دۆزینەوەی چەند شوێنەوارێکی نوێ لە ئیلامی رۆژهەڵاتی کوردستان، مێژوویەکی نوێ بۆ مێژووی کشتوکاڵ لە ناوچە کوردییەکان دەنووسێتەوە، کە ئەو شوێنەوارانە دەری دەخەن، زیاتر لە 11 هەزار ساڵە کشتوکاڵ لەو ناوچەیەدا کراوە.

لە تەپۆلكەی چۆغاگۆلان لە ناوچەی گۆلان سەر بە شاری مێهران لە پارێزگای ئیلام شوێنەواریی مێژویی دۆزراوەتەوە كە دەیسەلمێنێت ژیانی كشتوكاڵی و نیشتەجێبوون لەو ناوچەیە تەمەنی بۆ زیاتر لە 11 هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە.

حوججەت دارابی سەرپەرشتیاری تیمی شوێنەوارناسان رایگەیاندووە، دوای 45 رۆژ كنە و پشكنین لە تەپۆڵكەی چۆغاگۆلان چەند شەوێنەوارێكیان دۆزیوەتەوە كە دەریدەخەن مرۆڤەكانی ئەو ناوچەیە هەر زوو دەستیان بە چاندنی دانەوێڵە كردووە و دەستبەرداری ژیانی كۆچەریی بوون و شوێنی نیشتەجێبوونیان دروست كردووە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، لەپاڵ ئەوەشدا بەپێی شوێنەوارەکە، گەچ بەکارهێنراوە و کەرستەی بینازاسی دۆزراوەتەوە، لەو بارەیەوە دارابی ئەوەی خستووەتە روو، هەوڵ دەدەن ئەو دۆزینەوە نوێیە لە ئاستی جیهانیدا تۆمار بکەن.

 

مێژووی زیاتر لە 11 هەزارەی کشتوکاڵ لە خاکی کوردستان و خەرابڕەشک - گرێ ناڤۆکێ "گۆبەکلیتەپە"

دۆزینەوەی کشتوکاڵ و تەمەنی زیاتر لە 11 هەزار ساڵەی لە خاکی کوردستاندا نوێ نییە، لە شوێنەواری مێژوویی گرێ ناڤۆکێی باکوری کوردستان کە ناوە تورکییەکەی "گۆبەکلیتەپە"یە، چەندین ئاماژەی کشتوکاڵکردن و کاری هەرەوەزی لەلایەن مرۆڤەکانی ئەو سەردەمەوە دۆزراونەتەوە.

 

خاڵی سفری ژیان یان دەستپێکی مێژوو

خەرابڕەشک - گرێ ناڤۆکێ و بە تورکی گۆبەکلیتەپە، ئەو شوێنەوارەیە کە دەکەوێتە دامێنی زنجیرەچیای تۆرۆس لە شاری رحای باکووری کوردستان "ئورفا"، خەرابڕەشک مێژوویەکی 12 هەزار ساڵەی هەیە، بۆیە پێی دەوترێت "خاڵی دەستپێکی مێژوو"، بە رەحاش دەوترێت "خاڵی سفری ژیان".

ئەگەرچی خەرابڕەشک لە ساڵی 1963دا دۆزراوەتەوە، بەڵام لە ساڵی 1994دا دەست کراوەبە توێژینەوە و هەڵکۆڵین تیایدا، کە تەنها لەو 31 ساڵەدا، توانراوە چەندین شوێنەواری گرنگی لێ بدۆزرێتەوە کە سەرجەمیان بە کۆنترین لە مێژوودا ناودەبرێن، گرنگترینیشیان، بوونی ساڵنامە و کشتوکاڵ و پەرتسگا و سیمبولی چەندین زیندەوەر بووە.

یونسکۆ لە ساڵی 2018دا خەرابڕەشکی وەک میراتی جیهانی تۆمار کرد و ئاماژەی بەوەکرد، یەکێکە لە کۆنترین مۆنۆمێنتی هونەریی تەلارسازی لە جیهاندا.

لەبارەی گۆبەکلیتەپەوە پ. د. نەجمی کاروڵ سەرۆکی تیمی شوێنەوارناسی گۆبەکلیتەپە رایگەیاندووە، ماوەی جەندین ساڵە لێکۆڵینەوە لەم شوێنە مێژووییەدا بەردەوامە، بەڵام هێشتا نەگەیشتوونەتە چەند بەشێکی شوێنەکە، پێویستە کارکردن و هەڵکۆڵینەکان بە وردی ئەنجام بدرێن، بۆیە رەنگە هەڵکۆڵینی بەشێکی شوێنەکانی زیاتر لە 100 ساڵ بخایەنێت.

دوو ساڵ بەر لە ئێستاش نووسینگەی راگەیاندنی زانکۆی ئیدینبرەی بەریتانی رایگەیاند، لە دۆزینەوەیەکی نوێدا لە شوێنەواری مێژوویی گۆبەکلیتەپەی باکوری کوردستان، ساڵنامەیەکیان دۆزیوەتەوە، کە دەتوانن بە کۆنترین ساڵنامەی مێژوو ناوی ببەن، کە تیایدا ساڵێک بە 365 رۆژ و 12 مانگ و 11 رۆژی زیادە دانراوە. لەوبارەیەشەوە مارتن سویتمانی توێژەری بەریتانی ئەوەی خستووەتە روو، لە دزۆینەوەکەدا ئەوەیان بینیوە سێ کۆمەڵە ستوون هەن، کە لە هەر کۆمەڵەیەکدا چەند ستوونێک لەشێوەی سیستمی خۆر، بە شێوەی بازنەیی بە دەوری دوو ستوونی دیکەدا دروستکراون، کە لەسەر ستوونەکانی کۆمەڵەکان هێما و سمبولی دیاریکردنی رۆژ و وەرز دەبینرێت.

لە گرنگترین ئەو هێمایانەی لە خەرابڕەشک هەن، کاری هەرەوەزی و کشتوکاڵ و هێمای تەلارسازی و وێنەی چەندین باڵندە و ئاژەڵ و پەلەوەر و خشکۆن، لە دیارترینی زیندەوەرەکانیش کۆمەڵەی شیردەرەکان و "کەو"ـە.

جگە لەوەش تۆمارکردنی رووداوی مێژوویی وەک بەرکەوتنی نەیزەک بە زەوی و گۆڕانی رەوتی ژیان لەو شوێنەوارەدا هەیە، کە لە ساڵی 2017دا توێژەران بڵاویانکردەوە، هێماکان روداوی فەلەکناسین وەک ئەوەی ئاماژە بەوە بدەن 13 هەزار ساڵ بەر لە ئێستا نەیزەک بەر زەوی کەوتووە و رەوتی ژیان گۆڕاوە.

 

خاکی ئەدەن

هەندێک سەرچاوەکان گریمانەیەک باس دەکەن و بە خاکی ئەدەن ناوی دەبەن، واتە خاکی ئادەم و حەوا، بەشێکیشیان بە خاکی پێگەمبەران ناوی دەبەن، چونکە کۆنترین پەرستگای لێ دۆزراوەتەوە، کە ئەمەیان گریمانە نییە و بەڵگەییە.

پەتای تای خوێنبەربوون، ئەو پەتایەی ئێستا یەخەی عیراقی گرتووە و بەپێی دوایین ئامارە رەسمییەکان، 14 حاڵەتی توشبوون و دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان بەهۆی پەتاکەوە تۆمار کراون.

پەتای تای خوێنبەربوون پەتایەکی ڤایرۆسییە، گواستراوەیە و بەهۆی ئاژەڵ و مێش و مەگەزەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، کە لەنێوان مرۆڤەکانیشدا درمە و دەگوازرێتەوە.

ئەگەر نەخۆشییەکە لە سەرەتادا دیاریبکرێت، ئەوا چارەسەرەکەی ئاسانتر دەبێت. بۆیە باشترین شت ئەوەیە هاووڵاتیان هۆشیار بن بەرامبەر بە نەخۆشییەکە و نیشانەکانی، هەروەها رێگاکانی خۆپاراستن لێی جێبەجێ بکەن.

بەپێچەوانەشەوە ئەگەر ماوەی دوو هەفتە و زیاتر بخایەنێت و هێشتا نەخۆشییەکە دیاری نەکرابێت و چارەسەری وەرنەگرتبێت، ئەگەری هەیە نیشانەکان توند ببن، بەتایبەت ئەگەر خوێن لەژێر پێستدا بڵاوببێتەوە ئەگەری گیانلەدەستدانی نەخۆشەکە هەیە.

رێژەی گیانلەدەستدان بە تای خوێنبەربوون لەنێوان 15٪ بۆ 30٪دایە.

هیچ پێکوتەیەکی دیاریکراوی نییە، نیشانەکانیشی لەرێگای پێدانی دەرمانی تایبەتەوە کەمدەکرێنەوە.

 

هۆکارەکانی توشبوون:

ئەم پەتایە لە رێگای بەرکەوتن بە ئاژەڵ و مێرووی هەڵگری ڤایرۆسەکەوە دەگات بە مرۆڤ، هەروەها بەشێوەیەکی زیاتر مێشوولە، گەنە، مشک و شەمشەمەکوێرە هۆکاری گواستنەوەین.

هەروەها بەهۆی سەربڕین و خواردنی گۆشتی ئاژەڵی توشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مۆڤ.

بەدەر لەو هۆکارانەی دیکە، لەنێوان مرۆڤەکانیشدا بەهۆی کارکردن و تێکەڵبوونی کەسانی توشبوو و بەکارهێنانی دەرزی و ئامێری کەسی توشبوو، یانیش پەیوەندی جەستەیی لەگەڵ کەسی توشبوودا، هەروەها کارکردن و مانەوە لەو شوێنانەی مشکیان تێدایە، لەگەڵ بەرکەوتن بە خوێن یان هەر شلەیەکی دیکەی کەسیتوشبوو، دەگوازرێتەوە و بڵاو دەبێتەوە.

 

نیشانە سەرەکییەکانی نەخۆشییەکە:

-دڵتێکەڵهاتن و هێڵنجدان و رشانەوە

-ئازاری جومگەکان

-سکچوون

-تا

-هیلکی و لاوازی

 

نیشانە توندەکان کە مەترسییان لەسەر ژیان هەیە:

-بێهۆشبوون

-ناڕێکی لە ئیشوکاری کۆئەندامی دەمار

-پەککەوتنی جگەر

-پەککەوتنی گورچیلە

-پەککەوتنی هەناسەدان

-خوێنبەربوونی ژێرپێست

 

باشترین رێگاکانی خۆپارێزی:

-داپۆشینی گۆشت لەناو دەفری سەرقەپاتدا.

-بەباشی پاککردنەوەی سەتڵی خۆڵ و خاشاک و باشترە ئەگەر ئەو سەتڵانە سەریان هەبێت.

-دانانی پەردەی گونجاو بۆ دەرگا و پەنجەرەکان کە مێروو و خشۆکەکان پێیدا تێپەڕ نەبن.

