ڕاپۆرت
ململانێیەكی شاراوە لە نێوان توركیا و ئیسرائیل بەرۆكی سوریای گرتووە، وەك دوو زلهێزی ناوچەكە دەیانەوێت نەخشەی نوێی سوریا بە ویستی خۆیان رەنگڕێژ بكەن.
كەسایەتی ئەحمەد شەرع و پاشخانی سیاسی و ئایدیۆلۆژی و پاڵپشتی رونی توركیا بۆی، واقیعێكی نوێی لە سوریا سەپاندووە كە زلهێزە ناوچەییەكان دەخوازن پێداچوونەوە بە هەڵوێستیان بكەن بەرامبەر دیمەشق.
ئیسرائیل و توركیا وەك دوو زلهێزی ناوچەكە، هەژموونیان بەسەر سوریای نوێدا هەیە، ئەم دوو زلهێزە سەرقاڵی روبەڕوبوونەوەی راستەوخۆ نین، بەڵام پێدەچێت لە پشت پەردەوە لە ركابەرییەكی توندی ناوچەییدا بن، ئەوەش وادەكات هاوسەنگی هێز لەناو سوریا لە قاڵب بداتەوە.
ئەحمەد شەرع، كەسایەتییەك كە لە دوای روخانی رژێمەكەی ئەسەدەوە لەسەر گۆڕەپانی سوریا سەریهەڵداوە، بووەتە كارەكتەرێكی گرنگ لە هاوكێشەی نوێی سوریا، وەك سوننەیەك كە پاشخانێكی ئایدیۆلۆژی و سیاسی ئیسلامی توندڕەوی هەیە، هەڵبژاردەیەكی قبوڵكراو بوو بۆ ئەنقەرە كە لە شەڕی ناوخۆی سوریادا پشتیوانی بكات.
لە لایەكی ترەوە ئیسرائیل نیگەرانی لە دەركەوتنی ئەحمەد شەرع و گەیشتنی بە دەسەڵات دەردەبڕێت و وەك هەڕەشەیەكی ئەمنی سەیری دەكات.
پاڵنەرە سەرەكییەكانی ئەنقەرە بۆ پشتیوانیكردنی شەرع جگە لە خواستی رێگریكردن لە كوردانی سوریا بۆ سەربەخۆیی لە دیمەشق، خواستی فراوانكردنی پەیوەندییە بازرگانییەكانیەتی لەگەڵ ئوردن و وڵاتانی كەنداو دوپاتكردنەوەی كاریگەرییە ناوچەییەكەی.
چاودێران دەڵێن ئەنقەرە بەدوای مۆدێلێكی ئیسلامی دیموكراتیكدا نییە لە سوریا، بەڵكو بەدوای ئیسلامێكدا دەگەڕێت كە ڕۆحی توركی هەبێت، نزیك لە ئیخوان موسلیمین كە دەتوانێت ببێتە هەڕەشەیەكی ستراتیژی بۆ سەر ئیسرائیل.
چاودێران پێیانوایە توركیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە و قەتەر و ئێستاش ئەمریكا دەقۆزێتەوە بۆ ئەوەی ئیسرائیل لە هەوڵە دیپلۆماسییەكانی ناوچەكە دووربخاتەوە، ئیسرائیلیش بە رونی دەیەوێت سوود لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دروز وەربگرێت بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی شەڕی گرووپە توندڕەوەكان دەكەن كە هەڕەشەن لەسەر ئاسایشی ئیسرائیل، جگە لەوەش تەلئەبیب هەوڵ دەدات سوریا بخاتە نێو رێككەوتنەكانی ئیبراهیمی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵیدا.
لە نێوان توركیا و ئیسرائیلدا، سوریا خۆی لە نێوان دوو زلهێزدا دەبینێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەڕەشە نوێییەكانی ئەمریكا بۆ هەڵوەشانەوەی دەسەڵاتی راگوزەر لە چەند هەفتەی داهاتوودا، هێندەی تر ترسی خستووەتە دڵی دیمەشق و توركیاوە.
كڵاوەی زێرین یاخود قوبەی زێرین ئەو سیستمە بەرگریەی ئەمریكایە بە وتەی وەزیری بەرگری ئەمریكا یاسای یارییەكان بە تەواوەتی لە جیهاندا دەگۆرێت.
دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا رۆژی سێشەممە لە وتارێكیدا لە ئۆفیسی ئۆڤاڵی كۆشكی سپی، رایگەیاند، وڵاتەكەی ئامادەكاری دەكات بۆ دروستكردنی سیستمی كڵاوەی زێڕین، هەرچەندە چاودێران پێیان وایە جێبەجێكردنی كڵاوەی زێڕین ساڵانێكی زۆری دەوێت، چونكە بەرنامەكە روبەڕووی لێكۆڵینەوەی سیاسی و نادڵنیایی دەبێتەوە لەرووی بودجەوە.
بەڵام ترەمپ پێشبینیكردوە سیستەمەكە پێش كۆتاییهاتنی خولی سەرۆكایەتیەكەی لە ساڵی 2029دا بە تەواوی بكەوێتە كار.
كڵاوەی زێڕین، سیستمێكی بەرگریە كە بە وتەی ترەمپ، دەتوانێت مووشەكەكان ئاراستەكراوەكان تێكبشكێنێت تەنانەت ئەگەر لە بۆشایی ئاسمانیشەوە هەڵبدرێت.
ئەو سیستمە تێچووەكەی 175ملیار دۆلارە، یەكەم بەرنامەیە لە جۆری خۆیدا كە توانای جێگیركردنی چەكی ئەمریكی لە بۆشایی ئاسماندا هەیە.
ترەمپ ئاماژەی بەوەشكرد، ژەنەڕاڵ مایكل گیتلین، جێگری فەرماندەی ئێستای ئۆپەراسیۆنە بۆشاییەكان، بەرپرسیار دەبێت لە سەرپەرشتیكردنی پێشكەوتنی پڕۆژەكە، ئاماژەی بەوەشكردووە، كەنەدا وتویەتی دەیەوێت بەشێك بێت لەو پرۆژەیە.
سیستمە پێشنیازكراوەكەی ترەمپ، دەتوانێت مووشەكەكان لە چوار قۆناغی سەرەكی هێرشێكردنی رابگرێت كە بریتین لە قۆناغی پێش هەڵدان، قۆناغە سەرەتاییەكانی دوای هەڵدان، قۆناغی فڕین، قۆناغی نزیكبونەوە لە ئامانجەكە.
بەڵام ئەوەی دیموكراتەكانی لەبارەی ئەو پرۆژەیەوە نیگەرانكردووە، بەشداریكردنی كۆمپانیای سپەیس ئێكسە كە خاوەنەكەی ئیلۆن ماسكی هاوپەیمانی ترەمپە لە كڕینی بەشەكانی ئەو سیستەمە، كە بە وتەی ترەمپ سەرجەم پارچەكانی ئەو سیستمە لە ناوخۆی ئەمریكا دروستدەكرێت.
وشەی كڵاوەی زێڕین ئەمریكا لە سیستمی بەرگری كڵاوەی ئاسنی ئیسرائیلیەوە وەرگیراوە، كە ئەو وڵاتە لە هێرشە موشەكیەكان دەپارێزێت.
ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەو پێشنیازەی ترەمپ چەند ڕۆژێك دوای ئەوە هات بۆ یەكەمجار واشنتۆن رایگەیاند، چین ئەگەری هەیە لە بۆشایی ئاسمانەوە بە مووشەكی نوێ و زۆر خێرا و وردبینی بەرز هێرش بكاتە سەر خاكی ئەمریكا.
دەزگای هەواڵگری بەرگری ئەمریكاش لەو بارەیەوە هۆشداری دەدات لەوەی چین دەتوانێت لە ماوەی دە ساڵدا خاوەنی دەیان مووشەكی خولگەیی بێت كە بە سەری چەكی ئەتۆمیدا سەربكەوێت.
بەپێی ئامارەكانی دەزگای هەواڵگری بەرگری ئەمریكا، چین دەتوانێت تا ساڵی 2030 نزیكەی 60 موشەكی خولگەیی لەو جۆرەی هەبێت، لەكاتێكدا روسیا دەتوانێت تا 12 موشەكی هەبێت.
هەواڵگری ئەمریكا ئەوەشی راگەیاندوە، ئەو جۆرە موشەكەی چین كە باسی لێوەدەكەن تا ئێستا بەس باسكراو بڕیاری كۆتایی لە بارەوە لە لایەن هیچ وڵاتێكەوە نەدراوە و تەنها وەك هەڕەشەك لە داهاتوو ماوەتەوە، بەڵام ترس لەم هەڕەشانە، تەنانەت ئەگەر هەڕەشەكانی داهاتووش بن، لەلایەن واشنتۆنەوە بە پلانێكی بەرگریی ، وەك كڵاوەی زێڕین، چارەسەر كراوە.
ئەو پرۆژەیەی ئەمریكا روسیا و چینی نیگەران كردوە وسەرۆكی هەردو وڵاتەكەش بە توندی رەتیانكردەوە و بە هۆكاری ناسەقامگیری لە جیهاندا وەسفیان كرد.
سبەینێ شەممە، بەغدادی پایتەختی عیراق لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و لوتکەی گەشەپێدان بەڕێوەدەبات و چاوەڕوان دەکرێت سەرکردەی زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی تیایدا بەشدار بن.
سبەینێ شەممە، بەغداد بە دروشمی "پایتەختی شارستانیەت پێشوازی لە براکانی دەکات" خولی 34ی لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و خولی 5ی لوتکەی گەشەپێدان بەڕێوەدەبات.
لوتکەی وڵاتانی عەرەبی ئەو کۆنفرانسەیە کە سەرۆک و سەرکردە باڵاکانی وڵاتانی عەرەبی و چەندین رێکخراوی گەورەی تێدا بەشدارن و گفتوگۆ لەبارەی پرسی سیاسی و ئەمنی و سەرجەم پرسە گەرمەکانی ناوچەکە دەکەن و چەندین بڕیاری تێدا دەدرێت.
لوتکەکە تەمەنی 79 ساڵە، کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1946 یەکەم لوتکەی وڵاتانی عەرەبی ئەنجامدرا و لە ساڵی 2000یشەوە بەشێوەیەکی ساڵانە هەر جارە و لە وڵاتێک ئەنجام دەدرێت.
بەغداد بە درێژایی ئەو 79 ساڵە تاوەکو ئێستا سێ جار میوانداری لوتکەکەی کردووە لە ساڵەکانی 1978، 1990 و 2012، کە دووەم لوتکەی عەرەبی لە بەغداد ئەنجام دراوە.
لوتکەی سبەینێی وڵاتانی عەرەبی لەژێر ناوی "دیالۆگ و هەماهەنگی و گەشەپێدان" دەبێت و بڕیارە هەریەک لە پرس و ئاڵەنگارییە سیاسی و ئابورییەکانی ناوچەکە و پرسی ئاسایش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر مێزی گفتوگۆ بن.
دۆناڵد ترەمپ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنووسیدا رایگەیاند، نزیکن لە رێککەوتن لەگەڵ ئێران. دەشڵێت، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەندین سەرکردەی نایابی هەیە.
لە درێژەی گەشتەکەیدا دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا ئەمڕۆ لە دەوحەی پایتەختی قەتەرەوە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنووسی ئەنجامدا و رایگەیاند، دەیانەوێت ئێران گەشەبکات، بەڵام رێگە نادەن ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆمی.
وتیشی، "نامانەوێت پەنا بۆ هێز ببەین لەگەڵ ئێران، نزیکن لە رێککەوتن".
ئاماژەی بەوەشکرد، بە ئامانجی گەیشتن بە ئاشتییەکی درێژخایەن، ئەمریکا دانوستانی زۆر جدی لەگەڵ ئێران ئەنجام دەدات.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان لەدەست دەدا
لەبارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشەوە ترەمپ باسی لەوەکرد، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرکردەی نایابی هەیە، رەخنەشی لە ئیدارەی جۆو بایدنی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا گرت و ئەوەی خستە روو، "بەهۆی سیاسەتە خراپەکانی ئیدارەی پێشووەوە، خەریک بوو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان لەدەست دەدا".
بەشداری دانوستانی روسیا- ئۆکرانیا دەکەم
لەبارەی دوایین پێشهاتەکانی روسیا و ئۆکرانیاشەوە ئەوەی روون کردەوە، باوەڕیان وایە ئەنجامی باش بەدەست دەهێنن و ئەگەر گونجاو بێت، سبەینێ هەینی، بەشداری دانوستانی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەکات لە تورکیا.
ماوەی دوو رۆژە دۆناڵد ترەمپ گەشتێکی مێژوویی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەست پێ کردووە و لە یەکەم رۆژی گەستەکەیدا بەشداری لوتکەی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو- ئەمریکای کرد.
لە گەشتەکەیدا دۆناڵد ترەمپ بۆ یەکەمجار سەرجەم سزاکانی سەر سوریای هەڵگرت کە لە ساڵی 1979ـوە بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپێنراون، بەر لە دەستپێکی لوتکەش لەگەڵ ئەحمەد شەرعی سەرۆکی قۆناغی راگوزەری سوریا کۆبووەوە و چەند داواکارییەکیان لە یەکتر کرد.
بە ئامادەبونی سەرۆكی ئەمریكا و جێنشینی سعودیە و سەركردەكانی كەنداو، لوتكەی وڵاتانی "كەنداو-ئەمریكا" لە ریاز بەڕێوەچوو. لەو لوتكەیەدا پەیوەندییەكانی ئەمریكا و سعودیە و رەوشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سوریا و ئێران و رێككەوتنەكانی ئیبراهیمیە باسكران.
بە ئامادەبونی سەرۆكی ئەمریكا و جێنشینی سعودیە و سەركردەكانی كەنداو ، لوتكەی وڵاتانی كەنداو - ئەمریكا لە ریازی پایتەختی سعودیە بەرێوەچوو، تیایدا سەركردەكانی كەنداو لەگەڵ دۆناڵد ترەمپ گفتوگۆیان لەبارەی چەند بابەتێكی گرنگی ناوچەكە كرد.
