ڕاپۆرت
لەسەرەتای دەستبەكاربونی دۆناڵد ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمریكا ، گۆڕانكاری لە سیاسەتەكانی ئەمریكا بەرانبەر ئۆكراین بینرا ، ئەوەش بەهۆی ئەوەی لێكنزیكبوەنەوە لە نێوان ترەمپ و سەرۆكی روسیا بەدیدەكرێت .
ترەمپ لە كابینەی پێشوو و ئێستاشیدا ، هەرگیز پەیوەندییەكی ئالۆزیی لەگەڵ روسیا نەبووە ، هەربۆیە لە ئێستادا ئەوروپا ترسی هەیە ئەمریكا پشت لە ئۆكراین و روو لە روسیا بكات . .
رۆژنامەی "زە گاردیان"ی بەریتانی لە راپۆرتێكدا باس لەوە دەكات ، ئەو شێوازە ئەرێنییەی لە دیالۆگی نێوان ترەمپ و پوتن بەدیدەكرێت و دوو دڵی ئیدارەكەی ترەمپ لە توندكردنی سزاكان لەسەر روسیا ، مەترسی لای وڵاتانی ئەوروپا دروستكردوە و دیپلۆماتكارە ئەوروپییەكان دەترسن ترەمپ دەستبەرداری ئۆكراین بێت و هەوڵ بۆ دروستكردنی هاوبەشیی ئابوری لەگەڵ روسیا بدات .
بەپێی راپۆرتەكە ، ئەو سەركردانەی ئەوروپا كە هیوایان هەبوو واشنتۆن سزای نوێ بەسەر مۆسكۆ بسەپێنێت ،ئێستا هەست بە تورەیی و بێهیوایی دەكەن بەتایبەت دوای پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی ترەمپ لەگەڵ پوتن كە 19 ی ئەم مانگە ئەنجامدرا ، چونكە هێندەی تر ترسیان لە نزیكبونەوەی زیاتری ترەمپ و پوتن هەیە .
رۆژی 19 ی ئایار ترەمپ پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەگەڵ ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا ئەنجامدا و پەیوەندییەكەی بە زۆر باش وەسفكرد، هاوكات پوتنیش پەیوەندییە تەلەفۆنییەكەی بە بنیادنەر لە قەڵەمدا .
پێش ئەوەی ببێتە سەرۆكی ئەمریكا، ترەمپ ساڵانێكی زۆرە وەك بازرگانێك پەیوەندی بەردەوامیی لەگەڵ روسیا هەبووە و چەندینجار خۆی و هاوبەش و منداڵەكانی سەردانی روسیایان كردوە، پەیوەندی لەگەڵ بازرگانان و لێپرسراوانی حكومیی روسیا هەبووە بۆ ئاشكراكردنی دەرفتەتی پرۆژەی بازرگانیی هاوبەش لەگەڵ مۆسكۆ.
هەرچەندە ترەمپ هەرگیز رێككەوتنی بازرگانیی سەركەوتووی لە روسیا ئیمزا نەكردوە ، بەڵام وەبەرهێنەرە روسییەكان كاری زۆریان لە پرۆژە بیناسازییەكانی ترەمپدا كردوە ، كاتێكیش ترەمپ لە ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا مایەپوچ بوو، پارەی لە سەرچاوە روسییەكان وەك قەرز وەرگرت .
ململانێیەكی شاراوە لە نێوان توركیا و ئیسرائیل بەرۆكی سوریای گرتووە، وەك دوو زلهێزی ناوچەكە دەیانەوێت نەخشەی نوێی سوریا بە ویستی خۆیان رەنگڕێژ بكەن.
كەسایەتی ئەحمەد شەرع و پاشخانی سیاسی و ئایدیۆلۆژی و پاڵپشتی رونی توركیا بۆی، واقیعێكی نوێی لە سوریا سەپاندووە كە زلهێزە ناوچەییەكان دەخوازن پێداچوونەوە بە هەڵوێستیان بكەن بەرامبەر دیمەشق.
ئیسرائیل و توركیا وەك دوو زلهێزی ناوچەكە، هەژموونیان بەسەر سوریای نوێدا هەیە، ئەم دوو زلهێزە سەرقاڵی روبەڕوبوونەوەی راستەوخۆ نین، بەڵام پێدەچێت لە پشت پەردەوە لە ركابەرییەكی توندی ناوچەییدا بن، ئەوەش وادەكات هاوسەنگی هێز لەناو سوریا لە قاڵب بداتەوە.
ئەحمەد شەرع، كەسایەتییەك كە لە دوای روخانی رژێمەكەی ئەسەدەوە لەسەر گۆڕەپانی سوریا سەریهەڵداوە، بووەتە كارەكتەرێكی گرنگ لە هاوكێشەی نوێی سوریا، وەك سوننەیەك كە پاشخانێكی ئایدیۆلۆژی و سیاسی ئیسلامی توندڕەوی هەیە، هەڵبژاردەیەكی قبوڵكراو بوو بۆ ئەنقەرە كە لە شەڕی ناوخۆی سوریادا پشتیوانی بكات.
لە لایەكی ترەوە ئیسرائیل نیگەرانی لە دەركەوتنی ئەحمەد شەرع و گەیشتنی بە دەسەڵات دەردەبڕێت و وەك هەڕەشەیەكی ئەمنی سەیری دەكات.
پاڵنەرە سەرەكییەكانی ئەنقەرە بۆ پشتیوانیكردنی شەرع جگە لە خواستی رێگریكردن لە كوردانی سوریا بۆ سەربەخۆیی لە دیمەشق، خواستی فراوانكردنی پەیوەندییە بازرگانییەكانیەتی لەگەڵ ئوردن و وڵاتانی كەنداو دوپاتكردنەوەی كاریگەرییە ناوچەییەكەی.
چاودێران دەڵێن ئەنقەرە بەدوای مۆدێلێكی ئیسلامی دیموكراتیكدا نییە لە سوریا، بەڵكو بەدوای ئیسلامێكدا دەگەڕێت كە ڕۆحی توركی هەبێت، نزیك لە ئیخوان موسلیمین كە دەتوانێت ببێتە هەڕەشەیەكی ستراتیژی بۆ سەر ئیسرائیل.
چاودێران پێیانوایە توركیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە و قەتەر و ئێستاش ئەمریكا دەقۆزێتەوە بۆ ئەوەی ئیسرائیل لە هەوڵە دیپلۆماسییەكانی ناوچەكە دووربخاتەوە، ئیسرائیلیش بە رونی دەیەوێت سوود لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دروز وەربگرێت بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی شەڕی گرووپە توندڕەوەكان دەكەن كە هەڕەشەن لەسەر ئاسایشی ئیسرائیل، جگە لەوەش تەلئەبیب هەوڵ دەدات سوریا بخاتە نێو رێككەوتنەكانی ئیبراهیمی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵیدا.
لە نێوان توركیا و ئیسرائیلدا، سوریا خۆی لە نێوان دوو زلهێزدا دەبینێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەڕەشە نوێییەكانی ئەمریكا بۆ هەڵوەشانەوەی دەسەڵاتی راگوزەر لە چەند هەفتەی داهاتوودا، هێندەی تر ترسی خستووەتە دڵی دیمەشق و توركیاوە.
دوو گرێبەستی وزەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ دوو كۆمپانیای ئەمریكی، پێدەچێت گرژییەكانی هەولێر و بەغداد لەسەر دۆسییەی نەوت و غاز توندتر بكات.
لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم بە دەستكەوتێكی گەورەو گرنگی دەبینێت بۆ عیراق و هەرێمی كوردستان، بەڵام بەغداد بە "نایاسایی و سەرپێچی" ناوی دەبات.
رۆژی دووشەممە، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان، ئیمزاكردنی دوو گرێبەستی وزەی لە بواری پیشەسازیی نەوت و غاز لە ئەمریكا بە ئامادەبوونی سەرۆكوەزیرانی هەرێم لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (HKN Energy) و (WESTRN ZAGROS) راگەیاند.
مەسرور بارزانی لەبارەی گرێبەستەكانەوە وتی، "قۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكانی نێوان كوردستان و ئەمریكا دەستپێدەكات".