-بەباشی کوڵاندنی گۆشت و خۆراکەکانی دیکە.

-بڕینی لقوپۆپی زیادەی دارەکان و دوورخستنەوەی گژوگیا لە ماڵەکان.

-دوورخستنەوەی دار و خشت و کەرەستەی کەڵەکەبوو لە ماڵەکان، کە لانیکەم 40 مەتر و زیاتر.

-پاراستنی پاکوخاوێنی جەستەیی و زوو زوو شۆردنی دەستەکان.

-بڕینی چیمەنی ماڵەکان.

-پێویستە هەر ئاژەڵێک کە سەر دەبڕدرێت قڕتێکەرەکان و گەنەی لەسەرنەبێت و تەنها لە کوشتارگەکاندا ئاژەڵ سەرببڕدێت، بۆئەوەی پشکنینی پێش سەربڕین و دوای سەربڕینیشی بۆ بکرێت.

-نابێت بەهیچ جۆرێک ئاژەڵ لەناو ماڵ و گەڕەکەکاندا سەر ببڕدڕێت.

ساڵی 2025 خراپترین ساڵی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی توركیایە، چونكە ژمارەیەكی زۆریان لە هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان لەلایەن گەریلا و هەسەدەوە تێكشكێنراون. بۆ پڕكردنەوەی ئەو شكستەش كە توركیا تووشی بووە، لە ئێستادا دەستیكردووە بە  دروستكردنی فڕۆكە بێفڕۆكەوانی نوێ بە ناوی "سوپەر شیمشەك".

دوای دوو ساڵ لە راگەیاندنی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی بایراكدار لەلایەن رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، لە 2021وە خراوەتە خزمەتی سەربازی و لە ماوەی چوار ساڵدا ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیانی كورد و رۆژنامەنوسان لە رێگەی ئەو فڕۆكەوە لە هەرێم و رۆژئاوا كراونەتە ئامانج.

بەڵام گۆڤاری فۆربێس-ی ئەمریكی، ساڵی 2025ی بە خراپترین ساڵی بایرەكداری ئاكنجی ناوهێناوە و لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە لە ئەمساڵ و كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، زۆرترین بایرەكدار لە كوردستان خراوەتەخوارە و تێكشكێنراون، هەروەها لە ئەفریقاش ژمارەیەك لەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە لە لایەن گروپێكی چەكداریی مالی تێكشكێنراون.

بایرەكداری ئاكنجی كە توركیا بە بەشێك لە شكۆی بەرگریی خۆی دەزانێت، فۆربێس بە ڕوونی ئاماژەی بەوەكردووە، دوای شەش ساڵ لە دروستكردنی دەركەوتووە خاڵە لاوازەكانی كەوتووەتە دەست هێزە كوردییەكان و ژمارەیەكی زۆریان خراونەتەخوارەوە كە نرخەكانیان زیاترە لە چوار ملیۆن دۆلار.

بەپێی زانیارییەكانی ئەو گۆڤارە ئەمریكییە، گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان – پەكەكە و هێزەكانی سوریای دیموكرات – هەسەدە دەستیان بە چەك یان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی تایبەت كەوتووە یان دروستیان كردووە كە بووەتە بەڵا بۆ سەر فرۆكەی بێفڕۆكەوانی بایرەكدار.

توركیا تا ساڵی 2023 زیاتر لە 500 بایرەكداری ئاكنجی دروست كردووە و جەختی لەوە كردوەتەوە كە بەهێزترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی وڵاتەكەیەتی كە هەناردەی ژمارەیەك وڵات كراوە، بەڵام تێكشانی ژمارەیەكی بەرچاویان ، جگە لە شكۆی تەكنەلۆژیا و بەرگریی توركیا، زیانی گەورەی ئابوریی جەنگی لێكەوتووەتەوە.
بۆ پڕكردنەوەی ئەو شكستەی تووشی بووە، پیشەسازیی وەزارەتی بەرگریی توركیا لە نوێترین هەنگاویدا دەستیكردووە بە دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی نوێ بە ناوی "سوپەر شیمشەك" و رایگەیاند كە ئامانجەكانی بەسەركەوتویی پێكاوە.

بەدروشمی "با زیاتر گرنگی بدەین بە پاراستنی تەندروستی مندڵانی تازەلەدایكبوو و ژنانی دوگیان"، رێكخراوی تەندروستی جیهانی یادی رۆژی جیهانی تەندروستی كردەوە.

رۆژی 7ی نیسانی هەموو ساڵێك لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بە رۆژی جیهانی تەندروستی ناسراوە، رێكخراوی تەندروستی جیهانیش ساڵانە پەیوەستی دەكات بە بەشێكی تایبەتی لە تەندروستی، بۆ ئەمساڵیش پاراستنی زیاتری منداڵانی تازە لەدایكبوو و دایكانی دووگیان لە جیهاندا  كردووەتە دروشمی ئەم رۆژە.

رێكخراوی یونیسێف و تیمێكی هاوبەشی ئاژانسەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش راپۆرتێكیان بڵاویكردووەتەوە، رایانگەیاندووە، لە دوای ساڵی 2023وە ژمارەی ئەو منداڵانەی ساڵانە لە جیهاندا گیانیان لەدەستداوە پێش پێنجەمین ساڵیادی لەدایكبوونیان، بۆ چوار ملیۆن 800 هەزار منداڵ لە ساڵێكدا كەمبووەتەوە كە پێشتر پێنج ملیۆن منداڵی تیدەپەڕاند.

ئاماژەیان بەوەشكردووە، مردنی منداڵان لە ساڵی 2000ەوە تائێستا بۆ زیاتر لە نیوە كەمیكردووە، هەر چەندە مردنی منداڵانی خوار تەمەن پێنج ساڵیش كەمیكردووە، بەڵام ئەو رێژەیەی ئێستاش هەر بەرزەو پێویستە كاری زیاتری لەسەر بكرێت، چونكە لە ئێستاشدا لە هەر 18 چركەیەكدا منداڵێكی تەمەن خوار پێنج ساڵان لە جیهاندا گیان لەدەستدەدات، كە هۆكاری زۆرینەیان هەوكردنی سییەكان و مەلاریا و سكچون و رشانەوەیە.

كاترین رۆسێل بەڕێوەبەری جێبەجێكاری یونیسێفیش رایگەیاند، ملیۆنان منداڵ لە ژیاندان بەهۆی پابەندبوونی خەڵكی و ئاوڕدانەوەیان لەو هۆشداریانەی لەلایەن رێكخراوەكانەوە بڵاودەكرێنەوە، وەك بەكارهێنانی ڤاكسینەكان، خواردنی خۆراكی باش و هەوڵدان بۆ دەستگەیشتن بە ئاوی پاك.

راشیگەیاند، هەرچەندە دەستكەوتی باش لەو بوارەدا بەدەستهاتووە، بەڵام ئەگەر  دایك و باوكان زیاتر وریا نەكرێنەوە بە تایبەتی لە شوێنە دوورەدەستەكان و وڵاتە هەژارەكان، ئەو دەستكەوتانەی كە بەزەحمەت بەدەست هێنراون، لەدەستدەدرێن.

بە پێی راپۆرتێكی رێكخراوی تەندروستی جیهانیش لەبارەی مردنی دایكان لە كاتی منداڵبووندا جیهانی شۆككردووە، چونكە بەپێی راپۆرتەكە لە هەر دوو خولەكێكدا ژنێكی دووگیان لە كاتی لە دایكبوونی منداڵەكەیدا بەهۆی ئاڵۆزییەكانی دووگیانی یان منداڵبوون گیانلە دەستدەدەن، ئەمەش یەكسانە بەمردنی 260 هەزار ژن ساڵانە لە جیهاندا.

رێكخراوی تەندروستی جیهانی ئاماژەی بەوەشكردوە، سەرەڕای ئەو ئامارە شۆكهێنەرە، بەڵام  مردنی دایكان 40% لەسەر ئاستی جیهان لە نێوان ساڵانی 2000 بۆ 2023 كەمیكردووە، ئەمەش بە شێوەیەكی بەرچاو دەگەڕێتەوە بۆ باشتربوونی دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە تەندروستییە سەرەتاییەكان.

لە لایەكی ترەوە، تێدرۆس ئەدهانۆم بەڕێوەبەری گشتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی رایگەیاند، هۆشداریدا كەمكردنەوەی بودجەی مرۆیی بە تایبەتی لەلایەن ئەمریكاوە كاریگەریی ترسناكی لەسەر چاودێری تەندروستی لە زۆر شوێنی جیهان هەبووە، ئەوەش وایكردوە ئەو پێشكەوتنانەی لەو بوارانەدا بەدەستهاتووە، روو لە خاوبوونەوە و كەمبوونەوە بكات.

78 ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر لەسێدارەدانی قازی محەمەد دامەزرێنەری یەكەم كۆماری كوردستان، ئەو كۆمارەی یەكێكە لە گەورەترین رووداوەكانی مێژووی هاوچەرخی كورد، كەتیایدا بۆ یەكەمجار لەمێژووی نوێدا، كورد توانی كۆمارێكی سەربەخۆ دابمەزرێنێت، ئەگەرچی تەمەنی كۆمارەكە كەمبوو، بەڵام توانی فەرمانڕەوای ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی بكات و دامودەزگاكانی حكومەت دابمەزرێنێت و بە ئازادی گۆڤارو رۆژنامە دەربكات و هەوڵی بە كوردیكردنی خوێندن بدات.

قازی محەمەد كوڕی قازی عەلی لە یەكی ئایاری 1893 لە شاری مەهاباد لەدایكبووەو لەمنداڵییەوە خولیایەكی زۆری بۆ زانست و فێربوونی زمانەكان هەبووە، جگەلە فارسی و عەرەبی، ئینگلیزی و فەرەنسی و روسی زانیوەو كەسایەتییەكی كۆمەڵایەتی بووە، بەردەوام لەنێو زانایان و كەسایەتییە نیشتمانپەروەرو سەرۆك هۆزەكاندا بووە.

لە چلەكانی سەدەی رابردوو لەبەر گرنگیدانی بە زانست و مەعریفەی خەڵك بەرپرسیارێتی فەرمانگەی فەرهەنگ و ئەوقافی مەهابادی وەرگرتووە،  دوای مردنی باوكی بە قازی ( دادوەر)ی شار هەڵبژێردراوە، هەر لە سەردەمی ئەودا یەكەم قوتابخانەی كچان لە مەهاباد كراوەتەوە.

دوای سەرهەڵدانی راپەڕینێكی جەماوەری لە ساڵی 1941  و كۆنترۆڵكردنی زۆربەی ناوچە كوردییەكان ، لە شاری مەهاباد لیژنەیەك لە كەسایەتی و سەرۆك هۆزەكان دەسەڵاتی ناوچەكەیان گرتە دەست و پارتێكی سیاسی بەناوی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان ( ژێ‌ كاف) دامەزراو قازی محەمەد بەسكرتێری پارتەكە هەڵبژێردرا.