لە دەستپێكی لوتكەكەدا ، محەمەد بن سەلمان جێنشینی سعودیە رایگەیاند ، سورن لەسەر بەردەوامییدان بە هاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ ئەمریكا لە پێناو سەقامگیری ناوچەكە و وتیشی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئەمریكادا هاوبەشیی ستراتیژیە و وڵاتانی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو تەئكید لە هاوبەشیی ئابوری لەگەڵ ئەمریكا دەكەنەوە .
هەروەها سوپاسی ترەمپی كرد بۆ هەڵگرتنی سزاكانی سەر سوریا و سەبارەت بە غەززەش وتی ، پێویستە جەنگی غەززە كۆتایی پێبێت و چارەسەریی هەمیشەیی و گشتگیر بۆ دۆسیەی فەلەستین بدۆزرێتەوە .هەروەها ئامادەشن بۆ بەردەوامیدان بە هەوڵەكان بە ئامانجی چارەسەركردنی قەیرانی ئۆكراین .
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكاش وتارێكی پێشكەش كرد و رایگەیاند ، وڵاتانی كەنداو لە پێشەوەی دەوڵەتە سەقامگیر و پێشكەوتوەكانن و هەموو جیهان چاودێری ئەو دەرفەتانە دەكات كە لە وڵاتانی كەنداو هەن، سەبارەت بە رەوشی ناوچەكەش وتی ، دەكرێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەقامگیر بێت و پێویستە ئێران پشتگیریكردنی جەنگەكانی ناوچەكە رابگرێت و بە هیچ شێوەیەك هەوڵی بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی نەدات ، وتیشی دەیەوێت رێككەوتن لەگەڵ ئێران بكات بەڵام دەبێت تاران واز لە پشتگیركردنی تیرۆر بهێنێت .
سەبارەت بە سوریاش ترەمپ وتی، هەوڵدەدەن پەیوەندییەكانیان لەگەڵ حكومەتی نوێی سوریا باش بكەن و ئەو هەنگاوەش لە كۆبونەوەكەیەوە لەگەڵ ئەحمەد شەرع سەرۆكی سوریا دەستیپێكردوە ، ترەمپ جارێكی تریش ئاماژەی بۆ ئەوەكرد كە هەڵگرتنی سزاكانی سەر سوریا دەرفەتێكی گەورە بە دیمەشق دەدات، لەبارەی غەززەشەوە رایگەیاند، ئەوەی لە توانایاندا بێت دەیكەن بۆ دانانی سنورێك بۆ ئاڵۆزییەكانی غەززە .
ترەمپ باسی لە رێككەوتنەكانی ئیبراهیمیەش كرد وتی هەوڵ دەدەن ژمارەیەكی زیاتری وڵاتان بچنە رێككەوتنەكانەوە ، سعودیەش دەچێتە ناو رێككەوتنەكان هەر كاتێك كە خۆی هەڵیبژێرێت .
دوای 25 ساڵ، ئەمڕۆ بۆ یەکەمجار سەرۆکێکی سوری لەگەڵ سەرۆکی ئەمریکا کۆبووەوە و لە کۆبوونەوەکەشدا چەندین پرسی پەیوەست بە داهاتووی سوریا باسکران، هەریەک لەو دوو سەرۆکەش چەند داواکارییەکیان لە یەکتر هەبوو.
ئەمڕۆ چوارشەممە، دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا و ئەحمەد شەرعی سەرۆکی قۆناغی راگوزەری سوریا لە ریازی پایتەختی سعودیە کۆبوونەوە. لە کۆبوونەوەکەدا محەمەد بن سەلمانی شازادەی جێنشینی سعودیە بەشدار بوو و رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیاش بە پەیوەندی ڤیدیۆیی لەگەڵیاندا بوو.
رێککەوتنی ئیبراهیمی
بەپێی راگەیەنراوی کۆشکی سپی، وەک داواکاریی سەرەکی بۆ جێگیرکردنی دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رەواندنەوەی بڵێسەی شەڕ، دۆناڵد ترەمپ داوای لە ئەحمەد شەرع کردووە، رێککەوتنی ئیبراهیمی لەگەڵ ئیسرائیلدا ئیمزا بکات.
کە رێککەوتنی ئیبراهیمی ئەو رێککەوتنەیە بۆ ئاشتی لەنێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبیدا لە کۆتاییەکانی ساڵی 2020 بە سەرپەرشتی ئەمریکا واژۆ کرا.
پاککردنەوەی خاکی سوریا لە تیرۆرستان
هەر لە کۆبوونەوەکەدا ترەمپ داوای لە شەرع کردووە، هاوکارییان بکات لە پاککردنەوەی خاکی سوریا لە تیرۆرستان. لە ناویشیاندا هەریەک لە چەکدارانی داعش و ئەو فەڵەستینیانەی کە ئەمریکا لە لیستی تیرۆردا دایناون، هەروەها هەر گروپ و دەستەیەک کە ئەمریکا بە تیرۆرست ناویان دەبات.
ترەمپ لە وتاری خۆی لە لوتکەی ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو- ئەمریکا لەبارەی کۆبوونەوەکەی لەگەڵ شەرع باسی لەوەکرد، سزاکانمان لابرد بۆ ئەوەی سوریا لە خۆشیدا بژی و گەشە بکات، هەڵگرتنی سزاکان هەلێکی گرنگ دەدات بە سوریا.
باسی لەوەشکرد، پێویستە ئەحمەد شەرع سوریایەک بونیاد بنێت کە دووربێت لە دەستوەردان، دەیەوێت هەلێک بداتە سوریا کە لەژێر حوکمی ئەحمەد شەرعدا، ئاشتی و سەقامگیر بە خۆیەوە ببینێت کە ماوەیەکی زۆرە لە جەنگدایە.
شەرع بۆ ترەمپ: دەنگمان بگەیەنە سەرمایەدارانی ئەمریکا
بەپێی هەواڵی میدیاکانیش، لە کۆبوونەوەکەدا ئەحمەد شەرع داوای کردووە، دۆناڵد ترەمپ دەنگیان بگەیەنێتە سەرمایەدار و وەبەرهێنەرانی ئەمریکا لە سوریادا وەبەرهێنان بکەن، هەروەها کۆمپانیا ئەمریکییەکان لە بواری نەوت و غازدا وەبەرهێنان لە سوریا بکەن.
لەدوای 25 ساڵ، ئەمە یەکەم کۆبوونەوەی سەرۆکێکی ئەمریکی و سورییە بەیەکەوە، کە دوایین جار، لە ساڵی 2000دا حافز ئەسەد و بێل کلینتن لە جنێڤ کۆبوونەوە.
لەدوای سەردانەکەی دۆناڵد ترەمپیشەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گۆڕانکاریی گەورە بۆ سوریا روویانداوە، شەوی رابردوو رایگەیاند، سەرجەم سزاکانی سەر سوریا هەڵدەگرن، بە ئامانجی ئەوەی سوریا بوژانەوە بە خۆیەوە ببینێت و هاوکاری وڵاتەکەش دەکەن لە دووبارە بونیادنانەوەیدا.
دوا بەدوای ئەوەش نرخی لیرەی سوری رووی لە بەرزبوونەوە کرد و لە دوێنێوە، نزیکە 21٪ نرخەکەی زیادیکردووە.