بەوتەی كەمال موسلیم، وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم، بەهای گرێبەستەكانی هەردوو ڕێككەوتنەكە دەگاتە 110 ملیار دۆلار كە یەكێكیان بەرهەمهێنانی غازە لە كێڵگەی میران لە سنوری چەمچەماڵ "كە یەدەگەكەی بە 8 تریلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێندرێت" و ئەوی دیكەشیان پەرەپێدان و بەڕێوەبردنی كیڵگەی نەوتی تۆپخانە و كوردەمیرە لە سنووری گەرمیان.
سەرەڕای خستنەڕووی گرنگیی گرێبەستەكان بۆ عیراق و هەرێمی كوردستان، بەڵام هەرزوو وەزارەتی نەوتی فیدراڵ دژی گرێبەستەكان هاتە دەنگ و جەختی لەوە كردەوە، بە پشتبەستن بە دەستووری عیراق و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی، "ئەو گرێبەستانە پوچەڵن".
هەروەها وەزارەتی نەوت ئاماژەی بەوەش كردووە، "گرێبەستەكان نایاسایین و سەرپێچییەكی روونی یاسان، سەرەڕای پێویستیی عیراق بۆ ئەنجامدانی گرێبەستی وەبەرهێنان لەبواری غاز و پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆ بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا".
ئەوەشی خستووەتەڕوو، "سامانە سروشتییەكان موڵكی سەرجەم عیراقییەكانە و هەر وەبەرهێنانێك لەو سامانەدا بكرێت، پێویستە لەرێگای حكومەتی عیراقەوە بێت".
لای خۆیەوە تۆفیق شاهین، سەرۆكی كۆمپانیای وێستێرن زاگرۆس رایگەیاندووە، گەشەپێدانی كیڵگەی نەوتی تۆپخانە و كوردەمیر، رۆڵێكی سەرەكی دەگێڕێت لە دەستەبەركردنی و گەیاندن و دابینكردنی كارەبای 24 سەعاتی بۆ ملیۆنان كەس لە هەرێمی كوردستان و ناوچەكە.
ماوەی زیاتر لە 10 ساڵە بەغداد و هەرێم لەسەر كەرتی وزەو نەوت كێشەی قوڵ كەوتووەتە نێوانیان، وەزارەتی نەوتی عیراق پێشتر لە دادگای پێداچوونەوەی كەرخ سكاڵای لەسەر ئەو كۆمپانیایانە تۆمار كرد كە لە كەرتی نەوتی هەرێم كاردەكەن و گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەیە.
لە ساڵی 2022دا دادگای فیدراڵیی عیراق یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بە نادەستوری ناوبرد كە لە ساڵی (2007) لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە.
لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستانی پابەند كرد بە رادەستكردنی سەرجەم بەرهەمە نەوتییەكان و پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت و دەرهێنانی و هەناردەكردن و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.
دۆزینەوەیەکی نوێ دەریدەخات، کە لەسەر خاکی سوریا 4500 ساڵ پێش ئێستا کەلوپەلی یاری منداڵان بەرهەمهێنراوە و فرۆشگە هەبووە بۆ فرۆشتنی ئەو کەلوپەلانە.
شەقشەقە و بوکەشووشەی یاریکردنی منداڵان، ئەو دوو کەلوپەلی یارییەن کە بەرکارهێنانێکی بەربڵاویان هەیە لە جیهاندا و ئێستاش تەمەنی نزیک پێنجهەزار ساڵەی چەند شەقشەقە و بوکەشووشەیەک، توێژەرە جیهانییەکانی بەخۆوە سەرقاڵ کردووە.
لێکۆڵەرانی دانیمارکی لە توێژینەوەیەکدا دۆزینەوەی 19 شەقشەقەی منداڵان و چەند پارچەیەکی بوکەشووشەی منداڵانیان لە شاری حەمای سوریا راگەیاندووە، مێژووەکەی بۆ سەردەمی چاخی برۆنز دەگەڕێتەوە.
چاخی برۆنز ئەو چاخە بوو کە تیایدا بۆ یەکەم جار مرۆڤ دەستی بە کارکردن بە کانزا کرد، چەک و ئامراز و ئامێری کانزایی جێگەی بەردینی گرتەوە، ئەگەرچی لە 3000 ساڵ بەر لە زایین یۆنان و چین چوونەتە ئەو قۆناغە، بەڵام لە ئەنادۆڵ و لای سۆمەرییەکان، لە 6000 ساڵ بەر لە زایینەوە چوونەتە ئەو چاخەوە.
گۆڤاری "childhood In the past" توێژینەوەیەکی بڵاوکردووەتەوە کە چەندین لێکۆڵەر تێیدا بەشدارییان کردووە، لە توێژینەوەکەدا 19 شەقشەقەی منداڵانیان لە شاری حەمای سوریا دۆزیوەتەوە، کە بۆیان دەرکەوتووە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چوار هەزار و 500 ساڵ بەر لە ئێستا.
4500 ساڵ پێش ئێستا دایکان و باوکان لە بازاڕ یارییان بۆ منداڵەکانیان کڕیوە
ماری هاڵد لێکۆڵەری بەشدار لە توێژینەوەکەدا باسی لەوەکردووە، ئەگەر لەو سەردەمەدا دایک ویستبێتی منداڵەکەی بۆماوەیەک سەرقاڵ بکات، کەوچکێکی دارین یان ئاسنینی داوەتە دەستی، بەڵام لەسەر خاکی سوریا، تەنانەت لەو سەردەمەدا، دایک و باوکەکان هەڵبژاردنێکی دیکەیان هەبووە، کە ئەوە بووە توانیویانە بچن بۆ بازاڕ و یارییەک بۆ منداڵەکەیان بکڕن.
توێژەران لەم توێژینەوەیەوە گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی، کە نزیکەی پێنج هەزار ساڵ بەر لە ئێستا لەسەر خاکی سوریا کەلوپەلی یاری منداڵان بەرهەمهێنراوە و لە بازاڕدا فرۆشراوە، بەوپێیەی مێژووی ئەو شەقشەقانەی دۆزراونەتەوە دەگەڕێنەوە بۆ چاخی برۆنز، کە ئەمە گەورەترین دۆزینەوەیەی لەو شێوەیەیە.
خاکی سوریا یەکێکە لەو خاکانەی بەهۆی نزیکییەکەی لە ئەنادۆڵ و خاکی کوردستانەوە، مێژوویەکی دێرینی هەیە و یەکێکیشە لەو خاکانەی لەپاڵ کوردستاندا کە کۆنترین پاشماوەی مرۆڤی تێدا دۆزراوەتەوە. سوریا یەکێک بوو لە ناوەندە سەرەتاییەکانی چاخی بەردینی نوێ '12 هەزار ساڵ' لەمەوبەر.
خاکی سوریای ئێستا چەندین فەرمانڕەوایی بەخۆوە دیوە و لەناو فەرمانڕەوایەتییە کوردییەکانیشدا بەشێکی زۆریان لەو خاکەدا باڵادەست بوون و شارستانییەتیان فراوان بووە، لەناویشیاندا سۆمەری و ئاشوری و ئارامی و سەلجوقی و هوری و بێزەنتی و ئاموری، ئێستاش لەدوای گۆڕانی سەردەمەکان و ناساندنی سوریا وەک وڵاتێکی عەرەبی، بەڵام مۆرکی کوردیبوونی لەدەستنەداوە و تەنانەت زۆرینەی ناوی شار و شوێنەکان زمانی کوردین.
ئەگەرچی گڵینن بەڵام لەناونەچوون
بەپێی توێژینەوەکە، شەقشەقەکان لە قوڕ دروست کراون و پێکهاتەکەیان بە جۆرێکە، کە دوای نزیکەی پێنج هەزار ساڵ هێشتا لەناونەچوون.
توێژەران ئەوەیان بۆ دەرکەوتووە، گڵەکان بە جۆرێک کاریان لەسەر کراوە، وەک ئەوەی کەسانی شارەزا و پیشەگەر کاریان لەسەر کردبن، بەڵام شێوەی دروستکردنەکەیان بەهێندەی پێکهاتەکەیان جیاواز نییە.