لە ئەیلولی 1945 قازی محەمەد و هاوڕێكانی بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سەردانی تەبرێزیان كردو لەگەڵ كونسوڵی یەكێتی سۆڤیەت كۆبوونەوە، لەوێش ئاگاداركرانەوە كە پارتی دیموكراتی ئازەربایجان دەستی بەسەر پارێزگای تەبرێزدا گرتووە، قازی محەمەدیش هەمان هەوڵەكانی دەستپێكردو دوای چەند مانگێك لە دامەزراندنی حزبی دیموكراتی كوردستان لەسەر بنەمای كۆمەڵەی ژیانەوە، لە رۆژی 22ی كانونی یەكەمی 1945 بەئامادەبوونی جەماوەرێكی زۆر و نوێنەرانی هەر چوارپارچەی كوردستان كۆماری كوردستانی راگەیاند و حكومەتێك لە سەرۆك وەزیران و 13 وەزارەت پێكهێنرا.

دوای 11 مانگ لە تەمەنی كۆمار لە 26ی ئاداری 1946 بەهۆی گوشاری ئەمریكاو رۆژئاوا، یەكێتی سۆڤیەت لە باكوری ئێران كشایەوەو سوپای حكومەتی پەهلەوی ئێران لە21ی ئاداری 1946 دەستی گرت بەسەر شاری تەبرێزدا و كۆماری ئازربایجانی رووخاند، دواتریش پەلاماری ناوچە كوردییەكانی داو لە 15ی كانوونی یەكەم دەستیگرت بەسەر شاری مەهاباددا، ئەوەش دوای ئەوەی قازی محەمەد لەنێوان پاراستنی گیانی خەڵك و بەرگریكردن لەكۆمارەكەی بڕیاری شەڕنەكردنی هەڵبژاردو رایگەیاند،(من خۆم فیدای خەڵكی دەكەم و هیچكات وەك سەرانی ئازربایجان ناكەم، تا وڵاتەكەم لە خوێندا شەڵاڵ بێت و هەزاران كەس بەكوشت بچن). دواجار لە دادگایەكی نادادپەروەرانی سەربازی، بەتاوانی گۆڕین و دەستكاریكردنی نەخشەی وڵاتی ئێران و راگەیاندنی سەربەخۆیی و سازكردنی نەخشەی كوردستانی گەورە‌ بە لكاندنی كوردستانی ئێران و عێراق و توركیا و سووریاو دانانی ئاڵای تایبەت بۆ كوردستان بەرەبەیانی رۆژی 31 ئاداری 1947 قازی محەمەد و سەدری قازی و سەیفی قازی لە مەیدانی چوارچرای شاری مەهاباد لەسێدارە دران.

دۆناڵد ترەمپ باجی زیاتر بەسەر هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل و دەرمان بۆ ئەمریكا دەسەپێنێت، وڵاتانی هەناردەكار نیگەرانن و دەڵێن، بێ وەڵام نابن.

دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، رێژەی  %25 باج لەسەر هەموو ئەو ئۆتۆمبێلانە زیاد دەكەن كە لە وڵاتانەوە هاوردە دەكرێت، هاوكات باجی سەر هاوردەكردنی دەرمان و داریش زیاد دەكات.
سەرۆكی ئەمریكا، هەر لە كاتی بانگەشەوە رایگەیاند، كە باجی زیاتر بەسەر هاوردەی وڵاتاندا بۆ ئەمریكا  دەسەپێنێت، هاوكات لە كاتی دەستبەكاربونیەوە بە چەند قۆناغێك دەستكردووە بە زیادكردنی ئەو باجانەوە ئەوەش كاردانەوەی نێودەوڵەتی و ناخۆیشی لێكەوتوەتەوە.
ترەمپ ئاماژەی بەوەداوە، باجە نوێكان لە 2ی نیسانەوە دەچێتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ئەو كۆمپانیانە ناگرێتەوە كە كارگەكانیان لە ناوخۆی ئەمریكادا كاردەكەن.

وەكو پاساوێكیش بۆ بڕیارەكەی وتی، ئەگەر لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا باجی لەسەر هاوردەكردنی پۆڵا نەسەپاندایە، ئێستا ئەو كەرتە لە ئەمریكا مایەپووچ دەبوو، بەڵام ئێستا گەشە دەكات.

لەبەرانبەردا حكومەتی ژاپۆن رایگەیاند، ئەو باجە زیادانەی ئەمریكا جێگەی نیگەرانییە و هۆشداریدا لەوەی كە كاریگەری لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی نێوان هەردولا و ئابووری جیهانیش دەبێت.

هاوكات ئۆرسۆلا ڤۆندەر لاین سەرۆكی كۆمسیۆنی یەكێتی ئەوروپا نیگەرانی لە بڕیارەكەی ترەمپ دەربڕی و رایگەیاند، لە گفتوگۆكدان بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوییەكانیان. 

لە لایەكی دیكەشەوە، لولا دا سیلڤا، سەرۆكی بەرازیل رایگەیاند، وڵاتەكەی ناتوانێت بێدەنگ  بێت لە بەرانبەر بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ، بۆیە ئەو رێگایە دەگرنەبەر كە پێیان وایە سودی بۆ وڵاتەكەی دەبێت.

هاوكات، كۆمەڵەی بەرهەمهێنەرانی ئۆتۆمبێلی ئەمریكی لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەوەی ئەو باجانەی كە لەلایەن دۆناڵد ترەمپەوە سەپێنراوە نابێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخ، ئاماژەیان بەوەشكردووە،  زۆر گرنگە ئەو باجانە بە شێوەیەك جێبەجێ بكرێن كە نرخەكان بۆ بەكاربەران بەرز نەبێتەوە.

ئەمە لەكاتێكدایە كە بەپێی ئامارەكان ساڵی رابردوو ئەمریكا سێ ملیۆن و 700 هەزار ئۆتۆمبێلی لە ژاپۆن و ئەوروپا و كۆریای باشوور هاوردە كردووە. 

دوای كاردانەوەكانیش لەبەرامبەر بڕیارە نوێكەی، دۆناڵد ترەمپ لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تروس سۆشیاڵەوە هەڕەشەی نوێی كرد و رایگەیاند، ئەگەر یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ كەنەدا دەست تێكەڵ بكات بۆ ئەوەی زیانی ئابوری بە ئەمریكا بگەیەنن، ئەوا باجی گەورەتر لەوەی ئێستا دەدەن و باجی زیاتر لەوەیان بەسەردا دەسەپێنن كە پلانیان بۆ داناوە.

بڕیارە رۆژی پێنج شەممە وەفدێكێ ئەمریكا بە سەرۆكایەتی  مایك واڵتز، ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی و ئۆشا ڤانس، هاوسەری جەی دی ڤانس، جێگری سەرۆكی ئەو وڵاتە  سەردانی گرینلاند بكەن، سەردانەكە لەكاتێكدایە كە لە 11 ی ئادار هەڵبژاردنی حكومەتی گرینلاند ئەنجامدرا و ئۆپۆزسیۆن سەركەوتنی بەدەستهێنا.

سەبارەت بە سەردانەكە میوت ئیگید سەرۆك وەزیرانی ماوە بەسەرچوی گرینلاند وتی دەبێت ڕێز لە یەكڕیزی و دیموكراسی بگیرێت بەبێ هیچ دەست تێوەردانێكی دەرەكی، ئەمریكییەكانیش بە ڕوونی ئاگاداركراونەتەوە كە ناتوانرێت هیچ كۆبوونەوەیەك ئەنجام بدرێت تا حكومەتی نوێ دەستبەكاردەبێت.

لەبەرانبەریشدا حكومەتی دانیمارك سەردانەكە بە نەشیاو ناودەبات چونكە لە كاتێكدایە كە حكومەتی گرینلاند پێكنەهێنراوە.

لای خۆیەوە دۆناڵد ترامپ سەرۆكی ئەمریكا لە كۆتایی كۆبوونەوەی بەرپرسانی ئیدارەكەی لە كۆشكی سپی سەبارەت بە سەردانەكە وتی ئەمە هەنگاوێكی دۆستانەیە نەك بێزاركەر، وتیشی سەردانەكە لەسەر بانگهێشتی گرینلاند ئەنجام دەدرێت.

لەدوای هەڵبژاردنی بە سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ بانگەشەی كڕینەوەی گرینلاندی كرد لە دانیمارك و ئاماژەی بەوەكرد ئەو دوورگەیە بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی و ئەو كانزا بەنرخانەی كە تێیدایە، گرنگی ستراتیژیی هەیە و خاوەندارێتی و كۆنترۆڵكردنی پێویستییەكی ڕەهایە بۆ ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا. لەهەمانكات نیگەرانی خۆی دەربری لە پەرەسەندنی هەژمونی چین و ڕوسیا لە ناوچەكەدا. هاوكات ترەمپ بەكارهێنانی هێزی سەربازی یان ئابووری بۆ ڕازیكردنی دانیمارك بۆ ڕادەستكردنی گرینلاند ڕەتنەكردەوە.

ئەمە لەكاتێكدایە دەسەڵاتدارانی گرینلاند هەر باسێكیان بۆ چوونە سەر ئەمریكا ڕەتدەكەنەوە و جەخت لەوەدەكەنەوە كە داهاتووی دوورگەكە تەنها لەلایەن دانیشتوانەكەیەوە دیاری دەكرێت.

هەروەها مێت فرێدرێكسن سەرۆك وەزیرانی دانیمارك ڕایگەیاند، گرینلاند بەشێكە لە شانشینی دانیمارك و زەوییەكانمان و بۆ فرۆشتن نییە.

گرینلاند، گەورەترین دوورگەی جیهانە و هەرێمێكی ئۆتۆنۆمیەو سەر بە دانیماركە ژمارەی دانیشتووانەكەی تەنها 57 هەزار كەسە.

لە دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا لە 31ی ئاداری 2024، تائێستا 13 سەرۆكی شارەوانی لە باكوری كوردستان و توركیا دوورخراونەتەوە و قەیوم لە شوێنەكانیان دانراوە.

وەزارەتی ناوخۆی توركیا بە بیانووی جیاجیا ژمارەیەكی زۆر لە سەرۆكی شارەوانییەكانی لە پۆستەكانیان دوور خستوەتەوە، هەندێكشیان بە تۆمەتی كاری سیاسی یاخود هاوكاریكردنی رێكخراوی قەدەغەكراو یان بوونی گەندەڵی دەستگیركردووە و سزای زیندانیكردنیان بەسەردا سەپێنراوە.