لەیلا قاسم ئەو كچە كوردەی لەسەر هەڵوێستەكانی لەسێدارەدرا، بە یەكەم كچە شەهیدی كوردی لە مێژووی خەباتی كوردا دادەنرێت.
لەیلا قاسم 1952 لە گوندی بامیلی سەر بە شاری خانەقین لە خێزانێكی هەژار و نیشتمانپەروەری كورد لەدایكبووە، لەیلا قاسم وەك یەكەم كچی شەهیدی خەباتی كورد وە زۆر جاریش بە بووكی كوردستان ناوی دەهێنرێت.
لەیلا قاسم لە ساڵی 1958 لە شاری خانەقین چووەتە بەر خوێندن و قۆناغەكانی سەرەتایی و دواناوەندی لەو شارە تەواو كردووە، لە ساڵی 1971 دا لە بەشی كۆمەڵناسی كۆلێژی ئادابی زانكۆی بەغداد وەرگیراوە.
لەیلا هەرزوو ئاشنایەتی لەگەڵ بزووتنەوە و رێكخستنەكانی نەتەوەكەیدا پەیداكرد. ساڵی 1970 لە رێگای سەلام قاسمی برا گەورەكەیەوە پەیوەندی بە بزاڤی سیاسیی نەتەوەكەیەوە كردووە و لەنێو ریزەكانی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان خەبات و تێكۆشانی بەڕێوەبردووە. لەیلا ساڵی 1970 بوو بە ئەندامی پارتی دیموكراتی كوردستان.
لەیلا لە كاتێكدا خەباتی دەستپێكرد كە هەموان دەیانووت، ژن ناتوانێت شانبەشانی پیاوان لە شار و لە شاخ و لە گوندەكان خەبات بكات، لەیلا بە پێچەوانەوە شانبەشانی خوێندكارە كوڕەكانی كورد خەباتێكی بەرفراوانتری بەڕێوەدەبرد و دژ بە نایەكسانی مافەكانی ژنان و پیاوان بوو، بەتایبەتیش كە خۆی لە بواری كۆمەڵناسیدا دەیخوێند و لەرڕاستییەكانی كۆمەڵگەی كورددا تێگەیشتبوو.
لە سەرەتای ساڵەكانی 1970كە گەلی كورد لە باشووری كوردستان بە قۆناغێكی هەستیاردا تێپەڕ دەبوو، لەیلا قاسم و هاورێكانی سەرباری نكۆڵیكردنی ڕژێمی بەعس لە هەبوونی گەلی كورد، ئەوان سوور بوون لە خەبات و تێكۆشان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلەكەیان.
لە ئازاری 1974دا دوای دەستپێكردنەوەی شەڕ و هێرشەكانی حكومەتی بەعسی عیراق بۆسەر ناوچەكانی كوردستان، لەو كاتەدا لەیلا قاسم و هەندێك لە هاورێكانی پێیانوابوو خەباتكردن تەنیا لە شاخ بەس نییە، بەڵكو خەبات و تێكۆشان لە شارەكاندا و لەنێو جەرگەی دوژمندا پێویستییەكی زۆر گرنگی ئەو قۆناغەیە، بۆیە روویان لە فراوانكردنی خەباتەكەیان كرد.
لەگەڵ بەرفراوانبوونی شەڕەكان لە ساڵی 1974دا، دەزگا هەواڵگیریەكانی ڕێژێمی بەعس بەردەوام زۆر بەتوندی چاودێری یەك بەیەكی تاكەكانی كوردییان دەكرد، بۆیە ئەوەندەی نەبرد لە رۆژی 28ی چواری 1974 لەیلا قاسم و چوار لە هاورێكانی لە ئەنجامی هەڵمەتێكی بەرفراوانی هێزەكانی ئاسایش و سەربازی ڕێژێم لە بەغداد دەستگیركران.
دوای دەستگیركردنیان دادگایەكی نادادپەروەرانە دژ بە لەیلا قاسم و هاورێكانی بەڕێوەچوو و بڕیاری لەسێدارەدانیانی بۆ دەركرد. تەنها دوای دوو هەفتە لەو بڕیار سەعات 7ی سەرلەبەیانی رۆژی 12ی ئایاری 1974، لەیلا قاسم و هەر چوار هاورێكەی لەسێدارەدران. تەرمی لەیلا لە گۆڕستانێكی نەجەف بەخاک سپێردرا.
پەکەکە ئەنجامەکانی کۆنگرەی 12ی خۆی بڵاوکردەوە و بەپێی راگەیەنراوەکە، خەباتی چەکداریی خۆی کۆتایی پێهێنا و لەمەودوا لەبری خەباتی چەکداریی لە فۆڕمێکی دیکەدا لە رێگای خەباتی سیاسییەوە بەردەوام دەبێت.
پارتی کرێکارانی کوردستان 'پەکەکە' ئەنجامەکانی کۆنگرەی 12ی خۆی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، کۆنگرەکە بە بەشداریی 232 ئەندام و لە دوو شوێنی جیاواز ئەنجامدرا و سێ رۆژی خایاند.
ئەوەشی خستووەتە روو، لە کۆنگرەدا باس لە پرسەکانی سەرکردایەتی، شەهیدان، پێشمەرگە و بوونی رێکخراوەیی پارتەکە و کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداریی و بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی کراون، لە کۆنگرەکەشدا بڕیاری مێژوویی دراون کە نوێنەرایەتی سەرەتایەکی نوێ دەکەن.
پەکەکە ئەرکی مێژوویی خۆی بەجێ هێناوە
لە راگەیەنراوەکەشدا هاتووە، پەکەکە سیاسەتی نکۆڵیکردن و لەناوچوون و پارچەبوونی گەلی کوردی تێکشکاند و پرسی کوردی گەیاندە ئاستی چارەسەری، لەم خاڵەدا ئەرکی مێژوویی خۆی بەجێهێناوە.
ئەوەش هاتووە، لەسەر بنەماکانی کۆنگرەی 12، بەمەبەستی جێبەجێکردنی پرۆسەی ئاشتی لەلایەن رێبەر ئاپۆوە، پەکەکە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریی داوە و کۆتایی بە هەر چالاکییەک دێت لەژێر ئەو ناوەدا.
لە درێژەی راگەیەنراوەکەدا پەکەکە باس لە قۆناغەکانی خەباتی پارتەکەی دەکات و باس لەوە دەکات، هەلومەرج لە رابردوودا پێویستی بە خەباتی چەکداری هەبووە. درێژەی قۆناغەکانی ئەو خەباتەشی روون کردووەتەوە.
ئەو پێشهاتانەی روو دەدەن، پێویستیان بە داڕشتنەوەی پەیوەندییەکانی کورد و تورک هەیە
لەدوای خەباتی چەکداریش پارتی کرێکارانی کوردستان لە راگەیەنراوەکەیدا دەڵێت، خەباتی 52 ساڵە ئەوە پشان دەدات، پرسی کورد تەنها بە چارەسەرکردن لەسەر بنەمای وڵاتێکی هاوبەش و هاووڵاتیی یەکسان سەردەکەوێت، ئەو پێشهاتانەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە چوارچێوەی جەنگی جیهانیی سێیەمدا روودەدەن، پێویستی بە داڕشتنەوەی پەیوەندییەکانی کورد و تورک هەیە.