بوکەشووشەیمنداڵانیش بەرهەمهێنراون
توێژەران داواش دەکەن، رێگە بە پسپۆڕانی ئەو بوارە بدرێت کە لە نزیکەوە کار لەسەر دۆزینەوەکانی دیکە و پارچە گڵەکان بکەن، چونکە پێدەچێت بەشێکیان کەلوپەلی دیکەی یاریکردن بن وەک بوکەشووشەی قوڕین.
توێژەرەکان ئەوەشیان خستووەتە روو، ئەگەرچی ئەو پارچە گڵانەی دیکە وەک پەیکەری پەرستگەکان دەردەکەون، بەڵام پێناچێت پەیکەر بن، بەڵکو زیاتر لە بوکەشووشە دەچن چونکە شێوەکانیان تاڕادەیەک وادەردەکەون بیانەوێت منداڵان بخەنە پێکەنین.
بەپێی توێژینەوەی گۆڤارەکە، بەشێکی زۆری یارییەکانی دیکە بەشێوەی پارچە پارچە دۆزراونەتەوە و دەبێت پارچەکان پێکەوە بنرێنەوە، بۆیە ئەوە دیاریکردنی سروشتی یارییەکانی سەختتر کردووە، بەشیکیشیان هێشتا سەرجەم پارچەکانیان نەدۆزراوەتەوە.
دۆناڵد ترەمپ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنووسیدا رایگەیاند، نزیکن لە رێککەوتن لەگەڵ ئێران. دەشڵێت، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەندین سەرکردەی نایابی هەیە.
لە درێژەی گەشتەکەیدا دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا ئەمڕۆ لە دەوحەی پایتەختی قەتەرەوە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنووسی ئەنجامدا و رایگەیاند، دەیانەوێت ئێران گەشەبکات، بەڵام رێگە نادەن ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆمی.
وتیشی، "نامانەوێت پەنا بۆ هێز ببەین لەگەڵ ئێران، نزیکن لە رێککەوتن".
ئاماژەی بەوەشکرد، بە ئامانجی گەیشتن بە ئاشتییەکی درێژخایەن، ئەمریکا دانوستانی زۆر جدی لەگەڵ ئێران ئەنجام دەدات.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان لەدەست دەدا
لەبارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە ترەمپ باسی لەوەکرد، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرکردەی نایابی هەیە، رەخنەشی لە ئیدارەی جۆو بایدنی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا گرت و ئەوەی خستە روو، "بەهۆی سیاسەتە خراپەکانی ئیدارەی پێشووەوە، خەریک بوو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان لەدەست دەدا".
بەشداری دانوستانی روسیا- ئۆکرانیا دەکەم
لەبارەی دوایین پێشهاتەکانی روسیا و ئۆکرانیاشەوە ئەوەی روون کردەوە، باوەڕیان وایە ئەنجامی باش بەدەست دەهێنن و ئەگەر گونجاو بێت، سبەینێ هەینی، بەشداری دانوستانی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەکات لە تورکیا.
ماوەی دوو رۆژە دۆناڵد ترەمپ گەشتێکی مێژوویی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەست پێ کردووە و لە یەکەم رۆژی گەستەکەیدا بەشداری لوتکەی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو- ئەمریکای کرد.
لە گەشتەکەیدا دۆناڵد ترەمپ بۆ یەکەمجار سەرجەم سزاکانی سەر سوریای هەڵگرت کە لە ساڵی 1979ـوە بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپێنراون، بەر لە دەستپێکی لوتکەش لەگەڵ ئەحمەد شەرعی سەرۆکی قۆناغی راگوزەری سوریا کۆبووەوە و چەند داواکارییەکیان لە یەکتر کرد.
بە ئامادەبونی سەرۆكی ئەمریكا و جێنشینی سعودیە و سەركردەكانی كەنداو، لوتكەی وڵاتانی "كەنداو-ئەمریكا" لە ریاز بەڕێوەچوو. لەو لوتكەیەدا پەیوەندییەكانی ئەمریكا و سعودیە و رەوشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سوریا و ئێران و رێككەوتنەكانی ئیبراهیمیە باسكران.
بە ئامادەبونی سەرۆكی ئەمریكا و جێنشینی سعودیە و سەركردەكانی كەنداو ، لوتكەی وڵاتانی كەنداو - ئەمریكا لە ریازی پایتەختی سعودیە بەرێوەچوو، تیایدا سەركردەكانی كەنداو لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ گفتوگۆیان لەبارەی چەند بابەتێكی گرنگی ناوچەكە كرد.
لە دەستپێكی لوتكەكەدا ، محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە رایگەیاند ، سورن لەسەر بەردەوامییدان بە هاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ ئەمریكا لە پێناو سەقامگیری ناوچەكە و وتیشی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەمریكادا هاوبەشیی ستراتیژیە و وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو تەئكید لە هاوبەشیی ئابوری لەگەڵ ئەمریكا دەكەنەوە .
هەروەها سوپاسی ترەمپی كرد بۆ هەڵگرتنی سزاكانی سەر سوریا و سەبارەت بە غەززەش وتی ، پێویستە جەنگی غەززە كۆتایی پێبێت و چارەسەریی هەمیشەیی و گشتگیر بۆ دۆسیەی فەلەستین بدۆزرێتەوە .هەروەها ئامادەشن بۆ بەردەوامیدان بە هەوڵەكان بە ئامانجی چارەسەركردنی قەیرانی ئۆكراین .
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاش وتارێكی پێشكەش كرد و رایگەیاند ، وڵاتانی كەنداو لە پێشەوەی دەوڵەتە سەقامگیر و پێشكەوتوەكانن و هەموو جیهان چاودێری ئەو دەرفەتانە دەكات كە لە وڵاتانی كەنداو هەن، سەبارەت بە رەوشی ناوچەكەش وتی ، دەكرێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەقامگیر بێت و پێویستە ئێران پشتگیریكردنی جەنگەكانی ناوچەكە رابگرێت و بە هیچ شێوەیەك هەوڵی بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی نەدات ، وتیشی دەیەوێت رێككەوتن لەگەڵ ئێران بكات بەڵام دەبێت تاران واز لە پشتگیركردنی تیرۆر بهێنێت .
سەبارەت بە سوریاش ترەمپ وتی، هەوڵدەدەن پەیوەندییەكانیان لەگەڵ حكومەتی نوێی سوریا باش بكەن و ئەو هەنگاوەش لە كۆبونەوەكەیەوە لەگەڵ ئەحمەد شەرع سەرۆكی سوریا دەستیپێكردوە ، ترەمپ جارێكی تریش ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كە هەڵگرتنی سزاكانی سەر سوریا دەرفەتێكی گەورە بە دیمەشق دەدات، لەبارەی غەززەشەوە رایگەیاند، ئەوەی لە توانایاندا بێت دەیكەن بۆ دانانی سنورێك بۆ ئاڵۆزییەكانی غەززە .
ترەمپ باسی لە رێككەوتنەكانی ئیبراهیمیەش كرد وتی هەوڵ دەدەن ژمارەیەكی زیاتری وڵاتان بچنە رێككەوتنەكانەوە ، سعودیەش دەچێتە ناو رێككەوتنەكان هەر كاتێك كە خۆی هەڵیبژێرێت .
دوای 25 ساڵ، ئەمڕۆ بۆ یەکەمجار سەرۆکێکی سوری لەگەڵ سەرۆکی ئەمریکا کۆبووەوە و لە کۆبوونەوەکەشدا چەندین پرسی پەیوەست بە داهاتووی سوریا باسکران، هەریەک لەو دوو سەرۆکەش چەند داواکارییەکیان لە یەکتر هەبوو.
ئەمڕۆ چوارشەممە، دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا و ئەحمەد شەرعی سەرۆکی قۆناغی راگوزەری سوریا لە ریازی پایتەختی سعودیە کۆبوونەوە. لە کۆبوونەوەکەدا محەمەد بن سەلمانی شازادەی جێنشینی سعودیە بەشدار بوو و رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیاش بە پەیوەندی ڤیدیۆیی لەگەڵیاندا بوو.
رێککەوتنی ئیبراهیمی
بەپێی راگەیەنراوی کۆشکی سپی، وەک داواکاریی سەرەکی بۆ جێگیرکردنی دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رەواندنەوەی بڵێسەی شەڕ، دۆناڵد ترەمپ داوای لە ئەحمەد شەرع کردووە، رێککەوتنی ئیبراهیمی لەگەڵ ئیسرائیلدا ئیمزا بکات.