لە دوایین پێشهاتدا، رۆژی 19ی ئەم مانگە وەزارەتی ناوخۆی توركیا ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ و محەمەد موراد چەلیك سەرۆكی شارەوانی ناحیەی بەیلیكدوزو لە پۆستەكانیان دوورخستەوە، هەمان رۆژیش قەیوم بۆ شارەوانی شیشلی دانرا.

هەروەها رۆژی 3ی حوزەیرانی 2024 وەزارەتی ناوخۆی توركیا قەیومی لە شوێنی سەرۆكی شارەوانی هەكاری دانا و (محەمەد سیدیدك ئاكیش)ی سەرۆكی شارەوانی دەستگیركرد، لە 5ی حوزەیران سزای 19 ساڵ و 6 مانگ زیندانیكردنی بەسەردا سەپێنرا.

هاوكات ئەحمەد عوزێر، سەرۆكی شارەوانی جەهەپەی ئەسێنیورت، لە 30ی تشرینی یەكەمی 2024 بە تۆمەتی "ئەندامێتی ڕێكخراوێك"دەستگیركرا، جان ئاكسۆی جێگری پارێزگاری ئەستەنبوڵ لە 31ی تشرینی یەكەم وەك قەیوم لە شوێنەكەی دانرا.

لە رۆژی 4ی تشرینی دووەمی 2024یش پۆلیس هەڵیكوتایە سەر گەورەشارەوانی مێردین و شارەوانییەكانی ئێلح و خەلفەتی رەحا، قەیووم لە جێگەی سەرۆك شارەوانییەكان دانرا، 29ی مانگیش هاوسەرۆكی شارەوانی مكسی وان لە ئەركەكەی دوورخرایەوە و قەیوم لە جێگای دانرا، بە تۆمەتی پڕوپاگەندەی رێكخستن سزای سێ ساڵ و 11 مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.

هەروەها هاوسەرۆكانی شارەوانییەكانی ئاكدەنیزی مێرسین ( نوریە ئارسلان و هۆشیار ساریلدیز) لە 10ی كانوونی دووەمدا دەستگیر كران و دواتر زیندانی كران، لە 14ی مانگیش قەیوم لە شوێنیان دانرا.

هەروەها بە تۆمەتی “ئەندامبوون لە ڕێكخستن” لە 28ی كانوونی دووەم هاوسەرۆكی شارەوانی سێرت سزای شەش ساڵ و سێ مانگ زیندانی بەسەردا سەپینرا، وەزارەتی ناوخۆش قەیومی لە شوێنەكەی دانا.

هەروەها عەبدوڵا زەیدان هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی وان، بە تۆمەتی “یارمەتیدانی ڕێكخستن” دادگایی كرا و سێ ساڵ و نۆ مانگ سزای زیندانی بۆ بڕایەوە، لە 15ی شوباتی 2025 قەیووم لە شارەوانییەكە دانرا.

لە 24ی شوباتی 2025 هاوسەرۆكی شارەوانی قاخزمانی سێرت بە تۆمەتی “ئەندامبوون لە ڕێكخستن” دادگایی كرا و شەش ساڵ و سێ مانگ سزای زیندانی بەسەردا سەپێنرا و قەیوم لە شوێنەكەی دانرا.

حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیاش بەتایبەت دەم پارتی و جەهەپە داوا لە دەسەڵاتدارانی توركیا دەكەن، دەستبەسەراگرتنی شارەوانییەكان رابگرێت، لەبەرئەوەی بە دەنگی خەڵك و بە هەڵبژاردن سەرۆكی شارەوانییەكانیان وەرگرتووە.

توركیا و ئیسرائیل بە دووڵاتی سودمەندبوو لە روخانی بەشار ئەسەد دادەنرێن، بەو پێیەی ئەو گۆڕانكارییە كاریگەری و هەژموونی ئێرانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمكردووەتەوە، بەڵام لە دوای شەڕی غەززەوە، ناكۆكییەكانی نێوان ئەنكەرە و تەلئەبیب گوازراوەتەوە بۆ سوریا كە لەسەر زیادبوون و سەپاندنی دەسەڵات و هەژموونیانە لەو وڵاتە.

بەپێی رۆژنامەی یەدیعوت ئەحرونوتی ئیسرائیلیش، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ تاوتوێكردنی رەوشی سوریا و زیادبوونی هەژموونی توركیا لەو وڵاتە، لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئەمنی وڵاتەكەی كۆدەبێتەوە و دەیەوێت بە هەر رێگەیەك بێت رێگری لە نزیكبوونەوەی توركیا و سوریا بكات، بۆیە ئێستا ناتانیاهو بە نیگەرانییەوە چاودێری نزیكبوونەوەی نێوان دەسەڵاتدرانی نوێی سوریا و حكومەتی توركیا دەكات.

ئاماژەی بەوەشكردوە، ناتیانیاهۆ بە روونی بە لێپرسراوانی وڵاتەكەی وتووە نیگەرانە لەوەی بەرەیەكی نوێی ئیسلامیی سوننە بە سەركردایەتی توركیا وەك جێگرەوەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێران، لە سوریا دروستببێتەوە و بەهەمان شێوە ببێتە هەڕەشەیەكی جددی بۆسەر ئیسرائیل بە تێپەڕبوونی كات، ئەوەش بەهۆی پشتیوانییە بەردەوامەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا بۆ دوژمنە سەرسەختەكانی ئیسرائیل وەك بزوتنەوەی حەماس.

ماڵپەری واڵی ئیسرائیلیش بڵاویكردووەتەوە، حكومەتی سوریا لە گفتوگۆدایە بۆئەوەی بنكەیەكی سەربازیی لە ناوچەی تەدمور سەر بە پارێزگای حومس لە بەرامبەر هاوكارییە ئابووری، سەربازیی و سیاسییەكان رادەستی توركیا بكات.

ماڵپەرەكە راشیگەیاندووە، بوونی سەربازیی توركیا لە رۆژهەڵاتی حومس، بووەتە مایەی نیگەرانییەكی جددی بۆ ئیسرائیل و بەهەموو شێوەیەك هەوڵ دەدات رێگری لەو رێككەوتنەی نێوان دیمەشق و ئەنكەرە بكات.

لە لایەكی تریشەوە یولی ئیدلشتاین سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە و بەرگری لە پەرلەمانی ئیسرائیل رایگەیاندووە، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا لە رەوشێكی خراپدایە، بەڵام هەمیشە ئەگەری تێكچوونی زیاتری هەیە.

رۆژنامەی ۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكیش دەڵێت، كێبڕكێی ئەو دوو وڵاتە بۆ ئەوەی دەسەڵاتیان لە سوریا زیاتر ببێت كارەكانی ئەمریكا قورستر دەكات، بەو پێیەی هەردوولایان هاوپەیمانی ئەو ئەمریكان و هەردووكیشیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێگە و كاریگەریی خۆیان هەیە.

ئەحمەد شەرع سەرۆكی سوریاش بۆ قۆناغی راگوزەر دەڵێت، هیچ گرنگییەك بە ململانێی نێوان توركیا و ئیسرائیل نادات، تەنها دەیەوێت سەرنجی لەسەر ئاوەدانكردنەوەی سوریا بێت، بەڵام لەگەڵ پێكهێنانی سوریای نوێدا لە دوای روخانی بەشار ئەسەد، توركیا وەك دەسەڵاتێكی باڵا دیمەشق دەركەوتووە.

جگە لە قەتەر كە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ توركیا هەیە، هاوبەشەكانی تری ئەمریكاش لە ناوچەكەدا بە هەمانشێوە وەك سعودیە و ئیمارات و بەحرەین و ئوردن نیگەرانن لەبارەی زیادبوونی كاریگەرییەكانی توركیا لە سوریای نوێدا و ترسی ئەوەشیان هەیە ئەو نزیكبوونەوەیەی ئەنكەرە و دیمەشق ئاسایشی وڵاتەكانیان تێكبدات.

پرۆژەیاسای دەستەی حەشدی شەعبی كە یەكێكە لەو پرۆژانەی مشتومڕی زۆری لەسەرە و حكومەت و ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەسەری ناكۆكن، جارێكی تر خراوەتەوە ناو كارنامەی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقەوە. 

تا ئێستا ئەنجومەنی نوێنەران چەند جارێك شكستیهێناوە لە داڕشتنی رەشنووسێك لەبارەی بڕگەكانی پرۆژەیاساكە، بە تایبەتی كە خانەنشینبوونی زیاتر لە سێ هەزار و 500 سەركردەی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، لەنێویاندا فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و ئەوانەی تەمەنی خانەنشینییان تێپەڕاندووە. 

بەهۆی ئەو پرۆژەیاسایەوە هەندێك هێزی دەسەڵاتداری ناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان، دانیشتنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بایكۆتكردووە و بەهۆیەوە نزیكەی دوو مانگە دانیشتنەكان پەكیانكەوتووە، لەسەر ئەوەش رێككەوتوون نەگەڕێنەوە بۆ دانیشتنەكان تا ئەو كاتەی مەرجەكانیان قبوڵ دەكرێت و یاساكە هەموار دەكرێتەوە. 

یەكێك لەو هەموارانەی هێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی دەیانەوێت لە پرۆژەیاساكەدا بكرێت ئەوەیە، دەسەڵات بدرێتە سەرۆك وەزیرانی عیراق، تەمەنی خانەنشینی بۆ سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و بەشێك لە سەركردەكانی تر بۆ پێنج ساڵ درێژ بكاتەوە.

كوتلەی سادیقونیش دەڵێت، پشتیوانی زۆرینەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە بۆ دیاریكردنی تەمەنی خانەنشینی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە یاسا نوێیەكەدا.

لە پرۆژەیاساكەدا، حەشدی شەعبی بەستراوەتەوە بە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە كە ئەركیان پارێزگاریكردنە لە سیستمی دەستوری و روبەڕوبوونەوەی تیرۆر.

ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساش بە سەرۆكایەتی نوری مالكی دەڵێت، رێككەوتنی سیاسی هەیە پرۆژەیاساكە لە دانیشتنەكانی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا تێبپەڕێنرێت.

بەپێی بودجەی ساڵی 2025ی عیراق، ژمارەی چەكدارانی حەشدی شەعبی بە 238 هەزار چەكدار خەمڵێندراوە و بڕی 2 ملیار و 88 ملیۆن دۆلاریان بۆ تەرخانكراوە.

ئەگەرچی نەورۆز بۆ ماوەی زیاتر لە 65 ساڵ لە قەوقاز قەدەغەكرا، بەڵام جارێكی دیكە ئاهەنگەكانی نەورۆز لە قەوقاز بەڕێودەچوون و دانیشتوانی ئەو وڵاتانە و ژمارەیەك لە كوردانی ئەوێش بە جۆش و خرۆشەوە بەشداریی ئاهەنگەكانی نەورۆز دەكەن.