گەلەکەمان لە هەرکەسێک زیاتر لە هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریی تێدەگات
پەکەکە باس لە سیاسەتەکانی لەناوبردن و نکۆڵیکردن لە گەلی کورد و رووبەڕووبوونەوەی لەناوبردن و جینۆساید دەکات و بۆ قۆناغی ئێستاش دەڵێت، "ئێمە باوەڕمان وایە، گەلەکەمان لە هەرکەسێک زیاتر لە هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریی تێدەگات، لە قۆناغی داهاتووشدا لەسەر بنەمای بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی، بەرپرسیارێتی خۆیان بەجێ دەگەیەنن".
دەشڵێت، "گەلەکەمان بە پێشەنگی ژنان و گەنجان، دەتوانن لە هەر بوارێکدا رێکخستنەکانی خۆیان، بە زمان و ناسنامە و کلتووری خۆیان درێژە پێبدەن و بەرگری بکەن و بە گیانی کۆکردنەوەوە کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی و کۆمەڵایەتی گرنگ پێکبهێنن، لەسەر ئەو بنەمایەشەوە پێمان وایە، پارتە سیاسییە کوردییەکان و سەرکردە گەورەکان و رێکخراوە دیموکراسییەکان، بەرپرسیارێتی پرسی دیموکراسی کورد و ناسیۆنالیزمی دیموکراسی کوردی لە ئەستۆ دەگرن".
جێبەجێکردنی بڕیارەکانی کۆنگرەی 12 پێویستی بە رابەرایەتی ئاپۆ هەیە
لەبارەی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی خەباتی چەکداریشەوە پەکەکە باس لەوە دەکات، "بڕیاری کۆنگرە بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە و خەباتی چەکداریی، زەمینەیەکی لەبار بۆ گەیشتن بە ئاشتیی هەمیشەیی و چارەسەریی دیموکراسی دەڕەخسێنێت، هەروەها جێبەجێکردنی بڕیارەکان پێویستی بە رابەرایەتیکردن لەلایەن رێبەر ئاپۆ و دان نان بە مافە سیاسییە دیموکراسییەکان و گەرەنتی یاسایی دروست هەیە، کە لەم قۆناغەشدا گرنگە پەرلەمانی تورکیا بە بەرپرسیارێتی مێژووییەوە رۆڵی خۆی بگێرێت".
داواش لە لایەنە سیاسییەکانی تورکیا، پارتە سیاسییەکان، رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، پیاوانی ئایینی، ریشسپی و پیاوماقوڵان، رۆشنبیر و راگەیەندکاران، هونەرمەندان، ژنان و گەنجان، کرێکاران و سەرجەم چین و توێژ و رێکخراوەکانی کۆمەڵگە دەکەن، کە بەرپرسیارێتی هەڵبگرن و بەشداری پرۆسەی ئاشتیی بکەن.
پارتی کرێکارانی کوردستان ئەوەشی روون کردووەتەوە، "پێویستە هێزە نێودەوڵەتییەکان، بەرپرسیارێتی ئەو سیاسەتی جینۆسایدەی لە 100 ساڵی رابردوودا بەرانبەر بە کورد گیراوەتە بەر؛ لە ئەستۆ بگرن و رێگر نەبن لەبەردەم سیاسەتی دیموکراسیدا، داواشیان لێدەکەین، پشتگیری پرۆسەکە بکەن".
لە راگەیەنراوەکەیدا پەکەکە شەهیدبوونی دوو کادری پێشەنگ و سەرەکی پارتەکەی راگەیاند، کە فوئاد عەلی حەیدەری لە ساڵی 2018؛ رەزا ئاڵتونی لە 2019دا شەهیدبوون و ئاماژەی بەوەکردووە، "شەهید فوئاد عەلی وەک یەکێک لە دامەزرێنەرانی پارتەکە بە سیمبولی 'دڵسۆزی سەرکردایەتی، راستی و ژیانی پیرۆز' ناسێنرا، هەروەها شەهید رەزا ئاڵتونی هاوڕێی قۆناغەکانی سەرەتای رێبەر ئاپۆ وەک سیمبولی 'هاوڕییەتی ئازادی' ناسێنرا".
هەروەها داواش دەکەن، کە خەونەکانی سری سورەیا ئۆندەر بەدی بهێنرێت.
لە کۆتاییشدا پارتی کرێکارانی کوردستان 'پەکەکە' بە دروشمی:
"سۆسیالیزمی نەتەوەیی دەوڵەتدار شکست دەهێنێت، سۆسیالیزمی کۆمەڵگەی دیموکراسی دەگاتە سەرکەوتن. پێداگری لە مرۆڤایەتی پێداگرییە لە سۆسیالیزم-بژی سەرۆک ئاپۆ" کۆتایی بە راگەیەنراوەکەی هێناوە.
دوێنێ یەکشەممە، پەکەکە رایگەیاند، کۆنگرەی 12ی خۆیان لە رۆژانی 5 تا 7ی ئەم مانگەدا لە ناوچەکانی پاراستنی مەدیا "بە سەرکەوتوویی" لە دوو شوێنی جیاواز ئەنجام داوە.
ئەوەش لە کاتێکدایە، دوای ١٠ ساڵ لە رێگریی دەسەڵاتدارانی توركیا، رۆژی ٢٨ی ١٢ی ساڵی رابردوو، رێگە درا وەفدێكی پەرلەمانتارانی پارتی یەكسانی و دیموكراسی 'دەم پارتی' بۆ دیدار لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان بچنە دوورگەی ئیمڕاڵی و لەگەڵیدا کۆببنەوە، کە کۆبوونەوەکەش سێ سەعاتی خایاند.
لە کۆتایی ساڵی رابردوو و سەرەتای ئەمساڵەوە پرسی ئاشتی لە باکوری کوردستان و تورکیا سەری هەڵداوەتەوە و چەند جارێک وەفدی ئیمڕاڵی سەردانی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیکراوی پەکەکەیان کرد، لە رۆژی 27ی شوباتدا وەفدەکە پەیامێکی مێژووییان لەلایەن ئۆجەلانەوە بڵاوکردەوە و لە پەیامەکەدا عەبدوڵا ئۆجەلان رایگەیاندبوو: بانگەوازی چەکدانان دەکەم و بەرپرسیارێتییەکەی دەگرمە ئەستۆ. پێویستە پەکەکە گۆنگرە ببەستێت و خۆی هەڵبوەشێنێتەوە.
دەسەڵاتی فەلەستینی پلانی ئەمریكا و ئیسرائیل بۆ دابەشكردنی یارمەتییەكان لە كەرتی غەززە رەتدەكاتەوەو بە هەوڵێك بۆ تێكدانی رۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان ناوی دەبات.
دوابەدوای ئاشكرابوونی پلانە پێشوەختەی سەرۆكی ئەمریكا بەر لە راگەیاندنی بە رەسمی، حكومەتی فەلەستین داوای زیادكردنی فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئیسرائیل كرد بۆ ئەوەی بەپەلە دەروازەكان بكاتەوە و دڵنیابێت لەوەی كە یارمەتییەكان بە پێی ستانداردە نێودەوڵەتییەكان بگاتە فەلەستینییەكان.