کە رێککەوتنی ئیبراهیمی ئەو رێککەوتنەیە بۆ ئاشتی لەنێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبیدا لە کۆتاییەکانی ساڵی 2020 بە سەرپەرشتی ئەمریکا واژۆ کرا.
پاککردنەوەی خاکی سوریا لە تیرۆرستان
هەر لە کۆبوونەوەکەدا ترەمپ داوای لە شەرع کردووە، هاوکارییان بکات لە پاککردنەوەی خاکی سوریا لە تیرۆرستان. لە ناویشیاندا هەریەک لە چەکدارانی داعش و ئەو فەڵەستینیانەی کە ئەمریکا لە لیستی تیرۆردا دایناون، هەروەها هەر گروپ و دەستەیەک کە ئەمریکا بە تیرۆرست ناویان دەبات.
ترەمپ لە وتاری خۆی لە لوتکەی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو- ئەمریکا لەبارەی کۆبوونەوەکەی لەگەڵ شەرع باسی لەوەکرد، سزاکانمان لابرد بۆ ئەوەی سوریا لە خۆشیدا بژی و گەشە بکات، هەڵگرتنی سزاکان هەلێکی گرنگ دەدات بە سوریا.
باسی لەوەشکرد، پێویستە ئەحمەد شەرع سوریایەک بونیاد بنێت کە دووربێت لە دەستوەردان، دەیەوێت هەلێک بداتە سوریا کە لەژێر حوکمی ئەحمەد شەرعدا، ئاشتی و سەقامگیر بە خۆیەوە ببینێت کە ماوەیەکی زۆرە لە جەنگدایە.
شەرع بۆ ترەمپ: دەنگمان بگەیەنە سەرمایەدارانی ئەمریکا
بەپێی هەواڵی میدیاکانیش، لە کۆبوونەوەکەدا ئەحمەد شەرع داوای کردووە، دۆناڵد ترەمپ دەنگیان بگەیەنێتە سەرمایەدار و وەبەرهێنەرانی ئەمریکا لە سوریادا وەبەرهێنان بکەن، هەروەها کۆمپانیا ئەمریکییەکان لە بواری نەوت و غازدا وەبەرهێنان لە سوریا بکەن.
لەدوای 25 ساڵ، ئەمە یەکەم کۆبوونەوەی سەرۆکێکی ئەمریکی و سورییە بەیەکەوە، کە دوایین جار، لە ساڵی 2000دا حافز ئەسەد و بێل کلینتن لە جنێڤ کۆبوونەوە.
لەدوای سەردانەکەی دۆناڵد ترەمپیشەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گۆڕانکاریی گەورە بۆ سوریا روویانداوە، شەوی رابردوو رایگەیاند، سەرجەم سزاکانی سەر سوریا هەڵدەگرن، بە ئامانجی ئەوەی سوریا بوژانەوە بە خۆیەوە ببینێت و هاوکاری وڵاتەکەش دەکەن لە دووبارە بونیادنانەوەیدا.
دوا بەدوای ئەوەش نرخی لیرەی سوری رووی لە بەرزبوونەوە کرد و لە دوێنێوە، نزیکە 21٪ نرخەکەی زیادیکردووە.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە رۆژانی 13 بۆ 16ی ئەم مانگە سەردانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات، سعودیەش میوانداری لوتكەی كەنداو-ئەمریكی دەكات.
بەپێی پێگەی "ئەكسیۆس" كە لە زاری لێپرسراوانی ئەمریكی و عەرەبییەوە بڵاویكردووەتەوە، رۆژی چوارشەممە سعودیە میوانداری لوتكەیەك دەكات، كە سەرۆكی ئەمریكا لەگەڵ هاوتا و سەركردەكانی وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو كۆدەكاتەوە، ئەوەش رەنگدانەوەی ئەو گرنگییەیە كە ئیدارەی ترەمپ بە وڵاتانی كەنداوی دەیدات.
ئەو لوتكەیە دەرفەتێكە بۆ ترەمپ بۆئەوەی بۆچوونی لەبارەی دەستوەردانی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دیاریكردنی بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی لە ناوچەكە بخاتەڕوو، جەختیش دەكرێتە سەر راكێشانی وەبەرهێنەرانی كەنداو لەگەڵ كەمكردنەوەی نرخی نەوت بۆ پشتیوانی گەشەی ئابوری ئەمریكا و هەنگاوی چارەسەری سیاسی بۆ ناكۆكی فەلەستین و ئیسرائیل، كە قەتەر رۆڵی نێوەندگیر لەنێوان ئیسرائیل و حەماس دەبینێت.
سەردانەكە هاوكاتە لەگەڵ جموجۆڵی فراوانی وڵاتانی كەنداو لەڕوی وەبەرهێنانەوە لە ئەمریكا، بە شێوەیەك سعودیە نیازی خۆی دەرخستووە بۆئەوەی قەبارەی وەبەرهێنانی لە ئەمریكا بگەیەنێتە یەك ترلیۆن دۆلار، ئیماراتیش بەڵێنیداوە بە بڕی 1.4 ترلیۆن دۆلار لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا لە بواری ژیریی دەستكرد و وزە وەبەرهێنان بكات.
بەپێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان، ئیدارەكەی ترەمپ كەمكردنەوەی كۆت و بەندی سەر هەناردەی ژیریی دەستكرد بۆ وڵاتانی كەنداو تاوتوێ دەكات، كە لە ئیدارەكەی بایدندا سەپێندرابوو.
ئەمریكا هەوڵی جدی دەدات بۆئەوەی سعودیە بخاتە ئەو رێككەوتنەوە كە تایبەتە بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسرائیل، بەڵام سعودیە مەرجی راگرتنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی هەیە لە غەززە، بەرلەوەی هەر هەنگاوێك بۆ ئەو مەبەستە بنرێت، بۆئەوەش ترەمپ پشتی بە جارید كوشنەری زاوای بەستووە، كە پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە هەیە.
هەر لەو سەردانەی ترەمپدا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست باس لە دانوستانە ئەتۆمییەكانی نێوان واشنتۆن و تارانیش دەكرێت، چونكە ئیدارەكەی ترەمپ چاوەڕێی پشتیوانی سعودیە دەكات لە پەرەدان بە پرۆگرامی ئەتۆمی مەدەنی.
ئاژانسی هەواڵی "ئەسۆشیەتد پرێس"یش رایگەیاندووە، رەنگە ترەمپ لەو سەردانەیدا ناوی كەنداوی فارسی بە رەسمی بكاتە كەنداوی عەرەبی، كە ئێران ئەو هەنگاوە بە "ئیستفزاز" دەزانێت.
سەردانەكەی ترەمپ جگە لە سعودیە، قەتەر و ئیماراتیش دەگرێتەوە، وەفدێكی باڵاش یاوەری ترەمپ دەكات، كە پێكهاتوون ل ماركۆ رۆبیۆ وەزیری دەرەوە و پیت هیگسێت وەزیری بەرگری و سكۆت بیسنت وەزیری گەنجینە و ستیڤ ویتكۆڤ نێردەی ترەمپ بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
پەکەکە ئەنجامەکانی کۆنگرەی 12ی خۆی بڵاوکردەوە و بەپێی راگەیەنراوەکە، خەباتی چەکداریی خۆی کۆتایی پێهێنا و لەمەودوا لەبری خەباتی چەکداریی لە فۆڕمێکی دیکەدا لە رێگای خەباتی سیاسییەوە بەردەوام دەبێت.
پارتی کرێکارانی کوردستان 'پەکەکە' ئەنجامەکانی کۆنگرەی 12ی خۆی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، کۆنگرەکە بە بەشداریی 232 ئەندام و لە دوو شوێنی جیاواز ئەنجامدرا و سێ رۆژی خایاند.
ئەوەشی خستووەتە روو، لە کۆنگرەدا باس لە پرسەکانی سەرکردایەتی، شەهیدان، پێشمەرگە و بوونی رێکخراوەیی پارتەکە و کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداریی و بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی کراون، لە کۆنگرەکەشدا بڕیاری مێژوویی دراون کە نوێنەرایەتی سەرەتایەکی نوێ دەکەن.
