی خۆیدا.

هەروەها پاکوخاوێنی جەستە و خۆراک و ئاو، دەبێت دڵنیابیتەوە لەوەی چ خۆراکێک و لەکوێ دەیخۆیت، هەروەها دڵنیابیتەوە لە پاکی ئەو سەرچاوەی ئاوەی بەکاریدەهێنیت بۆ خواردنەوە.

پێویستە بەر لە بەکارهێنانیان سەوزە و میوە بە جوانی بشۆردرێنەوە.

هەروەها پێویستە هەرگیز دەرزی و سرنج،فڵچەی ددان و گوێزانی کەسانی دیکە بۆ هیچ مەبەستێک بەکارنەهێنرێت.

وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم رایگەیاند، بەغداد پارەی موچەی مانگی پێنجی خستە سەر هەژماری بانکیی وەزارەتی دارایی هەرێم و سبەینێ دەست بە دابەشکردنی موچە دەکرێت.

وەزارەتی دارایی هەرێم رایگەیاند، ئەمڕۆ پێنجشەممە، بەغداد بڕی 974 ملیار و 813 ملیۆن دیناری وەک شایستەی دارایی موچەی فەرمانبەران بۆ مانگی ئایار خستە سەر هەژماری بانکیی وەزارەتەکە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، سبەینێ هەینی، 25ی تەمموز، دەست بە دابەشکردنی موچەی مانگی ئایاری موچەخۆران دەکەن.

 

لیستی موچە

ئەگەر لیستی موچە هاوشێوەی مانگەکانی رابردوو بێت، ئەوا سبەینێ خانەنشینی شارستانی، زیندانیانی سیاسی، کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان، بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی و خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان موچە وەردەگرن.

کۆتا موچە دوای تێپەڕینی 50 رۆژ بەسەر دابەشکردنی موچەی مانگی ئازار، لە رۆژی 14ی ئایار دەست بە دابەشکردنی کرا و لەماوەی سێ رۆژدا موچەی سەرجەم موچەخۆران دابەشکرا، کە لیستی موچە بەم جۆرە بوو:

14ی ئایار: خانەنشینی شارستانی، خاوەنپێداویستی تایبەت، زیندانییە سیاسییەکان، بەرکەوتووانی چەکی کیمیایی و کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوان.

15ی ئایار: کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان، پەروەردە، خانەنشینی پێشمەرگە، دارایی و ئابوری، دەستەی دەستپاکی، دەستەی وەبەرهێنان، دەستەی ژینگە، دەزگای مین، ناوچەکانی دەرەوەی هەرێم، کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان، دیوانی چاودێری دارایی، مافی مرۆڤ، ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردن، تەندروستی، ناوخۆ، داد، ئەنجومەنی دادوەریی، پلاندانان، بازرگانی و پیشەسازی، سامانە سروشتییەکان، گواستنەوە و گەیاندن، کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، شارەوانی و گەشتوگوزار.

18ی ئایار: کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و لاوان، کارەبا، ئەوقاف و کاروباری ئایینی، خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، سەرۆکایەتی پەرلەمان، سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆکایەتی هەرێم، پێشمەرگە 'دیوان، لیواکان'، یەکەی 70 و 80، ب. پۆلیسی دامودەزگا نەوتییەکان، ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگای ئاسایش، هێزی زێرەڤانی و فەرماندەیی بەرگریی فریاکەوتن.

 

لەبارەی خانەنشینانی نوێ:

رۆژی 26ی ئایار، وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێم لەبارەی موچەی خانەنشینانەوە راگەیەنراوێکی بڵاوکردەوە و داوای لە سەرجەم وەزارەت و فەرمانگەکانی نەبەستراو بە وەزارەت کرد، لەسەر بنەمای فۆڕمی زانیاری بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشین دۆسیەی ئەو فەرمانبەرانە رەوانە بکەن کە تەمەنی یاساییان لە خزمەت تەواو بووە و بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتووی عێراق رەوانەی خانەنشینی دەکرێن.

لە راگەیەنراوەکەدا ئەوەش هاتبوو، لە دوو مانگی رابردوو توانراوە پێنج هەزار و 261 خانەنشینی نوێ بۆ لیستی موچەی مانگی ئایار زیاد بکرێن و ناوەکانیان رەوانەی وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدراڵ کراوە، تا بەپێی ئەو تەرخانەی لە ساڵی 2025 بۆیان جێگیر کراوە، لەگەڵ موچەی مانگی ئایار موچەی مانگەکانی رابردووشیان بۆ خەرج بکرێتەوە.

زانایانی زانکۆی هارڤارد لە نوێترین توێژینەوەدا باسیان لە هۆکارێکی تایبەت بە دایکانەوە کردووە لە دیاریکردنی رەگەزی کۆرپەلەدا و ئاماژە بەوە دەکەن، زیادبوونی تەمەنی دایکان پەیوەندی هەیە بە دیاریکدنی رەگەزی کۆرپەلەوە.