ڕۆژنامەی نیویۆرك تایمز وردەكاری پلانێكی ئاشكرا كردووە كە ئەمریكا لەگەڵ ئیسرائیل كاری لەسەری دەكات بۆ گەیاندنی هاوكاری خۆراك بۆ كەرتی غەززە و كۆتاییهێنان بە گەمارۆی ئیسرائیل بۆ سەر خاكی غەززە كە زیاتر لە دوو مانگە بەردەوامە.
رۆژنامەكە دەڵێت، ترەمپ بیر لەوە دەكاتەوە پلانەكە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا رابگەیەنێت، ئەمەش پێش گەشتەكەی كە بڕیارە لەم هەفتەیەدا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجامی بدات.
ئیسرائیل و ئەمریكا جەخت لەسەر پێویستی سیستمێكی نوێ دەكەنەوە بۆ گەیاندنی هاوكارییەكان لە كەرتی غەززە بە ئامانجی رێگریكردن لە حەماس بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو هاوكارییانە، تۆمەتێك كە هەمیشە حەماس رەتیكردووەتەوە.
نەتەوە یەكگرتووەكان هەرزوو ئیدانەی پلانەكەی كردو ئاماژەی بەوە كرد، ئەم هەوڵە دەتوانێت ژیانی خەڵكی مەدەنی بخاتە مەترسییەوە و ببێتە هۆی ئاوارەبوونی بەكۆمەڵی زیاتری غەززە.
جەیمس ئەلدەر، وتەبێژی یونیسێف لە ژنێڤ وتی، پلانی ئیسرائیل پێچەوانەی بنەما مرۆییە سەرەتاییەكانە و ئامرازێكە بۆ فشار داڕێژراوە.
هاوكات دەزگای فریاگوزاری ئۆنروا سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاندووە، زیاتر لە سێ هەزار بارهەڵگر بە هاوكارییەوە لە چەند كیلۆمەترێك لە دەرەوەی غەززە وەستاون و چاوەڕێی مۆڵەتی چوونە ژوورەوەن، لەكاتێكدا زۆربەی لەناوچووە.
لە راپرسییەكی نوێدا، نیوەی دانیشتوانی كەرتی غەززە ئامادەن شارەكەیان بەجێبهێڵن، لەكاتێكدا حكومەتی فەلەستین بە رەسمی برسێتی لەو شارەدا راگەیاندووەو ئاماژەی بەوەش كردووە، زیاتر ٪90ی هاووڵاتیانی غەززە و بەتایبەت منداڵان دەستیان بە ئاوی پاكی خواردنەوە ناگات، هاوكات لە كۆی هەر 10 كەسێك لە غەززە تەنها یەك كەس دەستی بە ئاوی پاكی خواردنەوە دەگات.
هەفتەی رابردوو حكومەتی ئیسرائیل پلانی فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكانی لە كەرتی غەززە پەسەند كرد و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش دانی بەوەدانا كە وێرانكارییەكانی غەززە وەڵامێك نییە هێرشەكانی حەماس، بەڵكو بەشێكە لە پلانێكی بە ئەنقەست كە ئامانج لێی ئاوارەكردنی خەڵكی كەرتی غەززەیە.
لە راپرسییەكدا نیوەی دانیشتوانی كەرتی غەززە ئامادەن شارەكەیان بەجێبهێڵن، وڵاتانی ئەوروپاش نیگەرانن لە گەمارۆكانی ئیسرائیل لە سەر كەرتی غەززە، سەرۆك وەزیرانی فەلەستینیش برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد هەڵوێستی هەبێت بۆ چارەسەری رەوشی مرۆیی لە كەرتی غەززە.
حكومەتی فەلەستین بە رەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و لە راپرسییەكیشدا نیوەی دانیشتوانی كەرتەكە ئامادەن غەززە بەجێبهێڵن و روو لە وڵاتێكی تر بكەن.
محەمەد مستەفا سەرۆك وەزیرانی فەلەستین لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا بەرەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد دەستبەجێ میكانیزمەكانیان كارا بكەن بۆ چارەسەركردنی رەوشی كەرتی غەززە.
وتیشی، برسیكردن وەك چەكێك بەكاردێت و پێویستە هەموو وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەپێی پابەندبوونەكانیان و یاسا مرۆییە نێودەوڵەتییەكان، رێكاری بەپەلە بگرنەبەر و دان بە كارەسات و برسییەتیدا بنێن.
یەكێتی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەبارەی ئەو میكانیزمە نوێیەی ئیسرائیل بەنیازە بیگرێتەبەر بۆ دابەشكردنی هاوكارییەكان و جەختیشیكردەوە، ئیسرائیل وەك دەسەڵاتی داگیركەر بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان دەبێت پابەند بێت بەوەی یارمەتییە مرۆییەكان دەگەنە زیانلێكەوتووان و ئاوارەكان، بەپێویستیشی دەزانێت ئاگربەستی دەستبەجێ جێبەجێ بكرێت و سەرجەم بارمتەكانیش بەپەلە ئازاد بكرێن.
ناوەندی فەلەستینی بۆ توێژینەوە سیاسی و روپێوییەكانیش راپرسییەكی لەبارەی خواستی فەلەستینییەكان بۆ بەجێهێشتنی غەززە ئەنجامداوە و بەپێی ئەو راپرسییە 49%ی بەشداربووانی راپرسییەكە ئامادەن داواكاری پێشكەشی ئیسرائیل بكەن تا هاوكارییان بكات لە رێی دەروازەكان و فڕۆكەخانەكانی ئیسرائیلەوە غەززە بەجێبهێڵن.
بەریتانیا و ئیسپانیا و نەرویژ و ئێرلەنداش لە راگەیەنراوێكدا گۆڕانكاریكردن لە جوگرافیا و دیمۆگرافیای غەززەیان رەتكردووەتەوە و بە پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانیان وەسفیانكردووە، دەشڵێن، ئۆپراسیۆنی نوێی سەربازیی لە كەرتی غەززە دەبێتەهۆی دروستبوونی كارەساتی نوێ بۆ خەڵكی مەدەنی لەو شارە و ژیانی بارمتەكانیش دەخاتە مەترسییەوە.
لین جیان وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی دژی ئۆپراسیۆنە سەربازییە بەردەوامەكانی ئیسرائیلە لە كەرتی غەززە و پێی وایە رەچاوی مافی مرۆڤ لەو ناوچەیەدا ناكرێت و هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر بوونەتە قوربانی ململانێكان.
ئیال زامیر سەرۆك ئەركانی سوپای ئیسرائیلیش رایگەیاند، لە ئێستادا سوپا چووەتە قۆناغی دووەمەوە كە یەكلاكەرەوەیە دژی بزوتنەوەی حەماس و لەناوی دەبەن.
رۆژی دووشەممە حكومەتی ئیسرائیل پلانی فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكانی لە غەززە پەسەند كرد و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش وتی، دانیشتوانی غەززە رادەگوازن و كار لەسەر جێبەجێكردنی پلانی سەرۆكی ئەمریكا دەكەن بۆ دەكردنی دانیشتووانی غەززە.
3ی ئایاری هەموو ساڵێك رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەرییە، لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر گیانی رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.