پەکەکە ئەرکی مێژوویی خۆی بەجێ هێناوە
لە راگەیەنراوەکەشدا هاتووە، پەکەکە سیاسەتی نکۆڵیکردن و لەناوچوون و پارچەبوونی گەلی کوردی تێکشکاند و پرسی کوردی گەیاندە ئاستی چارەسەری، لەم خاڵەدا ئەرکی مێژوویی خۆی بەجێهێناوە.
ئەوەش هاتووە، لەسەر بنەماکانی کۆنگرەی 12، بەمەبەستی جێبەجێکردنی پرۆسەی ئاشتی لەلایەن رێبەر ئاپۆوە، پەکەکە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریی داوە و کۆتایی بە هەر چالاکییەک دێت لەژێر ئەو ناوەدا.
لە درێژەی راگەیەنراوەکەدا پەکەکە باس لە قۆناغەکانی خەباتی پارتەکەی دەکات و باس لەوە دەکات، هەلومەرج لە رابردوودا پێویستی بە خەباتی چەکداری هەبووە. درێژەی قۆناغەکانی ئەو خەباتەشی روون کردووەتەوە.
ئەو پێشهاتانەی روو دەدەن، پێویستیان بە داڕشتنەوەی پەیوەندییەکانی کورد و تورک هەیە
لەدوای خەباتی چەکداریش پارتی کرێکارانی کوردستان لە راگەیەنراوەکەیدا دەڵێت، خەباتی 52 ساڵە ئەوە پشان دەدات، پرسی کورد تەنها بە چارەسەرکردن لەسەر بنەمای وڵاتێکی هاوبەش و هاووڵاتیی یەکسان سەردەکەوێت، ئەو پێشهاتانەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە چوارچێوەی جەنگی جیهانیی سێیەمدا روودەدەن، پێویستی بە داڕشتنەوەی پەیوەندییەکانی کورد و تورک هەیە.
گەلەکەمان لە هەرکەسێک زیاتر لە هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریی تێدەگات
پەکەکە باس لە سیاسەتەکانی لەناوبردن و نکۆڵیکردن لە گەلی کورد و رووبەڕووبوونەوەی لەناوبردن و جینۆساید دەکات و بۆ قۆناغی ئێستاش دەڵێت، "ئێمە باوەڕمان وایە، گەلەکەمان لە هەرکەسێک زیاتر لە هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریی تێدەگات، لە قۆناغی داهاتووشدا لەسەر بنەمای بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی، بەرپرسیارێتی خۆیان بەجێ دەگەیەنن".
دەشڵێت، "گەلەکەمان بە پێشەنگی ژنان و گەنجان، دەتوانن لە هەر بوارێکدا رێکخستنەکانی خۆیان، بە زمان و ناسنامە و کلتووری خۆیان درێژە پێبدەن و بەرگری بکەن و بە گیانی کۆکردنەوەوە کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی و کۆمەڵایەتی گرنگ پێکبهێنن، لەسەر ئەو بنەمایەشەوە پێمان وایە، پارتە سیاسییە کوردییەکان و سەرکردە گەورەکان و رێکخراوە دیموکراسییەکان، بەرپرسیارێتی پرسی دیموکراسی کورد و ناسیۆنالیزمی دیموکراسی کوردی لە ئەستۆ دەگرن".
جێبەجێکردنی بڕیارەکانی کۆنگرەی 12 پێویستی بە رابەرایەتی ئاپۆ هەیە
لەبارەی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریشەوە پەکەکە باس لەوە دەکات، "بڕیاری کۆنگرە بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە و خەباتی چەکداریی، زەمینەیەکی لەبار بۆ گەیشتن بە ئاشتیی هەمیشەیی و چارەسەریی دیموکراسی دەڕەخسێنێت، هەروەها جێبەجێکردنی بڕیارەکان پێویستی بە رابەرایەتیکردن لەلایەن رێبەر ئاپۆ و دان نان بە مافە سیاسییە دیموکراسییەکان و گەرەنتی یاسایی دروست هەیە، کە لەم قۆناغەشدا گرنگە پەرلەمانی تورکیا بە بەرپرسیارێتی مێژووییەوە رۆڵی خۆی بگێرێت".
داواش لە لایەنە سیاسییەکانی تورکیا، پارتە سیاسییەکان، رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، پیاوانی ئایینی، ریشسپی و پیاوماقوڵان، رۆشنبیر و راگەیەندکاران، هونەرمەندان، ژنان و گەنجان، کرێکاران و سەرجەم چین و توێژ و رێکخراوەکانی کۆمەڵگە دەکەن، کە بەرپرسیارێتی هەڵبگرن و بەشداری پرۆسەی ئاشتیی بکەن.
پارتی کرێکارانی کوردستان ئەوەشی روون کردووەتەوە، "پێویستە هێزە نێودەوڵەتییەکان، بەرپرسیارێتی ئەو سیاسەتی جینۆسایدەی لە 100 ساڵی رابردوودا بەرانبەر بە کورد گیراوەتە بەر؛ لە ئەستۆ بگرن و رێگر نەبن لەبەردەم سیاسەتی دیموکراسیدا، داواشیان لێدەکەین، پشتگیری پرۆسەکە بکەن".
لە راگەیەنراوەکەیدا پەکەکە شەهیدبوونی دوو کادری پێشەنگ و سەرەکی پارتەکەی راگەیاند، کە فوئاد عەلی حەیدەری لە ساڵی 2018؛ رەزا ئاڵتونی لە 2019دا شەهیدبوون و ئاماژەی بەوەکردووە، "شەهید فوئاد عەلی وەک یەکێک لە دامەزرێنەرانی پارتەکە بە سیمبولی 'دڵسۆزی سەرکردایەتی، راستی و ژیانی پیرۆز' ناسێنرا، هەروەها شەهید رەزا ئاڵتونی هاوڕێی قۆناغەکانی سەرەتای رێبەر ئاپۆ وەک سیمبولی 'هاوڕییەتی ئازادی' ناسێنرا".
هەروەها داواش دەکەن، کە خەونەکانی سری سورەیا ئۆندەر بەدی بهێنرێت.
لە کۆتاییشدا پارتی کرێکارانی کوردستان 'پەکەکە' بە دروشمی:
"سۆسیالیزمی نەتەوەیی دەوڵەتدار شکست دەهێنێت، سۆسیالیزمی کۆمەڵگەی دیموکراسی دەگاتە سەرکەوتن. پێداگری لە مرۆڤایەتی پێداگرییە لە سۆسیالیزم-بژی سەرۆک ئاپۆ" کۆتایی بە راگەیەنراوەکەی هێناوە.
دوێنێ یەکشەممە، پەکەکە رایگەیاند، کۆنگرەی 12ی خۆیان لە رۆژانی 5 تا 7ی ئەم مانگەدا لە ناوچەکانی پاراستنی مەدیا "بە سەرکەوتوویی" لە دوو شوێنی جیاواز ئەنجام داوە.
ئەوەش لە کاتێکدایە، دوای ١٠ ساڵ لە رێگریی دەسەڵاتدارانی توركیا، رۆژی ٢٨ی ١٢ی ساڵی رابردوو، رێگە درا وەفدێكی پەرلەمانتارانی پارتی یەكسانی و دیموكراسی 'دەم پارتی' بۆ دیدار لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان بچنە دوورگەی ئیمڕاڵی و لەگەڵیدا کۆببنەوە، کە کۆبوونەوەکەش سێ سەعاتی خایاند.
لە کۆتایی ساڵی رابردوو و سەرەتای ئەمساڵەوە پرسی ئاشتی لە باکوری کوردستان و تورکیا سەری هەڵداوەتەوە و چەند جارێک وەفدی ئیمڕاڵی سەردانی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیکراوی پەکەکەیان کرد، لە رۆژی 27ی شوباتدا وەفدەکە پەیامێکی مێژووییان لەلایەن ئۆجەلانەوە بڵاوکردەوە و لە پەیامەکەدا عەبدوڵا ئۆجەلان رایگەیاندبوو: بانگەوازی چەکدانان دەکەم و بەرپرسیارێتییەکەی دەگرمە ئەستۆ. پێویستە پەکەکە گۆنگرە ببەستێت و خۆی هەڵبوەشێنێتەوە.