ساڵی 1926 و لەسەردەمی دەسەڵاتی یەكێتی سۆڤیەت، لە وڵاتانی قەوقاز ئاهەنگ و ئاگری نەورۆز قەدەغە كرا و دوای 65 ساڵ و لەساڵی 1991 دوای ئەوەی نەرۆز لە لایەن نەتەوەیەكگرتوەكانەوە وەك رۆژێكی جیهانی تۆماركرا، جارێكی تر دوای زیاتر لە نیو سەدە ئاگری نەورۆز تروسكایی بۆ مێژویی ئەو وڵاتانە گەڕاندەوە،

بیانوی ئەوكاتی سۆڤیەت بۆ قەدەغەكردنی ئاهەنگەكانی نەورۆز و جەژنی رەمەزان تێچوو و خەرجییەكان بووە.

نەورۆز مێژویەكی دێرینی لەگەڵ وڵاتانی قەوقاز و ژینگەكەیان هەیە و بە ئاهەنگێكی نیشتمانیی ناودەبرێت و لای ئەو كوردانەشی دەستی رۆژگار لەو خاك و وڵاتانە  جێگیری كردون، نەورۆز هێمایەكە  لە بوژانەوە و سەرهەڵدانەوە بۆ ژینگە و مرۆڤ.

نەورۆز لە قەوقاز لە رۆژی 14ی مانگی سێ دەستپێدەكات و بۆ ماوەی 10 رۆژ بەردەوام دەبێت و ئەو 10 رۆژەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی ئاگر و ئاهەنگی جەماوەریی و پڕ لە جۆش و خرۆش بەڕێودەچێت.

لە زۆربەی شارەكان لە وڵاتانی قەوقاز لەگەڵ دەستپێكردنی نەرۆز بۆ ماوەی ئەو 10 رۆژە خێمە لە چەند شوێنێك هەڵدەدرێت و هاوشێوەی فێستیڤاڵێك خواردنی خۆماڵیی تایبەت بە قەوقازییەكان پێشكەش دەكرێت و كەلوپەلی كەلتوریش نمایش دەكرێت.

لە دوای ئەوەی نەتەوەیەكگرتووەكان بڕیارەكەی سۆڤیەتی بۆ قەدەغەكردنی نەورۆز لە قەوقاز هەڵوەشاندوە، زیاتر لە 30 ساڵە ئاهەنگەكانی نەورۆز لەو وڵاتانە بە گەرموگوڕیی بەڕێودەچێت و دانیشتوانی ناوچەكەش زۆرینەیان جلی كەلتوریی خۆیان لە رێوڕەسمەكاندا لەبەر دەكەن.

 

لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی وەڵامدانەوەی نامەكەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە لایەن ئێرانەوە، جموجۆڵە سەربازییەكانی ئێران و ئەمریكا لە كەنداو زیادیانكردوە، وەزیری دەرەوەی ئێرانیش مەرجەكانی وڵاتەكەی بۆ دانوستان لەگەڵ واشنتۆن ئاشكرا دەكات.

دوای ئەوەی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پنتاگۆن) رایگەیاند كەشتییەكی جەنگیی وڵاتەكەی لە زەریای هێمنەوە بۆ كەنداو دەگەڕێنێتەوە و وادەی ئۆپراسیۆنی كەشتییە جەنگییەكانیش لە كەنداو درێژ دەكاتەوە، سوپای پاسدارانی ئێرانیش وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر پەیامەكەی پنتاگۆن رایگەیاند، قەڵغانی نوێی موشەكیی رەوانەی سێ دورگەی ئێران لە كەنداو كردوە.

عەلیڕەزا تەنگیسەری یەكێك لە فەرماندەكانی سوپای پاسداران بە میدیاكانی ئێرانی راگەیاندووە، ئەو قەڵغانە موشەكییە لە دورگەكانی نزیك گەروی هورموز لە كەنداو جێگیركراون و دەتوانن ئامانجەكانیان لە دوری 600 كیلۆمەتر بپێكن، هەڕەشەی ئەوەشیكرد كە توانای هێرشكردنە سەر كەشتی و بنكە و قەڵغانی نەیارانی وڵاتەكەیان لە ناوچەكە هەیە.

ئەو جموجۆڵە سەرباییانەی ئێران و ئەمریكا لە كاتێكدایە بڕیارە بەم زوانە تاران وەڵامی نامەكەی ترەمپ بداتەوە كە تێیدا رایگەیاندبوو ئێران تەنها دوو بژاردەی لەبەردەمدایە، ئەویش رێككەوتن یان جەنگ.

عەباس عراقچی وەزیری دەرەوەی ئێرانیش رایگەیاند، بەرنامە ئەتۆمییەكەی وڵاتەكەی پێشكەوتنی زۆری بەخۆیەوە  بینیوە و ناكرێت هاوشێوەی ساڵی 2015 یان 2018  دانوستان لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا بكەن، ئەگەر ئەمریكا سیاسەتی بەرامبەر تاران نەگۆڕێت.

وتیشی، تاران دانوستان رەتناكاتەوە، بەڵام هەڵوێستەكانی واشنتۆن و رەوشی ئێستای نێوان ئێران و ئەمریكا ئەگەری دەستپێكردنەوەی دانوستانی راستەوخۆی لە نێوان هەردوو وڵاتدا لاوازكردوە، بەڵام وەڵامی نامەكەی ترەمپ دەدرێتەوە.

وەزیری دەرەوەی ئێران جەختیشیكردەوە، وڵاتەكەی خوازیاری جەنگ نییە و هەوڵ دەدەن رەوشی وڵاتەكەیان و ئاسایشی نیشتیمانییان لە رێگەی دیپلۆماسییەوە بپارێزن.

 

دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ، 15ی ئادار زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا نێردرانەوە ماڵەوە. لە 83 ساڵی رابردوودا ئەمە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد بەو شێوەیە كپ دەكرێت.

لە سەردەمی ئیدارەی جۆن كەنەدی سەرۆكی پیشووتری ئەمریكا، ئاژانسی ئەمریكی بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (یو ئێس ئەید) تەرخانكراوە بۆ دابینكردنی كۆمەك و هاوكاری بیانی كە بەهاكەی ساڵانە 20 ملیار دۆلار تێدەپەڕێنێت. بەڵام دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا بە ڕاوێژ لەگەڵ ئیلۆن مەسك دەوڵەمەندترین پیاوی جیهان، دەستیداوەتە هەڵمەتی بچووككردنەوەی هێزی مرۆیی حكومەتی ئەمریكا و كەمكردنەوەی خەرجیەكان بە داخستن و هەڵوەشاندنەوەی دەیان دەزگا و دامەزراوەی سەر بە حكومەتی وڵاتەكە، سەرەكیترینیشیان ئاژانسی ئەمریكی بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتییە.

هەفتەی رابردوو دۆناڵد ترەمپ لە بڕیارێكدا (ئاژانسی ئەمریكی بۆ میدیای جیهانی) لەكارخست كە سەرپەرشتی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئەوروپای ئازاد و رادیۆی ئاسیای ئازادی دەكرد. رادیۆی ئەوروپای ئازاد پەخشی بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لەوانە روسیا و ئۆكراین دەكرد و رادیۆی ئاسیای ئازادیش بڵاوكراوەكانی بۆ وڵاتە ئاسیاییەكانی وەك چین و كۆریای باكوور بوون. دوای بڕیارەكەی ترەمپ پاڵپشتی داراییان لەدەست دا.

بڕیارەكانی ترەمپ كاریگەری راستەوخۆی كردووەتە سەر زیاتر لە دوو ملیۆن و 300 هەزار فەرمانبەری حكومەتی ئەمریكا، تاكو ئێستاش زیاتر لە 100 هەزاریان لەسەر كار لابراون. هەروەها ٪83ی كۆمەكی بیانی لەلایەن ئەمریكاوە راگیراوە.

دەنگی ئەمریكا گەورەترین و كۆنترین دامەزراوەی میدیایی نێودەوڵەتی ئەمریكایە كە لە بنەڕەتدا لە گەرمەی جەنگی دووەمی جیهانی بۆ پاڵپشتیكردنی هاوپەیمانان لە  بەرپەرچدانەوەی پڕوپاگەندەی نازییەكان دامەزرا. لەدوای ئەو كاتەوە هەتا 15ی ئاداری ئەمساڵ بەردەوام بوو لە پەخش و رۆڵێكی بەرچاوی گێڕاوە لە گەیاندنی زانیاری و هەواڵ بەو ناوچانەی جیهان كە ئازادی راگەیاندن بوونی نییە یان سنووردارە، بەتایبەت وڵاتانی وەك چین و ئەفغانستان كە لەلایەن حكومەتەوە بڵاوكراوەكانیان  سنوردار كراوە و هاووڵاتیان جگە لە میدیای حكومی، دەستیان بە هیچ میدیایەكی تری سەربەخۆ ناگات.

لە عیراقدا ژمارەیەك میدیا لەلایەن ئاژانسی ئەمریكی بۆ میدیای جیهانی سەرپەرشتی دەكران و بودجەیان  بۆ تەرخان دەكرا، لەوانە كەناڵی حوڕە و رادیۆی سەوا و دامەزراوەی عیراق حوڕ، لە دوای بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ بودجەی هەموویان بڕا و لەكاركردن وەستان.

دوای بەدواداچوونی كوردسات نیوز دەركەوت، ئەو كارمەندانەی دەنگی ئەمریكا كە لە هەرێمی كوردستان و عیراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گرێبەست كاریان بۆ دەنگی ئەمریكا دەكرد، بەبێ هیچ ئاگاداركردنەوەیەكی رەسمی دوای بڕیارەكانی سەرۆكی ئەمریكا كارەكانیان لەدەستداوە و چیتر ناتوانن بەردەوامی بە ڕۆڵیی میدیایی خۆیان بدەن.

لیژنەی داكۆكی لە ئازادیی رۆژنامەنووسی و مافی رۆژنامەنووسانی سەر بە سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان، لەسەر بڕیارەكان هاتەدەنگ  و نیگەرانی دەربڕی لەبارەی داخستنی دەنگی ئەمریكا و میدیاكانی تری هەرێم و عیراق كە لەلایەن بەرنامەكانی ئەمریكاوە پاڵپشتیدەكران.

 لیژنەكە داوای كرد پێداچوونەوە بە بڕیارەكاندا بكرێت و بژێوی ئەو كەسانەی كاریان بۆ ئەو دامەزراوانە دەكرد بە هەند وەربگیرێت.

دەنگی ئەمریكا و دەزگاكانی تر كە داخران لە سەرانسەری جیهاندا بینەر و بیسەرێكی بێشوماریان هەیە، بەتایبەت لەو وڵاتانەی ئازادیی راگەیاندن سنوردارە. چالاكوانان و میدیاكاران و نوسەران ترسیان لێ نیشتووە پەكخستنی ئەو دامەزراوانە كاریگەریی خراپی لەسەر ئازادی و مافی مرۆڤ هەبێت، بەتایبەت لەو وڵاتانەی تەنیا راگەیاندنەكانی حكومەت و دەسەڵات بڵاوكراوەیان هەیە.