لە رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریدا، رێكخراوی رۆژنامەنوسانی بێسنور دەڵێت، لاوازبوونی ئابووری میدیا، مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر ئازادی ڕۆژنامەگەری.
لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.
رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنوور لە راپۆرتێكدا دەڵێت، فشاری ئابووری لەسەر رۆژنامەنووسان كە چەندین شێوەی هەیە و زۆرجار بە كەم سەیر دەكرێت، بەڵام میدیاكان لە نێوان دەستەبەركردنی سەربەخۆیی خۆیان و هەوڵدان بۆ پاراستنی توانای ئابووری خۆیان گیریان خواردووە، چونكە بەبێ سەربەخۆیی ئابووری، ناتوانرێت چاپەمەنی ئازاد هەبێت.
پەیامنێرانی بێسنوور دەڵێت، كاتێك میدیاكان لە روی ئابوورییەوە لاواز دەبن، وایان لێدێت بكەونە بەر تەماحی بەرژەوەندیخوازەكان و وەك بوكەڵەیەك دەبن.
لە كۆی 180 وڵات كە لەلایەن رۆژنامەنووسانی بێ سنوورەوە شیكارییان بۆ كراوە، میدیاكان ناتوانن لە 160 وڵاتدا سەقامگیری دارایی بەدەست بهێنن، بەپێی ئەو زانیاریانەی كە رێكخراوەكە لە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانیدا وەریگرتووە.
ترەمپ لە دوای دەستبەكاربوونی، دەستبەجێ پارەی ئاژانسی ئەمریكای بۆ میدیای جیهانی بڕی، ئەوەش وایكرد زیاتر لە 400 ملیۆن كەس لە دەستگەیشتن بە زانیارییە متمانەپێكراوەكانی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئازادی ئەوروپا لە سەرانسەری جیهان بێبەش بن.
دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ لە 15ی ئاداری رابردوو، زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا دەركران، لە 83 ساڵی رابردووشدا ئەوە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد، بەو شێوەیە كپ دەكرێت.
لەبارەی باڵادەستبوونی پلاتفۆڕمەكانیش لە سۆشیاڵ میدیا و كۆنترۆڵكردنی رێكلامە بازرگانییەكان، كە ئەوەش وایكردووە داهاتی میدیاكان لاواز ببێت، دەڵێت، تەنها لە ساڵی 2024دا كۆی خەرجییەكانی ریكلام لە سۆشیاڵ میدیاكان گەیشتووەتە 24 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، ئەوەش بەراورد بە ساڵی 2023 بەرێژەی 14% زیادیكردووە.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا هێشتا مەترسیدارترین ناوچەی جیهانن بۆ رۆژنامەنوسان، بەجۆرێك لە كۆی 32 وڵاتی كیشوەری ئاسیا و زەریای هێمن، 20 وڵات دابەزینی پێوەرە ئابوورییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانییان لەمساڵدا بەخۆیانەوە بینیوە.
وەك نیاز پاكی بەرانبەر واشنتۆن، تاران ئامادەیی نیشاندا دەستبەرداری بەرهەمهێنانی ئەو مووشەكانە بێت كە كڵاوەی ئەتۆمی هەڵدەگرن، لەگەڵ فرۆشتنی بەشێك لەو یۆرانیۆمەی بە روسیا و ئەمریكا كە چەند ساڵێكە بەرهەمی هێناوە.
لە كاتێكدا خولی چوارهەمی دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا بۆ كاتێكی نادیار دواخراوە، واشنتۆن بەردەوامە لە سەپاندنی سزاكان بەسەر دامەزراوە ئابوورییەكانی تاران دا، لەگەڵ ئەوەشدا باس لە رێككەوتنی 25 ساڵەی هەردوو وڵات دەكرێت سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەكە.
وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، لە كاتێكدا كۆماری ئیسلامیی ئێران پابەندبوونی خۆی بە درێژەدان بە دانوستانەكان لەگەڵ واشنتۆن دووپاتدەكاتەوە، بەڵام سیاسەتی هەڕەشە و فشار خستنەسەر دامەزراوەكان لەلایەن ئەمریكاوە، بە تەواوی پێچەوانەی بنەماكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان و یاسا نێودەوڵەتییەكانە.
دەشڵێت، لە ماوەی سێ خولی دانوستاندا، دانوستانكارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەڵوێست و داواكارییە رەواكانی گەلی ئێرانیان خستووەتە بەردەم ئەمریكا، هەوڵی جددیشیان دا بۆ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێكی دادپەروەرانە.
رۆژی پێنجشەممە سەرۆكی ئەمریكا هەڕەشەی سەپاندنی سزای بەسەر كڕیارانی نەوت و پترۆ كیمیایی ئێران كرد، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دواخستنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی تاران و واشنتۆن كە بڕیار بوو رۆژی شەممە لە رۆما بەڕێوەبچێت.
ئاژانسی ڕۆیتەرز لە زاری سەرچاوە ئاگادارەكانەوە بڵاویكردەوە، رەنگە رێككەوتنی ئەتۆمی چاوەڕوانكراوی نێوان ئێران و ئەمریكا جیاوازییەكی بەرچاوی لەگەڵ ڕێككەوتنی ساڵی 2015دا نەبێت كە دۆناڵد ترەمپ لە ساڵی 2018 لە یەكەمین خوولی سەرۆكایەتی خۆیدا لێی كشایەوە.
سەرچاوەكان ئاشكرایان كردووە، ترەمپ ڕێككەوتنێكی 25 ساڵەی خستووەتە بەردەم ئێران بەبێ ئەوەی بەرنامە ئەتۆمییەكە هەڵبوەشێنێتەوە.
بەپێی ئەو مەرجانەی كە باس دەكرێن، ئێران كۆگاكانی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەرێژەی 60% كەمدەكاتەوە و قەبارەی كۆگاكانی ئەم مادەیە سنووردار دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا وێستگە ئەتۆمییەكانی دەخاتە ژێر چاودێری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم، ئەوەش لە بەرامبەر سوككردنی سزاكان لەسەری لەلایەن ئەمریكاوە.
بەگوێرەی راپۆرتەكەی رۆیتەرز، ئێران وەك نیشانەی نیازپاكی پێشنیاری ئەوەی كردووە ئەو مووشەكانە دروست نەكات كە توانای هەڵگرتنی كڵاوەی ئەتۆمییان هەبێت. هەروەها ئامادەی نیشانداوە بەشێك لەو یۆرانیۆمە پیتێنراوەی كە بەرهەمی هێناوە، بە روسیا و ئەمریكای بفرۆشێت.
نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاند، لە ماوەی ساڵێكدا نرخی خۆراك بە رێژەی 7.6% بەرزبووەتەوە و بەرزبوونەوەی نرخیش بەردەوامە، بەتایبەت نرخی گۆشت و دانەوێڵە.
لە راپۆرتێكدا، رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی ناسراو بە فاو ئاماژەی بەوە كردووە، لە مانگی نیسانی رابردوەوە نرخی خۆراك لە جیهاندا بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە بەتایبەت نرخی دانەوێڵە و گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنیەكان كە بەوتەی خۆی رەنگدانەوەی بەردەوامی فشارەكانە لەسەر ئاسایشی خۆراكی جیهانی.