دەسەڵاتی فەلەستینی پلانی ئەمریكا و ئیسرائیل بۆ دابەشكردنی یارمەتییەكان لە كەرتی غەززە رەتدەكاتەوەو بە هەوڵێك بۆ تێكدانی رۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان ناوی دەبات.
دوابەدوای ئاشكرابوونی پلانە پێشوەختەی سەرۆكی ئەمریكا بەر لە راگەیاندنی بە رەسمی، حكومەتی فەلەستین داوای زیادكردنی فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئیسرائیل كرد بۆ ئەوەی بەپەلە دەروازەكان بكاتەوە و دڵنیابێت لەوەی كە یارمەتییەكان بە پێی ستانداردە نێودەوڵەتییەكان بگاتە فەلەستینییەكان.
ڕۆژنامەی نیویۆرك تایمز وردەكاری پلانێكی ئاشكرا كردووە كە ئەمریكا لەگەڵ ئیسرائیل كاری لەسەری دەكات بۆ گەیاندنی هاوكاری خۆراك بۆ كەرتی غەززە و كۆتاییهێنان بە گەمارۆی ئیسرائیل بۆ سەر خاكی غەززە كە زیاتر لە دوو مانگە بەردەوامە.
رۆژنامەكە دەڵێت، ترەمپ بیر لەوە دەكاتەوە پلانەكە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا رابگەیەنێت، ئەمەش پێش گەشتەكەی كە بڕیارە لەم هەفتەیەدا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجامی بدات.
ئیسرائیل و ئەمریكا جەخت لەسەر پێویستی سیستمێكی نوێ دەكەنەوە بۆ گەیاندنی هاوكارییەكان لە كەرتی غەززە بە ئامانجی رێگریكردن لە حەماس بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو هاوكارییانە، تۆمەتێك كە هەمیشە حەماس رەتیكردووەتەوە.
نەتەوە یەكگرتووەكان هەرزوو ئیدانەی پلانەكەی كردو ئاماژەی بەوە كرد، ئەم هەوڵە دەتوانێت ژیانی خەڵكی مەدەنی بخاتە مەترسییەوە و ببێتە هۆی ئاوارەبوونی بەكۆمەڵی زیاتری غەززە.
جەیمس ئەلدەر، وتەبێژی یونیسێف لە ژنێڤ وتی، پلانی ئیسرائیل پێچەوانەی بنەما مرۆییە سەرەتاییەكانە و ئامرازێكە بۆ فشار داڕێژراوە.
هاوكات دەزگای فریاگوزاری ئۆنروا سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاندووە، زیاتر لە سێ هەزار بارهەڵگر بە هاوكارییەوە لە چەند كیلۆمەترێك لە دەرەوەی غەززە وەستاون و چاوەڕێی مۆڵەتی چوونە ژوورەوەن، لەكاتێكدا زۆربەی لەناوچووە.
لە راپرسییەكی نوێدا، نیوەی دانیشتوانی كەرتی غەززە ئامادەن شارەكەیان بەجێبهێڵن، لەكاتێكدا حكومەتی فەلەستین بە رەسمی برسێتی لەو شارەدا راگەیاندووەو ئاماژەی بەوەش كردووە، زیاتر ٪90ی هاووڵاتیانی غەززە و بەتایبەت منداڵان دەستیان بە ئاوی پاكی خواردنەوە ناگات، هاوكات لە كۆی هەر 10 كەسێك لە غەززە تەنها یەك كەس دەستی بە ئاوی پاكی خواردنەوە دەگات.
هەفتەی رابردوو حكومەتی ئیسرائیل پلانی فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكانی لە كەرتی غەززە پەسەند كرد و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش دانی بەوەدانا كە وێرانكارییەكانی غەززە وەڵامێك نییە هێرشەكانی حەماس، بەڵكو بەشێكە لە پلانێكی بە ئەنقەست كە ئامانج لێی ئاوارەكردنی خەڵكی كەرتی غەززەیە.
لە راپرسییەكدا نیوەی دانیشتوانی كەرتی غەززە ئامادەن شارەكەیان بەجێبهێڵن، وڵاتانی ئەوروپاش نیگەرانن لە گەمارۆكانی ئیسرائیل لە سەر كەرتی غەززە، سەرۆك وەزیرانی فەلەستینیش برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد هەڵوێستی هەبێت بۆ چارەسەری رەوشی مرۆیی لە كەرتی غەززە.
حكومەتی فەلەستین بە رەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و لە راپرسییەكیشدا نیوەی دانیشتوانی كەرتەكە ئامادەن غەززە بەجێبهێڵن و روو لە وڵاتێكی تر بكەن.
محەمەد مستەفا سەرۆك وەزیرانی فەلەستین لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا بەرەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد دەستبەجێ میكانیزمەكانیان كارا بكەن بۆ چارەسەركردنی رەوشی كەرتی غەززە.
وتیشی، برسیكردن وەك چەكێك بەكاردێت و پێویستە هەموو وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەپێی پابەندبوونەكانیان و یاسا مرۆییە نێودەوڵەتییەكان، رێكاری بەپەلە بگرنەبەر و دان بە كارەسات و برسییەتیدا بنێن.
یەكێتی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەبارەی ئەو میكانیزمە نوێیەی ئیسرائیل بەنیازە بیگرێتەبەر بۆ دابەشكردنی هاوكارییەكان و جەختیشیكردەوە، ئیسرائیل وەك دەسەڵاتی داگیركەر بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان دەبێت پابەند بێت بەوەی یارمەتییە مرۆییەكان دەگەنە زیانلێكەوتووان و ئاوارەكان، بەپێویستیشی دەزانێت ئاگربەستی دەستبەجێ جێبەجێ بكرێت و سەرجەم بارمتەكانیش بەپەلە ئازاد بكرێن.
ناوەندی فەلەستینی بۆ توێژینەوە سیاسی و روپێوییەكانیش راپرسییەكی لەبارەی خواستی فەلەستینییەكان بۆ بەجێهێشتنی غەززە ئەنجامداوە و بەپێی ئەو راپرسییە 49%ی بەشداربووانی راپرسییەكە ئامادەن داواكاری پێشكەشی ئیسرائیل بكەن تا هاوكارییان بكات لە رێی دەروازەكان و فڕۆكەخانەكانی ئیسرائیلەوە غەززە بەجێبهێڵن.
بەریتانیا و ئیسپانیا و نەرویژ و ئێرلەنداش لە راگەیەنراوێكدا گۆڕانكاریكردن لە جوگرافیا و دیمۆگرافیای غەززەیان رەتكردووەتەوە و بە پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانیان وەسفیانكردووە، دەشڵێن، ئۆپراسیۆنی نوێی سەربازیی لە كەرتی غەززە دەبێتەهۆی دروستبوونی كارەساتی نوێ بۆ خەڵكی مەدەنی لەو شارە و ژیانی بارمتەكانیش دەخاتە مەترسییەوە.
لین جیان وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی دژی ئۆپراسیۆنە سەربازییە بەردەوامەكانی ئیسرائیلە لە كەرتی غەززە و پێی وایە رەچاوی مافی مرۆڤ لەو ناوچەیەدا ناكرێت و هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر بوونەتە قوربانی ململانێكان.
ئیال زامیر سەرۆك ئەركانی سوپای ئیسرائیلیش رایگەیاند، لە ئێستادا سوپا چووەتە قۆناغی دووەمەوە كە یەكلاكەرەوەیە دژی بزوتنەوەی حەماس و لەناوی دەبەن.
رۆژی دووشەممە حكومەتی ئیسرائیل پلانی فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكانی لە غەززە پەسەند كرد و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش وتی، دانیشتوانی غەززە رادەگوازن و كار لەسەر جێبەجێكردنی پلانی سەرۆكی ئەمریكا دەكەن بۆ دەكردنی دانیشتووانی غەززە.
3ی ئایاری هەموو ساڵێك رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەرییە، لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر گیانی رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.
لە رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریدا، رێكخراوی رۆژنامەنوسانی بێسنور دەڵێت، لاوازبوونی ئابووری میدیا، مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر ئازادی ڕۆژنامەگەری.
لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.
رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنوور لە راپۆرتێكدا دەڵێت، فشاری ئابووری لەسەر رۆژنامەنووسان كە چەندین شێوەی هەیە و زۆرجار بە كەم سەیر دەكرێت، بەڵام میدیاكان لە نێوان دەستەبەركردنی سەربەخۆیی خۆیان و هەوڵدان بۆ پاراستنی توانای ئابووری خۆیان گیریان خواردووە، چونكە بەبێ سەربەخۆیی ئابووری، ناتوانرێت چاپەمەنی ئازاد هەبێت.
پەیامنێرانی بێسنوور دەڵێت، كاتێك میدیاكان لە روی ئابوورییەوە لاواز دەبن، وایان لێدێت بكەونە بەر تەماحی بەرژەوەندیخوازەكان و وەك بوكەڵەیەك دەبن.
لە كۆی 180 وڵات كە لەلایەن رۆژنامەنووسانی بێ سنوورەوە شیكارییان بۆ كراوە، میدیاكان ناتوانن لە 160 وڵاتدا سەقامگیری دارایی بەدەست بهێنن، بەپێی ئەو زانیاریانەی كە رێكخراوەكە لە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانیدا وەریگرتووە.
ترەمپ لە دوای دەستبەكاربوونی، دەستبەجێ پارەی ئاژانسی ئەمریكای بۆ میدیای جیهانی بڕی، ئەوەش وایكرد زیاتر لە 400 ملیۆن كەس لە دەستگەیشتن بە زانیارییە متمانەپێكراوەكانی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئازادی ئەوروپا لە سەرانسەری جیهان بێبەش بن.
دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ لە 15ی ئاداری رابردوو، زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا دەركران، لە 83 ساڵی رابردووشدا ئەوە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد، بەو شێوەیە كپ دەكرێت.
لەبارەی باڵادەستبوونی پلاتفۆڕمەكانیش لە سۆشیاڵ میدیا و كۆنترۆڵكردنی رێكلامە بازرگانییەكان، كە ئەوەش وایكردووە داهاتی میدیاكان لاواز ببێت، دەڵێت، تەنها لە ساڵی 2024دا كۆی خەرجییەكانی ریكلام لە سۆشیاڵ میدیاكان گەیشتووەتە 24 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، ئەوەش بەراورد بە ساڵی 2023 بەرێژەی 14% زیادیكردووە.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا هێشتا مەترسیدارترین ناوچەی جیهانن بۆ رۆژنامەنوسان، بەجۆرێك لە كۆی 32 وڵاتی كیشوەری ئاسیا و زەریای هێمن، 20 وڵات دابەزینی پێوەرە ئابوورییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانییان لەمساڵدا بەخۆیانەوە بینیوە.
وەك نیاز پاكی بەرانبەر واشنتۆن، تاران ئامادەیی نیشاندا دەستبەرداری بەرهەمهێنانی ئەو مووشەكانە بێت كە كڵاوەی ئەتۆمی هەڵدەگرن، لەگەڵ فرۆشتنی بەشێك لەو یۆرانیۆمەی بە روسیا و ئەمریكا كە چەند ساڵێكە بەرهەمی هێناوە.
لە كاتێكدا خولی چوارهەمی دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا بۆ كاتێكی نادیار دواخراوە، واشنتۆن بەردەوامە لە سەپاندنی سزاكان بەسەر دامەزراوە ئابوورییەكانی تاران دا، لەگەڵ ئەوەشدا باس لە رێككەوتنی 25 ساڵەی هەردوو وڵات دەكرێت سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەكە.
وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، لە كاتێكدا كۆماری ئیسلامیی ئێران پابەندبوونی خۆی بە درێژەدان بە دانوستانەكان لەگەڵ واشنتۆن دووپاتدەكاتەوە، بەڵام سیاسەتی هەڕەشە و فشار خستنەسەر دامەزراوەكان لەلایەن ئەمریكاوە، بە تەواوی پێچەوانەی بنەماكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان و یاسا نێودەوڵەتییەكانە.
دەشڵێت، لە ماوەی سێ خولی دانوستاندا، دانوستانكارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەڵوێست و داواكارییە رەواكانی گەلی ئێرانیان خستووەتە بەردەم ئەمریكا، هەوڵی جددیشیان دا بۆ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێكی دادپەروەرانە.
رۆژی پێنجشەممە سەرۆكی ئەمریكا هەڕەشەی سەپاندنی سزای بەسەر كڕیارانی نەوت و پترۆ كیمیایی ئێران كرد، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دواخستنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی تاران و واشنتۆن كە بڕیار بوو رۆژی شەممە لە رۆما بەڕێوەبچێت.
ئاژانسی ڕۆیتەرز لە زاری سەرچاوە ئاگادارەكانەوە بڵاویكردەوە، رەنگە رێككەوتنی ئەتۆمی چاوەڕوانكراوی نێوان ئێران و ئەمریكا جیاوازییەكی بەرچاوی لەگەڵ ڕێككەوتنی ساڵی 2015دا نەبێت كە دۆناڵد ترەمپ لە ساڵی 2018 لە یەكەمین خوولی سەرۆكایەتی خۆیدا لێی كشایەوە.
سەرچاوەكان ئاشكرایان كردووە، ترەمپ ڕێككەوتنێكی 25 ساڵەی خستووەتە بەردەم ئێران بەبێ ئەوەی بەرنامە ئەتۆمییەكە هەڵبوەشێنێتەوە.
بەپێی ئەو مەرجانەی كە باس دەكرێن، ئێران كۆگاكانی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەرێژەی 60% كەمدەكاتەوە و قەبارەی كۆگاكانی ئەم مادەیە سنووردار دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا وێستگە ئەتۆمییەكانی دەخاتە ژێر چاودێری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم، ئەوەش لە بەرامبەر سوككردنی سزاكان لەسەری لەلایەن ئەمریكاوە.
بەگوێرەی راپۆرتەكەی رۆیتەرز، ئێران وەك نیشانەی نیازپاكی پێشنیاری ئەوەی كردووە ئەو مووشەكانە دروست نەكات كە توانای هەڵگرتنی كڵاوەی ئەتۆمییان هەبێت. هەروەها ئامادەی نیشانداوە بەشێك لەو یۆرانیۆمە پیتێنراوەی كە بەرهەمی هێناوە، بە روسیا و ئەمریكای بفرۆشێت.
نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاند، لە ماوەی ساڵێكدا نرخی خۆراك بە رێژەی 7.6% بەرزبووەتەوە و بەرزبوونەوەی نرخیش بەردەوامە، بەتایبەت نرخی گۆشت و دانەوێڵە.
لە راپۆرتێكدا، رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی ناسراو بە فاو ئاماژەی بەوە كردووە، لە مانگی نیسانی رابردوەوە نرخی خۆراك لە جیهاندا بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە بەتایبەت نرخی دانەوێڵە و گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنیەكان كە بەوتەی خۆی رەنگدانەوەی بەردەوامی فشارەكانە لەسەر ئاسایشی خۆراكی جیهانی.
بەپێی پێوەرەكانی رێكخراوی فاو، لە مانگی نیساندا نرخی سەبەتەیەك كاڵای خۆراكی سەرەتایی، بە ڕێژەی 1% بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە 128.3 خاڵ، لە كاتێكدا لە مانگی ئاداردا 127.1 خاڵ بووە، ئەوەش بەراورد بە هەمان مانگی ساڵی رابردوو، نرخەكە بۆ 7.6% بەرزبووەتەوە.
رێكخراوی فاو رونیكردوەتەوە، نرخی دانەوێڵە بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، ئەوەش بەهۆی دابین نەكردنی رێژەی پێویست لە ئەنجامی لاوازی بەرهەمهێنان بەتایبەت روسیا و ئوسترالیا و گۆڕانی كەشوهەوا لە وڵاتانی ئاسیا بۆ بەرهەمهێنانی برنج.
کۆمپانیایەکی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی بەریتانی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئاشکرا کرد باسی لەوە کردووە، هۆکاری تەقینەوەکە بە هەڵە مامەڵەکردن بووە لەگەڵ بارێکی سوتەمەنیدا.