"رۆژی جیهانی ئاو ( World Water Day)"

رۆژی جیهانی ئاو لە 22ی ئاداری هەموو ساڵێکدا بەڕێوەدەچێت بە ئامانجی تیشک خستنە سەر گرنگی ئاوی شیرین و پێشخستنی بەڕێوەبردنی بەردەوامی سەرچاوەکانی. ئەم رۆژە وەک ئیلهامبەخشێکە بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە بابەتەکانی پەیوەست بە ئاو و فێرکردنی خەڵک لەسەریان و هاندانیان بۆ ئەنجامدانی کارێک کە بتوانێت گۆڕانکاری دروست بکەن و گۆڕانکاری لەو بابەتانەدا بهێنێتە ئاراوە.

بیرۆکەی بەرزڕاگرتنی رۆژی جیهانی ئاو لە ساڵی 1992 لە کاتی کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینگە و گەشەپێدان لە شاری ریۆ دی جانیرۆی بەرازیل سەریهەڵدا، دواتر کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەو ساڵەدا بڕیارێکی پەسەند کرد بۆ دیاریکردنی رۆژێک بۆ ڕۆژی جیهانی ئاودا، یەکەم ڕۆژی جیهانی ئاو لە ساڵی 1993 بەڕێوەچوو و لەو کاتەوە هەموو ساڵێک پرسێکی دیاریکراوی پەیوەست بە ئاوەوە دەستنیشان دەکرێت بۆ تیشک خستنە سەری و هۆشیارکردنەوەی خەڵک دەربارەی.

ئاهەنگ و بۆنە جیهانییەکانی دیکە سەریان هەڵداوە بۆ جەختکردنەوە لەسەر گرنگی جێبەجێکردنی بەڕێوەبردنی دروستی ئاو و شێوازەکانی پاکوخاوێنی. ئەم هەوڵانە بەشدارییەکی بەرچاویان هەیە لە کەمکردنەوەی هەژاری و گەشەپێدانی ئابووری و بەردەوامیی ژینگەیی، نموونەی ئەم جۆرە روداوانە بریتین لە ساڵی نێودەوڵەتی هاوکاری ئاو لە ساڵی 2013 و یەکەی نێودەوڵەتی بۆ کارکردن سەبارەت بە ئاو بۆ گەشەپێدانی بەردەوام لە ساڵی 2018 تا 2028.

گرنگی رۆژی جیهانی ئاو

لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان، خواست لەسەر ئاویش بەرز دەبێتەوە، ئاو شتێکی بنەڕەتییە بۆ ژیان، نەک تەنها بۆ شکانی تینوێتی و پاراستنی تەندروستی، بەڵکو بۆ پشتیوانیکردن لە گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی، و رەخساندنی هەلی کار. ئەمەش گرنگی ئاهەنگگێڕان بۆ رۆژی جیهانی ئاو دەخاتە روو و بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە بەکارهێنانی ئاو بە شێوەیەکی بەرپرسیارانەتر و هاوسەنگکردنی پێداویستییەکانی ئاوی کۆمەڵگا لە هەمان کاتدا دڵنیابوون لە هاوکاری بۆ ئەو کەسانەی کە ناتوانن دەستیان پێی بگات.

چەند زانیارییەک دەربارەی ئاو:

-لەسەدا 71 گۆی زەوی لە ئاو پێک دەێت

-تەنها ٪3 ـی ئاوی سەر زەوی بۆ خواردنەوە دەبێت

-لە٪60 ـی لەشی مرۆڤ لە ئاو پێکهاتووە

-مرۆڤ رۆژانە پێویستی بە 2-3 لیتر ئاو هەیە بیخواتەوە

-ئاوی گەرم خێراتر دەیبەستێت وەک لە ئاوی سارد

ئاوی ژێر زەوی رێژەی 90 لە سەد زیاتری ئاوی سازگاری گۆی زەوی پێک دێنێت و بۆ خواردنەوە و کاری رۆژانەی ماڵان و ئاودێری و کۆمەڵێک بواری دیکە بەکار دەهێندرێت ، ئەو ئاوە لە ماوەی سەدان و هەزاران ساڵ لە شێوەی حەوزی جیاجیا لە چینەکانی خوارەوەی زەوەی کۆبۆتەوە ، لەم سەردەمەدا کە خواست لەسەر ئاو و بەکارهێنانی زۆر زیادی کردووە و بە فیڕۆدانیش بە تایبەت لە وڵاتە دواکەوتووەکان زۆرە ، جێگرتنەوەی بوونەوەی ئاوی ژێر زەوی لەچاو بەکار هێنانی زۆر زۆر کەمترە ، بۆیە مەترسیەکی گەورە لەسەر بڕی ئاوی ژێر زەوی دروست بووە ، بۆیە نەتەوە یەکگرتووەکان لەو بارەیەوە هۆشداری دەدات لەوەی ئاوی سازگار لە مەترسیەکی گەورە دایە و لەوەیە چەندین کارەساتی مرۆیی روبدات و کێشەی گەورە لەسەر پرسی ئاو لە نێوان چەندین دەوڵەتانی دنیا هەیە و لە داهاتووش هی دیکە دروست دەبێت .

 هەرێمی کوردستان دەوڵەمەندە بە ئاوی ژێر زەوی ، بەڵام بە هۆی کەم سوود بینین لە ئاوی روبارەکان یان ئاوی سەر زەوی ، وە لێدانی هەزاران بیر بە شێوەیەکی یاسایی و نازانستی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی ، وای کردووە ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە هەموو ناوچەکانی کوردستان زۆر دابەزێت ، هەروەها بە هۆی ماددەی پیسکەر و زیانبەخش لە زۆر جێگە ، مەترسیەکی گەورە لەسەر ئاوی ژێر زەوی ئەو سەروەتە نیشتمانیە گرانبەهایە دروست کردووە.

ئەو چالاکییانەی کە دەتوانرێت لە رۆژی جیهانی ئاودا ئەنجام بدرێت: 

- دروستکردنی تابلۆی سەرنجڕاکێش و ڕەنگاوڕەنگ، دانانیان لە سەر رووی سینک و حەوزی دەست شۆرەکانی ناو ماڵ و قوتابخانەکان بە مەبەستی بیربخستنەوەی خەڵک کە دوای دەستشۆردن یان شوشتنی ددانەکانیان ئاوی بەلوعەکە بگرنەوە.

-هاندانی ئەندامانی خێزان و خوێندکاران بۆ بەشداریکردن لە چالێنجێک بۆ تەواوکردنی ژەمەکانیان و هەڵگرتنی پاشماوەکانیان بۆ دواتر بۆ کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی خۆراک، ئەمەش لە بەرانبەردا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی بڕی ئەو ئاوەی کە لە بەرهەمهێنانی خۆراکدا بەکاردەهێنرێت.

-هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە بەکارهێنانی باشتری ئاو و گەڕان بەدوای رێگەی زیادە بۆ پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو.

-چالێنجێک رێکبخە کە بەشداربووان سەتڵێک ئاو لەسەر سەریان هەڵبگرن و مەودایەکی دوور بە پێ بڕۆن، ئەم چالاکییە ئامانجی یارمەتیدانی خەڵکە بۆ ئەوەی لە ملیۆنان کەس تێبگەن، بەتایبەتی منداڵان، کە دەبێت چەند میلێک بە پێ بڕۆن بۆ گەیشتنیان بە سەرچاوەیەکی ئاو و وە هەڵگرتنی بۆ ماڵەوە.

ئەمڕۆ ٢١ی سێ، یەکەم رۆژی ساڵی نوێی کوردی و وەرزی بەهارە، ئەو رۆژەیە کە کوردەکان جەژنی تێدا دەگێڕن و ناویان ناوە نەورۆز کە ناوە بنەڕەتییەکەی 'نورۆژ'ـە و لەگەڵ گۆکردنی وشەکە و سەردەمدا گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.

ئەمڕۆ یەکەم رۆژی چوونە ناو ساڵی 2725ی کوردییە، لە مانگە کوردییەکانیشدا دەبێت بە ١ی خاکەلێوە، ئەو مانگەی تیایدا خاک وەک لێوەکان دەمدەکەنەوە و گژوگیا سەر دەردەهێنن.

 

نەورۆز و جەژنی کۆتاییهاتنی سەرما و ژیانەوە

بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی خاکی کوردستانەوە، کە سروشتێکی چیایی هەیە و بەروونی هەر چوار وەرزی ساڵی تێدا دەردەکەوێت، چوونە ناو وەرزی بەهاریش مژدەی نەمانی سەرماسۆڵەی زستان و پێگەیشتنی بەروبومی نوێ و زۆربوونی خۆراک بووە، بۆ ئەوەش هەر لە سەردەمی ژیان لەناو زنجیرەچیاکانەوە تاوەکو شارستانییەتە جیاوازەکان، ئاهەنگیان گێڕاوە و ناویان ناوە سەری ساڵ و رۆژێکی نوێ، کە بۆ مرۆڤی ئەو کاتە دەستکەوتنی خۆراک ئامانجی سەرەکی بووە و وەرزێکیش تیایدا خۆراک و بەروبوم زیاد بکات و کەشوهەوا خۆش ببێت بە سەری ساڵ و چوونە ناو ساڵی نوێیان داناوە، کە دواتریش لەگەڵ هاتەخوارەوەی مرۆڤ لە چیاکان و جێهێشتنی قۆناغی ژیان لەناو ئەشکەوتەکان، شێوەی ئاهەنگ گێڕان بۆ ئەو سەری ساڵ و رۆژە نوێیەش گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە.

 

وەرزی بەهار و ژیانەوەی گژ و گیا و گەشانەوەی خاک

لە رۆژی 21ی مانگی سێ، هەندێک ساڵیش لە 20 بە دەگمەنیش هەندێک ساڵ 22ی مانگی سێدا، زەوی لە کاروانی خولانەوەی بە دەوری خۆردا، دەگاتە خاڵی (هاوسەنگبوونی بەهاریی) (Vernal Equinox) ـە، كە لە هەمان كاتدا مانای نیمچەیەكسانبوونی تەواوی ماوەی نێوان شەو و رۆژ بۆ ١٢ بە ١٢ كاتژمێر دەگەیەنێت.