ئەگەرچی لە رابردوودا دیاریکردنی رەگەزی کۆرپەلە رێژەیەکی یەکسانی هەبوو لەنێوان رەگەزی نێر و رەگەزی مێ'دا، بە جۆرێک، دایکان تەنها خاوەنی کرۆمۆسۆمی X  و باوکانیش خاوەنی هەریەک لە کرۆمۆسۆمیX  وY 'ن. کە ئەگەر باوکەکە کرۆمۆسۆمی X  بدات بە دایکەکە ئەوا رەگەزی کۆرپەلە مێ دەبێت و ئەگەر کرۆمۆسۆمی Y بدات بە دایکەکە ئەوا رەگەزی کۆرپەلە نێر دەبێت.

ئێستا زانایانی زانکۆی هارڤارد باس لەوەدەکەن، تەمەنی دایکیش دەتوانێت بەشدار بێت لە دیاریکردنی رەگەزی کۆرپەلەدا، بە جۆرێک ئەگەر کەسێک بۆ یەکەمجار لە تەمەنی 28 ساڵی بەدواوە ببێت بە دایک، ئەوا ئەگەری ئەوەی منداڵەکانی لەدوای منداڵی یەکەم دەیبێت هەمان رەگەز بن بە رێژەی 43٪ـە.

هەروەها ئەگەر کەسێک بۆ یەکەمجار لە تەمەنی 23 ساڵی ببێت بە دایک، ئەوا ئەگەری ئەوەی منداڵەکانی دیکەی هەمان رەگەزی منداڵی یەکەم بن کەمدەبێتەوە بۆ 34٪.

ئەگەرچی زاناکان هۆکارەکەیان روون نەکردووەتەوە، بەڵام ئاماژەیان بەوەکردووە، هۆکارەکەی پەیوەندی بە گۆڕانکارییە فسیۆلۆجییەکانی جەستەی دایکەکەوە هەیە، کە بەگوێرەی هەڵچوونی تەمەنی دەگۆڕێت و کاریگەریی دروست دەکات.

زانایانی زانکۆی هارڤارد ئەوەشیان روونکردووەتەوە، "سەرەڕای گەیشتن بەو ئەنجامە لە توێژینەوەکەماندا، دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت کەسەکان وەڵامندانەوەی جەستەیان بۆ گۆڕانکارییە فسیۆلۆجییەکان جیاوازە و چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ جەستەی خۆتدا دەکرێت هاوکار بێت".

بەپێی راپۆرتێکی دەزگایەکی فریاگوزاری، بەشێک لە خەڵکی غەززە بەهۆی برسێتییەوە توشی بێهۆشی دەبن، هاوکات یونیسێفیش دەڵێت: بەدخۆراکی لەناو منداڵانی غەززە گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار.

دەزگای فریاگوزاری نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ پەنابەرانی فەلەستین 'ئونروا' لە راپۆرتێکدا ئاشکرایکردووە، برسێتی لە کەرتی غەززە گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار و پێویستە بە زوترین کات گەمارۆکان هەڵبگیرێت و رێگە بە ئونروا بدرێت خۆراک و دەرمان بگەیەننە کەرتی غەززە.

هەروەها رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ منداڵان 'یونیسێف' رایگەیاندووە، بەدخۆراکی کوشندە لەناو منداڵانی غەززە بڵاوبووەتەوە و گەیشتووەتە ئاستێکی مەترسیدار.

رێکخراوەکە ئەوەشی خستەڕوو، بەهۆی برسێتییەوە لە غەززە خەڵک روبەروی مردن بونەوەتەوە و خۆراک بە شێوەیەکی مەترسیدار کەم بووە، ئاوی پاکیش لە خوار ئاستی فریاگوزارییەوەیە.

یونیسێف وتوشیەتی هاوکارییەکان بە توندی سنوردارکراون و دەستگەشتنی خەڵکی غەززە بە هاوکارییەکان مەترسیدارە و روبەروی مەرگ دەبنەوە.

لەلایەکی دیکەوە سەرچاوە پزیشکییەکان رایانگەیاندووە، ئەمڕۆ دوو منداڵ لە کەرتی غەززە بەهۆی برسێتی و بەدخۆراکی گیانیان لەدەستداوە.

هەروەها بە پێی بەدواداچونەکان، دۆخی مرۆیی لە غەززە گەیشتووەتە ئاستێکی پێوانەیی تێکچوون، بەپێی بەرنامەی خۆراکی جیهانی، نزیکەی یەک لەسەر سێی دانیشتوانی کەرتی غەززە بۆ چەند رۆژێک لە خۆراک بێبەشن.

بەرنامەی خۆراکی جیهانی راشیگەیاندووە، نزیکەی 90 هەزار منداڵ و ژن بەدەست بەدخۆراکییەکی توندەوە دەناڵێنن، ئەمەش هاوکاتە لەگەڵ راگەیاندنێکی نەتەوە یەکگرتووەکان کە لە کۆتایی مانگی ئایارەوە نزیکەی 800 کەس لە کاتی چاوەڕوانی یارمەتیدان کوژراون.