کۆمپانیای "ئەمبرێی" بەریتانی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی راپۆرتێکی لەبارەی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئێرانەوە بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، بارێکی سوتەمەنی تایبەت بە موشەک لە چینەوە گەیشتووەتە بەندەرەکە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، تەقینەوەکەش لە ئەنجامی هەڵە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو بارەدا روویداوە، کە تایبەت بووە بە سوتەمەنی رەق بۆ موشەکی بالیستی.
دوێنێ شەممە، ژمارەیەك تەقینەوەی گەورە لە بەندەر رەجایی لە شاری بەندەر عەباس سەر بە پارێزگای هورموزگان رویدا و بەهۆیەوە تاوەکو ئێستا 25 کەس گیانیان لەدەستداوە و هەزار و 86 کەسیش بریندار بوون، تاوەکو دێت ژمارەی قوربانییەکانیش روو لە زیادبوون دەکات.
رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکیش ئەوەی خستووەتە روو، سوتەمەنییەکان لە چینەوە هاوردەی بەندەر عەباس کراون.
ئەگەرچی دەسەڵاتدارانی ئێران کۆنتڕۆڵکردنی ئاگرەکەیان راگەیاندووە، بەڵام باس لەوە دەکەن، هێشتا دوکەڵێکی زۆر و رەش ناوچەکەی داپۆشیوە و کارکردنی تیمەکانی قورس کردووە.
دۆزینەوەی چەند شوێنەوارێکی نوێ لە ئیلامی رۆژهەڵاتی کوردستان، مێژوویەکی نوێ بۆ مێژووی کشتوکاڵ لە ناوچە کوردییەکان دەنووسێتەوە، کە ئەو شوێنەوارانە دەری دەخەن، زیاتر لە 11 هەزار ساڵە کشتوکاڵ لەو ناوچەیەدا کراوە.
لە تەپۆلكەی چۆغاگۆلان لە ناوچەی گۆلان سەر بە شاری مێهران لە پارێزگای ئیلام شوێنەواریی مێژویی دۆزراوەتەوە كە دەیسەلمێنێت ژیانی كشتوكاڵی و نیشتەجێبوون لەو ناوچەیە تەمەنی بۆ زیاتر لە 11 هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە.
حوججەت دارابی سەرپەرشتیاری تیمی شوێنەوارناسان رایگەیاندووە، دوای 45 رۆژ كنە و پشكنین لە تەپۆڵكەی چۆغاگۆلان چەند شەوێنەوارێكیان دۆزیوەتەوە كە دەریدەخەن مرۆڤەكانی ئەو ناوچەیە هەر زوو دەستیان بە چاندنی دانەوێڵە كردووە و دەستبەرداری ژیانی كۆچەریی بوون و شوێنی نیشتەجێبوونیان دروست كردووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لەپاڵ ئەوەشدا بەپێی شوێنەوارەکە، گەچ بەکارهێنراوە و کەرستەی بینازاسی دۆزراوەتەوە، لەو بارەیەوە دارابی ئەوەی خستووەتە روو، هەوڵ دەدەن ئەو دۆزینەوە نوێیە لە ئاستی جیهانیدا تۆمار بکەن.
مێژووی زیاتر لە 11 هەزارەی کشتوکاڵ لە خاکی کوردستان و خەرابڕەشک - گرێ ناڤۆکێ "گۆبەکلیتەپە"
دۆزینەوەی کشتوکاڵ و تەمەنی زیاتر لە 11 هەزار ساڵەی لە خاکی کوردستاندا نوێ نییە، لە شوێنەواری مێژوویی گرێ ناڤۆکێی باکوری کوردستان کە ناوە تورکییەکەی "گۆبەکلیتەپە"یە، چەندین ئاماژەی کشتوکاڵکردن و کاری هەرەوەزی لەلایەن مرۆڤەکانی ئەو سەردەمەوە دۆزراونەتەوە.
خاڵی سفری ژیان یان دەستپێکی مێژوو
خەرابڕەشک - گرێ ناڤۆکێ و بە تورکی گۆبەکلیتەپە، ئەو شوێنەوارەیە کە دەکەوێتە دامێنی زنجیرەچیای تۆرۆس لە شاری رحای باکووری کوردستان "ئورفا"، خەرابڕەشک مێژوویەکی 12 هەزار ساڵەی هەیە، بۆیە پێی دەوترێت "خاڵی دەستپێکی مێژوو"، بە رەحاش دەوترێت "خاڵی سفری ژیان".
ئەگەرچی خەرابڕەشک لە ساڵی 1963دا دۆزراوەتەوە، بەڵام لە ساڵی 1994دا دەست کراوەبە توێژینەوە و هەڵکۆڵین تیایدا، کە تەنها لەو 31 ساڵەدا، توانراوە چەندین شوێنەواری گرنگی لێ بدۆزرێتەوە کە سەرجەمیان بە کۆنترین لە مێژوودا ناودەبرێن، گرنگترینیشیان، بوونی ساڵنامە و کشتوکاڵ و پەرتسگا و سیمبولی چەندین زیندەوەر بووە.
یونسکۆ لە ساڵی 2018دا خەرابڕەشکی وەک میراتی جیهانی تۆمار کرد و ئاماژەی بەوەکرد، یەکێکە لە کۆنترین مۆنۆمێنتی هونەریی تەلارسازی لە جیهاندا.
لەبارەی گۆبەکلیتەپەوە پ. د. نەجمی کاروڵ سەرۆکی تیمی شوێنەوارناسی گۆبەکلیتەپە رایگەیاندووە، ماوەی جەندین ساڵە لێکۆڵینەوە لەم شوێنە مێژووییەدا بەردەوامە، بەڵام هێشتا نەگەیشتوونەتە چەند بەشێکی شوێنەکە، پێویستە کارکردن و هەڵکۆڵینەکان بە وردی ئەنجام بدرێن، بۆیە رەنگە هەڵکۆڵینی بەشێکی شوێنەکانی زیاتر لە 100 ساڵ بخایەنێت.
دوو ساڵ بەر لە ئێستاش نووسینگەی راگەیاندنی زانکۆی ئیدینبرەی بەریتانی رایگەیاند، لە دۆزینەوەیەکی نوێدا لە شوێنەواری مێژوویی گۆبەکلیتەپەی باکوری کوردستان، ساڵنامەیەکیان دۆزیوەتەوە، کە دەتوانن بە کۆنترین ساڵنامەی مێژوو ناوی ببەن، کە تیایدا ساڵێک بە 365 رۆژ و 12 مانگ و 11 رۆژی زیادە دانراوە. لەوبارەیەشەوە مارتن سویتمانی توێژەری بەریتانی ئەوەی خستووەتە روو، لە دزۆینەوەکەدا ئەوەیان بینیوە سێ کۆمەڵە ستوون هەن، کە لە هەر کۆمەڵەیەکدا چەند ستوونێک لەشێوەی سیستمی خۆر، بە شێوەی بازنەیی بە دەوری دوو ستوونی دیکەدا دروستکراون، کە لەسەر ستوونەکانی کۆمەڵەکان هێما و سمبولی دیاریکردنی رۆژ و وەرز دەبینرێت.
لە گرنگترین ئەو هێمایانەی لە خەرابڕەشک هەن، کاری هەرەوەزی و کشتوکاڵ و هێمای تەلارسازی و وێنەی چەندین باڵندە و ئاژەڵ و پەلەوەر و خشکۆن، لە دیارترینی زیندەوەرەکانیش کۆمەڵەی شیردەرەکان و "کەو"ـە.
جگە لەوەش تۆمارکردنی رووداوی مێژوویی وەک بەرکەوتنی نەیزەک بە زەوی و گۆڕانی رەوتی ژیان لەو شوێنەوارەدا هەیە، کە لە ساڵی 2017دا توێژەران بڵاویانکردەوە، هێماکان روداوی فەلەکناسین وەک ئەوەی ئاماژە بەوە بدەن 13 هەزار ساڵ بەر لە ئێستا نەیزەک بەر زەوی کەوتووە و رەوتی ژیان گۆڕاوە.
خاکی ئەدەن
هەندێک سەرچاوەکان گریمانەیەک باس دەکەن و بە خاکی ئەدەن ناوی دەبەن، واتە خاکی ئادەم و حەوا، بەشێکیشیان بە خاکی پێگەمبەران ناوی دەبەن، چونکە کۆنترین پەرستگای لێ دۆزراوەتەوە، کە ئەمەیان گریمانە نییە و بەڵگەییە.