لە خاڵی هاوسەنگبوونی بەهاریدا، تیشكی خۆر بە شێوەیەكی ٪١٠٠یی دەكەوێتە سەر (هێڵی یەكسانی)، چونكە بەپێی لاریی تەوەری خولانەوەی زەوی لەسەر خولگەكەی بەدەوری خۆردا بە ئاستی ٢٣ پلە، تیشكی خۆر هەڵبەزین و دابەزین دەكات و لاربوونەوە و ستوونبوون لەسەر هەردوو نیوەگۆیەكانی باكوور و باشووردا بەخۆیەوە دەبینێ، بەمەش گۆڕانكاریی بەرچاو لە پلەكانی گەرمادا روودەدات و ماوەی شەو و رۆژ درێژبوونەوە و كورتبوونەوە بەخۆیانەوە دەبینن. بەو شێوەیە، لە نیوەگۆی باكووردا (وەرزی بەهار) دەست پێدەكات و لەهەمان كاتدا (یەكسانبوونی پاییزی) لەنیوەگۆی باشووردا دەست پێدەكات، واتە لە وڵاتەكانی باشووری هێڵی كەمەری زەوی دەستپێكی پاییزە.

لە ساڵنامەی کوردیدا بە مانگی نەورۆز یان خاکەلێوە ناو دەبرێت، کە لەومانگەدا خاک وەک لێوەکان دەکرێنەوە و بەپیت دەبن، بەروبومەکان پێدەگەن و گژوگیا سەردەردەهێنن.

لەلایەکی دیکەوە ئاماژەیە بۆ تەمەنی ساوای سەوزایی و تازە سەوزبوونی دەشتودەر، کاتێک کە ئاژەڵەکان بۆ لەوەڕ دەم دەبەن بۆ گژوگیا، گیاکان هێندە ساوان؛ لێویان بەر خاک دەکەوێت.

بەوجۆرەش ئەو گۆڕانکارییە لە وەرزدا گرنگی خۆی هەبووە بۆ مرۆڤەکانی سەردەمی کۆن کە لە ئەشکەوتەکاندا ژیاون، دواتریش بۆ ئەو مرۆڤانەی سەرقاڵی کشتوکاڵ کردن بوون. بەوپێیەشی کوردستان لە مێژووی کشتوکاڵیدا پێشەنگە و یەکەم بەڵگەی کشتوکاڵکردن و دۆزینەوەی کشتوکاڵ لەسەر ئەم خاکە بووە، ناکرێت نەورۆز لەم خاکە داببڕینرێت.

لە مێژوودا هیچ نەتەوەیەک هاوشێوەی کورد نەورۆز بە بوونیەوە نەبەستراوەتەوە، بەڵگەنامە مێژووییەکان ئەوەیان سەلماندووە، کە بەدەر لە مێژوونووسانی ناوخۆ، چەندین مێژوونووسی بیانی بە بەڵگە ئەوەیان سەلماندووە.

 

جەژنی نەورۆز لە بەڵگەنامە مێژووییەکاندا

چەندین بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر سەرهەڵدانی جەژنی نەورۆز و ئاهەنگ گێڕان بەو بۆنەیەوە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، سەرجەم چیرۆک و گێڕانەوە و ئەفسانە و بەڵگەنامە مێژووییەکان، بنەڕەتەکەیان دەگەڕێتەوە سەر یەک خاڵ.

خەسرەو جاف بیرمەند و نووسەری کورد ئەوەی خستووەتە روو، زیاتر لە پێنج بۆ شەش هەزار ساڵ لەمەوبەر لەسەر زەوی کەش ساردتر بووە، پێشتریش لە زنجیرە چیاکانی زاگرۆسدا کاتێک مرۆڤەکان ژیاون، ئەو زنجیرە چیایانە لوتکەی سەرما بوون و لەگەڵ وەرزی زستاندا ترسی سەرما و دەستنەکەوتنی خۆراک ترسی خستووەتە دڵیانەوە.

گۆڕانکاری لە وەرز و توانەوەی بەفر، دزەکردنی ئاو و چرۆکردنی دارەکان، موژدەی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی ژیان بووە بۆیان، وەک هێمایەکیش بۆ ئاگادارکردنەوەی یەکتر، ئاگریان لەسەر لوتکەی شاخ و چیاکان کردووەتەوە، بۆ گەیاندنی ئەو پەیامەی کە جارێکی دیکە رزگاریان بووە و کۆتایی بە سەرمای سەخت هاتووە.

لەگەڵ هاتنەخوارەوەی مرۆڤ لە چیاکان و دەستپێکردنی قۆناغی کشتوکاڵ و تاوەکو جیابوونەوەی شارستانییەتەکان، تەنانەت بە درێژایی ئەو مێژووە چەند هەزار ساڵییە تاوەکو ئەمڕۆ، گۆڕانکاریی بەسەر شێوەی ئاهەنگ گێڕان بۆ نەمانی ئەو سەرما و سۆڵەیە و دەستپێکی وەرزی بەهاردا هاتووە.

هەر سەردەم و قۆناغێک بەپێی گۆڕانکارییەکان لە پەرەسەندنی مرۆڤ و گۆڕانی دەسەڵاتەکان و بارودۆخی سیاسی جێپەنجەیان بەسەر ئاهەنگ و جەژنی نەورۆزەوە جێهێشتووە، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەو جەژنە رەسەنایەتی خۆی لەدەست نەداوە و یەکێکە لە کۆنترین جەژنەکان لەسەر زەوی کە تاوەکو ئێستاش بە زیندوویی یادی دەکرێتەوە.

بەپێی وتەی مێژوونووسان نەورۆز پەیوەستە بەو دۆخە جوگرافیی و گۆڕانی وەرزەوە، پەیوەندی بەو ئەفسانانەوە نییە کە بۆی داتاشراون، بەڵام لەگەڵ گۆڕانی شارستانییەتەکاندا هاوشێوەی چەندین بۆنەی نەتەوایەتی و تەنانەت ئایینی دیکە، چیرۆک و ئەفسانەی خراوەتە پاڵ، کە ئەفسانەکانیش بەشێکن لە مێژوو و بەڵگەی شارستانیی بوونی نەتەوەکانن.

 

سۆمەرییەکان و جەژنی نەورۆز

سۆران حەمەرەش مێژوونووسی کورد بەڵگەی مێژوویی لەبارەی جەژنی نەورۆزەوە خستووەتە روو و باس لەوەدەکات، زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر سۆمەرییەکان نووسینیان داهێناوە و لەوکاتەشدا بە بەڵگە جەژنی نەورۆزیان تۆمارکردووە، کە هەمان جەژنیان بە ناوی 'زاکموک' گێڕاوە، کە ماناکەی دەبێتە سەرەتای ساڵ.

لەوکاتەدا بە (ئێزن سەر سەواڵە- بە واتای جەژنی سەری ساڵ)ش ناوی هێنراوە.

ئەگەرچی نەورۆز بەستراوەتەوە بە ئەفسانەی کاوە و زوحاکەوە، بەڵام ئەفسانە بەشێکی گرنگی هەر شارستانییەتێکە و هیچ شارستانییەتێک تەنانەت بەشێکی ئایینەکانیش خۆیان لە ئەفسانە لانەداوە. ئەفسانەی کاوە و زوحاکیش رەچەڵەکێکی کۆنی هەیە و هەرلەخۆوە سەری هەڵنەداوە، بەڵکو سۆمەرییەکانیش ئەو ئەفسانەیەیان لەگەڵ هاوکاتی نەورۆزدا تۆمارکردووە و دەماودەم گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.

 

ئەفسانەی کاوە و زوحاک و نەورۆز

ئەفسانەی کاوە و زوحاک باس لەوەدەکات، کە زوحاک پاشایەکی زۆردار بووە و دوومار لەسەر شانەکانی بوون، رۆژانە مۆخی دوو گەنجی داوە بە مارەکان، ئەو کەسەشی بەرپرس بووە لە کوشتنی ئەو گەنجانە، رۆژانە گەنجێکیانی ئازادکردووە و مۆخی گەنجەکەی دیکەشی لەگەڵ مەڕێکدا تێکڵ کردووە، دواتر کاوە کە چەند کوڕێکی بوون بە قوربانی دەستی زوحاک، هەڵدەستێت بە کوشتنی زوحاک و بۆ گەیاندنی ئەو هەواڵە خۆشەش بە خەڵک، ئاگری لەسەر چیاکاندا کردووەتەوە.

پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر سۆمەرییەکان بە بەڵگەی نووسراو، بەدەر لە لافاوە گەورەکە و رزگارکردنی مرۆڤایەتی، ئەفسانەی کاوە و زوحاکیشیان بەستووەتەوە بە نەورۆزەوە، کە لە ئەفسانەکەی سۆمەرییەکاندا زوحاک بە "ئازاگ، ئازاگو، ئەژدەهاگ، ئەزدیهاگ" و کاوەش بە نینورتا ناوی هێنراوە.

نینورتا خوداوەندی خەڵکی جوتیار بووە و لە وێنەکاندا دەردەکەوێت کە گورزێکی بەدەستەوەیە. لە ئەفسانەکەشدا نینورتا یان ئەژدیهاکوژ، ئازاگی ئەژدیها لەناودەبات.

لە سەری ساڵ و جەژنی نەورۆزدا سۆمەرییەکان سەرلەنوێ پاشایان داناوەتەوە کە بەشێکی گرنگی جەژنی نەورۆز بووە، دواتر تاوەکو چەند ساڵی کۆتاییش ئەو نەریتە ماوەتەوە و بە 'میرنورۆژی' ناوی براوە. کە لەوکاتەدا پاشا بە دەستی خۆی ئاگری کردووەتەوە وەک سومبولێک بۆ دوورخستنەوەی روحی خراپ و خۆپاک کردنەوە و دووبارە ژیانەوە و دەست پێ کردنەوە.

میرنەورۆزی لە مەهاباد و سەردەشت و بۆکان و خوراسانیشدا هەبوو و تەنانەت بەڵگەنامە هەیە کە 'میرنورۆژی' زیاتر لە 100 ساڵ لەمەوبەر لە شاری سلێمانی تۆمارکراوە، رێورەسم و ئاهەنگی تێدا سازدراوە و خواردن ئامادەکراوە و چەندین بڕیاری گرنگیش هەر لەو رۆژەدا دراوە.

 

بەڵگەنامەی مێژوونووسان

سۆران حەمەرەش ئاماژەی بەوەشکردووە، مێژوونووسی دیاری کورد 'ئەبو حەنیفە دینەوەری' کە خەڵکی دینەوەری کرماشان بووە و لە ٨٢٨ی زایینیدا لەدایکبووە، لە بەڵگەنامە مێژووییەکانیدا نەورۆزی بەستووەتەوە بە سەرەتای شارستانییەتی مرۆڤایەتی و سەردەمی دوای لافاوەکەوە، کە بەهەمان شێوە سۆمەرییەکانیش ئاماژەیان بە سەردەمی دوای لافاوەکە و دابەشبوونی شارستانییەتەکان داوە.

دینەوەری ئەوەی خستووەتە روو، یەکەم پاشا کە نەوەی نوح بووە و پاشایەتی داناوە جەمی کوڕی یۆنجەهانی کوڕی ئەربەشاد بووە.