لای خۆشیانەوە، پزیشکانی بێ سنوور هەفتەی رابردوو ئاشکرایانکرد، تیمەکانیان کە لە غەززە کاردەکەن، زۆرترین ژمارەی حاڵەتەکانی بەدخۆراکی دەبینن کە تا ئێستا لە کەرتی غەززە بەو رێژە بەرزە تۆمارکرابێت.

جێگەی ئاماژەیە، لە دووی ئازاردا ئیسرائیل دەستیکرد بە سەپاندنی گەمارۆی توند بەسەر کەرتی غەززەدا، دوای کۆتایهێنان بە دانوستانەکان بۆ درێژکردنەوەی ئاگربەستی شەش هەفتەیی کە لە سەرەتای ساڵی 2025ەوە بەردەوام بوو، ئیسرائیل تا کۆتایی مانگی ئایار رێگری لە چوونە ژوورەوەی هەموو کاڵایەک کرد و تەنها رێگەی بە ژمارەیەکی کەمی بارهەڵگر دەدا بچێتە کەرتی غەززە.

بەپێی سەرچاوە پزیشکییەکانی کەرتی غەززە، کۆی ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە چاوەڕوانی یارمەتیدان و گەیشتوونەتە نەخۆشخانەکان کوژراون بۆ زیاتر لە 1021 کەس بەرزبووەتەوە و نزیکەی شەش هەزار و 511 کەسیش برینداربوون.

 

بەریتانیا و زیاتر لە 20 وڵاتی دیکە خوازیارن دەستبەجێ کۆتایی بە شەڕ لە کەرتی غەززە بهێنرێت، دەشڵێن، شێوازی هاوکاریی حکومەتی ئیسرائیل مەترسیدارە و خەڵکی غەززە لە کەرامەتی مرۆیی خۆیان بێبەش دەکات.

وەزیرانی دەرەوەی بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، ئوسترالیا، کەنەدا، دانیمارک و وڵاتانی دیکە لە راگەیەنراوێکی هاوبەشدا ئاشکرایانکرد، ئێمەی پێکەوە پەیامێکی سادە و بەپەلە دەنێرین و پێویستە شەڕی غەززە لە ئێستاوە کۆتایی پێبهێنرێت.

لە راگەیەنراوەکە ئاماژەیان بەوەشکردووە، ئەوان ئامادەن رێوشوێنی زیاتر بگرنەبەر بۆ پشتیوانیکردن لە ئاگربەستێکی دەستبەجێ و پرۆسەیەکی سیاسی، کە ببێتە هۆی ئاسایش و ئارامی بۆ ئیسرائیلییەکان و فەلەستینییەکان و تەواوی ناوچەکە.

ئەو وڵاتانە راشیانگەیاندووە، زیاتر لە 800 فەلەستینی لە کاتی هەوڵدان بۆ وەرگرتنی یارمەتی مرۆیی کوژراون، هەروەها ئیدانەی ئەو کارە دەکەن و دابەشکردنی نارێک و پێکی هاوکارییەکان بە کوشتنی دڕندانەی خەڵکی مەدەنی وەسف دەکەن.

لە راگەیەنراوەکەدا وەزیرانی دەرەوەی وڵاتان جەختیان لەوەکردەوە، ئەو شێوازەی حکومەتی ئیسرائیل بۆ گەیاندنی یارمەتییەکان دایمەزراندووە، مەترسیدارە و خەڵکی غەززە لە کەرامەتی مرۆیی خۆیان بێبەش دەکات.

دامەزراوەی مرۆیی غەززە کۆمپانیا تایبەتەکانی ئەمنی و لۆجستی ئەمریکی بەکاردەهێنێت بۆ گەیاندنی پێداویستییەکان بۆ غەززە،  نەتەوەیەگرتووەکان ئیسرائیل بەوە تۆمەتبار دەکەن، کە رێگەی بە چەکدارانی حەماس داوە  باری هاوکارییەکان تاڵان بکەن کە بۆ خەڵکی مەدەنی دانراون. حەماسیش ئەم تۆمەتە رەتدەکاتەوە.

نەتەوە یەکگرتووەکان شیوازی دامەزراوەی مرۆیی غەززەی بە ناپارێزراو و پێشێلکردنی پێوەرەکانی بێلایەنی مرۆیی وەسف کردووە.

هاوکات، وڵاتانی ئەنجوومەنی هاوکاری کەنداو داوایان لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی کردووە،  هەنگاوی بەپەلە بگرنەبەر بۆ هەڵگرتنی گەمارۆی سەر کەرتی غەززە و دەستەبەرکردنی چوونە ناوەوەی دەستبەجێ و بێ مەرجی یارمەتییە مرۆیی و فریاگوزاریەکان، کە لە ئێستادا برسێتییەکی سەخت و کارەساتی مرۆیی ناوچەکەی گرتوەتەوە.