زاناکان باس لەوەدەکەن، بەپێی بەڵگەنامەکان و پاشماوەی کەشتییەکەی، نوح زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر مرۆڤایەتی رزگار کردووە و لە شاخی جودی گیرساوەتەوە، کە نوێترین توێژینەوەی جیهانیی باس لەوەدەکات، ئەو بابلەی نوحی لێ گیرساوەتەوە، دەکەوێتە سەرەوەی کوردستان لە سنووری دەستکردی نێوان عیراق و سوریا و تورکیا.

دینەوەری دەڵێت، ئەو نەوەیەی نوح نەورۆزی کردووە بە جەژن و ئاهەنگیان تیادا گێڕاوە، کە لەو سەردەمەدا مرۆڤ بە یەک زمان قسەیان کردووە و دواتر زمانەکان جیا بوونەتەوە و مرۆڤەکان چونەتە ناوچەی جیاوازەوە نیشتەجێ بوون.

لەلایەکی دیکەوە ئەولیا چەلەبی کە گەڕیدە و جوگرافی ناس و مێژوونووسێکی عوسمانی بوو، ٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەیبەستێتەوە بە سەرەتای دروستبوونی شارستانییەت و دروستبوونی پاشایەتییەوە، کە دەڵێت: بەپێی مێژوونووس مەقدیسی شاری جودی یەکەم شار بووە دوای لافاوەکەی نوح دروستکراوە، دواتر قەڵای سنجار و مەیفاریقین، لەلایەن مەلیک کوردیم پاشای کوردان کە سەر بە کۆمەڵگەی پێغەمبەر نوح بووە دروستکراوە، کە بە لایەنی کەمەوە ٦٠٠ ساڵ ژیاوە و تەواوی کوردستان گەڕاوە، دواتر کەشوهەوای شوێنەکەی بەدڵ بووە و لە مەیفاریقین نیشتەجێ بووە و منداڵی زۆری خستووەتەوە.

دەشڵێت، ئەو پاشایە زمانێکی داهێناوە جیاواز بووە لە عیبری، ئەو زمانە نە عیبرییە و نە عەرەبی و فارسی، نە دەری و پەهلەوی و پێی وتراوە زمانی کوردیم 'کوردان'. چونکە خاکی کوردستانیش خاکێکی رەقانی و چیاییە، بەلایەنی کەمەوە بە ١٢ جۆری جیاوازی کوردی قسە دەکرێت و لە گۆکردن و وشەسازیدا جیاوازن.

بەشێک لە دەقە عیبرییە دێرینەکان ئەوە دەخەنە روو، ئەربەشاد پاشایەکی ئەفسانەیی ماد بووە، کە دەکاتە باپیری ئەو پاشایەی نەورۆزی کردووە بە جەژن.

تۆماس بوای توێژەری فەرەنسی لە ساڵی 1962 دا لە کتێبێکیدا بە ناوی “the kurd” جەژنی نەورۆزی بە "نورۆژ" ناو بردووە.

ئەبومەجید تەورێزی، کە تەورێز ئێستا دووەم شاری گەورەی ئێران و ناوەندی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژهەڵاتی ئێرانە، پێشتر شارێکی کوردی بووە و بە (کوردستان و کوردیان) ناوی هێنراوە، لە کتێبی سەفینەی تەورێزدا لە ساڵی 1321 بۆ 1323دا نەورۆزی بە 'نورۆژ' ناو هێناوە.

لەلایەکی دیکەوە عەلائەدین شای بوخاری زیاتر لە 700 ساڵ بەر لە ئێستا بە بەڵگە باس لە رێساکانی نەورۆز دەکات، ئەمەش بەو واتایە دێت کە نەورۆز رێسای تایبەت بە خۆی هەبووە.

هاوکات، 600 ساڵ بەر لە ئێستا شاوەیس قولی کەسایەتی یارسانی کە لە ساڵی 1407 لە نزیک مەریوان لەدایک بووە لە هۆنراوەیەکدا باس لەوە دەکات کە بنەچەی کوردە و باس لە لەناوبردنی سوپای ئەژدەهاکیش دەکات.

 

جەژنی نەورۆز لە سەردەمی دەسەڵاتی موسوڵمانەکاندا

لە سەردەمی ئومەوی و عەباسییەکاندا ئاهەنگی جەژنی نەورۆز گێڕدراوە و میرەموسوڵمانەکان بەشداربوون لە بڵاوکردنەوەی جەژنەکەدا.

بەپێی بەڵگەنامەکانی سۆران حەمەرەشی مێژوونووس هەر بۆنموونە، لە ئەندەلوسی ئیسپانیا، زەریابی مۆسیقاناسی کورد "789-858'، کە چووەتە ئەندەلوس و عەبدولرەحمانی دووەمی میری ئومەوی موچەی مانگانەی بۆ بڕیوەتەوە، کە بەدەر لە موچەی مانگانەی خۆی لە هەریەک لە جەژنەکانی ئیسلام و جەژنی نەورۆز و میهریدا جەژنانەشی وەرگرتووە.

لە سەردەمی عوسمانییەکانیشدا لە نەەورۆزدا شیرینی تایبەت بە نەورۆزیان بەخشیوە و تەنانەت بڕیاری گرنگیان لەو رۆژەدا داوە و خەڵکی نوێیان هێناوەتە سەر کار. شاعیرەکانیش لەو رۆژەدا هۆنراوەی تایبەتیان بۆ سوڵتان دەنووسی.

لە دیوەخانی خەلیفەی عوسمانیشدا بە "نەورۆزی پیرۆز" ناوی هێنراوە.

هەریەک لە شاعیران و زانایانی ئایینیش بە گرنگییەوە لە نەورۆزیان روانیوە و هۆنراوەیان بۆ نووسیوە و باسی ئەو دەستپێکە نوێیەیان وەک ساڵێکی نوێ کردووە، وەک ئەحمەدی خانی و مەلا عەبدولکەریمی مودەریس و مەلای گەورەی کۆیە و چەندانی دیکە.

ئێستا نەورۆز بەدەر لە کوردستان لە چەندین وڵاتی دیکەی دنیا یادی دەکرێتەوە وەک، روسیا، ئەفغانستان، تاجیکستان، قیرقستان، ئازەربایجان.

لە ساڵی ٢٠١٠دا، نەورۆز لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە بڕیارنامەیەکدا راگەیەنرا و داواش لە وڵاتان کرا، کە هانی هاوڵاتییانیان بدەن بۆ گێڕانی ئاهەنگ و یادکردنەوەی ئەو رۆژە.

ئەكرەم ئیمامئۆغڵو كە  ساڵی 1971 لە شارۆچكەی ئاكچە ئاباد، سەر بە پارێزگای ترابزۆن لەدایك بوە و خوێندنی بەشی بازرگانیی لە ئیستەنبول تەواو كردووە، هەر لەو شارەش ماوەتەوە و  وەكو خۆشی دەڵێ، دوای تەواكردنی خوێندن خواردنگەیەكی لە ئیستانبوڵ كردوەتەوە و رەجەب تەیب ئەردۆغانیش بە رێككەوت روی لە خواردنگەكەی كردوە، بەڵام پارەی ئەو كفتەیەی نەداوە كە خواردویەتی، ئەوەش بووەتە بەشێك لە مێژویی پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو سیاسەتمەدارە .

ئیمامئۆغڵو لە ساڵی 2014 كە بوە سەرۆكی شارەوانیی  بەیلەكدوزو، سەر بە ئیستەنبوڵ دەستی بە كاری سیاسیی كرد،  بەڵام هەر زوو بوە ركابەرێكی بەهێزی بیناڵی یەڵدرم دۆستی دێرینی ئەردۆغان، دواجار شكستی بەو كاندیدەی پارتی داد و گەشەپێدان ئاكەپە هێنا و ساڵی 2019 بەوە سەرۆكی شارەوانیی گەورەی ئیستەنبوڵ.

ئەگەرچی ئاكەپە وەك پارتی دەسەڵاتدار ئەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی لە ئیستەنبوڵ رەتكردەوە و هەڵبژاردنەكانیش دوبارە كرایەوە، بەڵام جارێكی دیكە ئیمامئۆغلو سەركەوتنی گەورەی بەرامبەر دۆستە دێریینەكەی ئەردۆغان بەدەست هێنا.

سەركەوتنەكەی ئیمامئۆغڵو بە گەورەترین گورزی مێژویی دژی ئاكەپە و ئەردۆغان لەقەڵەم دەدرێت بە تایبەت كە لە توركیا هەر پارتێكی بەهێز، گرەوی لەسەر بەدەستەوە گرتنی دەسەڵاتی ئیستانبوڵە، چونكە بەدەستەوە گرتنی ئەو شارە هەنگاوێكە بۆ بەدەستهێنانی پۆستی  سەرۆك كۆماری توركیا.

كورد رۆڵی سەرەكیی هەبوو لە سەركەوتنی ئیمائۆغڵو بە تایبەت كە ژمارەی دەنگدەرانی و دانیشتوانی كورد لەو شارە گەورەیە زۆر بەرچاوە و رەنگە بگاتە 25٪ سەرجەم دەنگەكان.

ئیمامئۆغڵو لەو رۆژەوەی بووەتە سەرۆك شارەوانیی ئیستەنبوڵ بە بەردەوامی روبەڕوی دۆسیە و تۆمەتی وەك بەرتیل و گەندەڵی كراوەتەوە، بەڵام دۆسیەی ئەمجارەی قورسترە لەسەرجەم دۆسیەكانی رابردو چونكە داواكاریی گشتی توركیا تۆمەتباری كردوە بە سەركردایەتی گروپی تاوانكاری و گەندەڵی دارایی و پشتیوانیكردن لە تیرۆر.

دەستگیركردنەكەی سەرۆك شارەوانیی ئیستەنبوڵ گەورەترین ناڕەزایەتیی و كاردانەوەی لە شارە گەورەكان و بە تایبەت ئەنكەرەی پایتەخت لێكەوتەوە كە ئەوەش بەرفراوانترین ناڕەزایی مێژوی توركیایە كە لە دوای هەوڵی كودەتاكەی ساڵی 2016ی توركیا رویدابێت.

جەهەپە وەك گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیا دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵوی بە كودەتا دژی دەستوری وڵات ناوهێناوە و پارتی یەكسانی و دیموكراسی گەلان دەمپارتی داوای دەستبەجێ ئازادكردنیان كردوە و هاوكاتیش وڵاتانی ئەڵمانیا و فەرەنسا ئیدانەی دەستگیركردنەكەیان كردوە.

ئیمام ئۆغلو كە بە ركابەری سەرەكیی سەرۆك كۆماریی داهاتوی توركیا بەرامبەر كاندیدی ئاكەپە لەقەڵەم دەدرێت روبەڕوی قورسترین تۆمەتی مێژوی سیاسیی بوەتەوە و ئێستاش كورد بەهۆی ململانێی جەهەپە و ئاكەپە رەنگە جارێكی دیكە ببێتەوە قوربانیی و ساڕێژكردنی برینە مێژوییەكەی و دەسپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتیی دوابكەوێت.