بەپێی پێوەرەكانی رێكخراوی فاو، لە مانگی نیساندا نرخی سەبەتەیەك كاڵای خۆراكی سەرەتایی، بە ڕێژەی 1% بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە 128.3 خاڵ، لە كاتێكدا لە مانگی ئاداردا 127.1 خاڵ بووە، ئەوەش بەراورد بە هەمان مانگی ساڵی رابردوو، نرخەكە بۆ 7.6% بەرزبووەتەوە.
رێكخراوی فاو رونیكردوەتەوە، نرخی دانەوێڵە بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، ئەوەش بەهۆی دابین نەكردنی رێژەی پێویست لە ئەنجامی لاوازی بەرهەمهێنان بەتایبەت روسیا و ئوسترالیا و گۆڕانی كەشوهەوا لە وڵاتانی ئاسیا بۆ بەرهەمهێنانی برنج.
کۆمپانیایەکی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی بەریتانی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئاشکرا کرد باسی لەوە کردووە، هۆکاری تەقینەوەکە بە هەڵە مامەڵەکردن بووە لەگەڵ بارێکی سوتەمەنیدا.
کۆمپانیای "ئەمبرێی" بەریتانی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی راپۆرتێکی لەبارەی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئێرانەوە بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، بارێکی سوتەمەنی تایبەت بە موشەک لە چینەوە گەیشتووەتە بەندەرەکە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، تەقینەوەکەش لە ئەنجامی هەڵە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو بارەدا روویداوە، کە تایبەت بووە بە سوتەمەنی رەق بۆ موشەکی بالیستی.
دوێنێ شەممە، ژمارەیەك تەقینەوەی گەورە لە بەندەر رەجایی لە شاری بەندەر عەباس سەر بە پارێزگای هورموزگان رویدا و بەهۆیەوە تاوەکو ئێستا 25 کەس گیانیان لەدەستداوە و هەزار و 86 کەسیش بریندار بوون، تاوەکو دێت ژمارەی قوربانییەکانیش روو لە زیادبوون دەکات.
رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکیش ئەوەی خستووەتە روو، سوتەمەنییەکان لە چینەوە هاوردەی بەندەر عەباس کراون.
ئەگەرچی دەسەڵاتدارانی ئێران کۆنتڕۆڵکردنی ئاگرەکەیان راگەیاندووە، بەڵام باس لەوە دەکەن، هێشتا دوکەڵێکی زۆر و رەش ناوچەکەی داپۆشیوە و کارکردنی تیمەکانی قورس کردووە.
پەتای تای خوێنبەربوون، ئەو پەتایەی ئێستا یەخەی عیراقی گرتووە و بەپێی دوایین ئامارە رەسمییەکان، 14 حاڵەتی توشبوون و دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان بەهۆی پەتاکەوە تۆمار کراون.
پەتای تای خوێنبەربوون پەتایەکی ڤایرۆسییە، گواستراوەیە و بەهۆی ئاژەڵ و مێش و مەگەزەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، کە لەنێوان مرۆڤەکانیشدا درمە و دەگوازرێتەوە.
ئەگەر نەخۆشییەکە لە سەرەتادا دیاریبکرێت، ئەوا چارەسەرەکەی ئاسانتر دەبێت. بۆیە باشترین شت ئەوەیە هاووڵاتیان هۆشیار بن بەرامبەر بە نەخۆشییەکە و نیشانەکانی، هەروەها رێگاکانی خۆپاراستن لێی جێبەجێ بکەن.
بەپێچەوانەشەوە ئەگەر ماوەی دوو هەفتە و زیاتر بخایەنێت و هێشتا نەخۆشییەکە دیاری نەکرابێت و چارەسەری وەرنەگرتبێت، ئەگەری هەیە نیشانەکان توند ببن، بەتایبەت ئەگەر خوێن لەژێر پێستدا بڵاوببێتەوە ئەگەری گیانلەدەستدانی نەخۆشەکە هەیە.
رێژەی گیانلەدەستدان بە تای خوێنبەربوون لەنێوان 15٪ بۆ 30٪دایە.
هیچ پێکوتەیەکی دیاریکراوی نییە، نیشانەکانیشی لەرێگای پێدانی دەرمانی تایبەتەوە کەمدەکرێنەوە.
هۆکارەکانی توشبوون:
ئەم پەتایە لە رێگای بەرکەوتن بە ئاژەڵ و مێرووی هەڵگری ڤایرۆسەکەوە دەگات بە مرۆڤ، هەروەها بەشێوەیەکی زیاتر مێشوولە، گەنە، مشک و شەمشەمەکوێرە هۆکاری گواستنەوەین.
هەروەها بەهۆی سەربڕین و خواردنی گۆشتی ئاژەڵی توشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مۆڤ.
بەدەر لەو هۆکارانەی دیکە، لەنێوان مرۆڤەکانیشدا بەهۆی کارکردن و تێکەڵبوونی کەسانی توشبوو و بەکارهێنانی دەرزی و ئامێری کەسی توشبوو، یانیش پەیوەندی جەستەیی لەگەڵ کەسی توشبوودا، هەروەها کارکردن و مانەوە لەو شوێنانەی مشکیان تێدایە، لەگەڵ بەرکەوتن بە خوێن یان هەر شلەیەکی دیکەی کەسیتوشبوو، دەگوازرێتەوە و بڵاو دەبێتەوە.
نیشانە سەرەکییەکانی نەخۆشییەکە:
-دڵتێکەڵهاتن و هێڵنجدان و رشانەوە
-ئازاری جومگەکان
-سکچوون
-تا
-هیلکی و لاوازی
نیشانە توندەکان کە مەترسییان لەسەر ژیان هەیە:
-بێهۆشبوون
-ناڕێکی لە ئیشوکاری کۆئەندامی دەمار
-پەککەوتنی جگەر
-پەککەوتنی گورچیلە
-پەککەوتنی هەناسەدان
-خوێنبەربوونی ژێرپێست
باشترین رێگاکانی خۆپارێزی:
-داپۆشینی گۆشت لەناو دەفری سەرقەپاتدا.
-بەباشی پاککردنەوەی سەتڵی خۆڵ و خاشاک و باشترە ئەگەر ئەو سەتڵانە سەریان هەبێت.
-دانانی پەردەی گونجاو بۆ دەرگا و پەنجەرەکان کە مێروو و خشۆکەکان پێیدا تێپەڕ نەبن.
-بەباشی کوڵاندنی گۆشت و خۆراکەکانی دیکە.
-بڕینی لقوپۆپی زیادەی دارەکان و دوورخستنەوەی گژوگیا لە ماڵەکان.
-دوورخستنەوەی دار و خشت و کەرەستەی کەڵەکەبوو لە ماڵەکان، کە لانیکەم 40 مەتر و زیاتر.
-پاراستنی پاکوخاوێنی جەستەیی و زوو زوو شۆردنی دەستەکان.
-بڕینی چیمەنی ماڵەکان.
-پێویستە هەر ئاژەڵێک کە سەر دەبڕدرێت قڕتێکەرەکان و گەنەی لەسەرنەبێت و تەنها لە کوشتارگەکاندا ئاژەڵ سەرببڕدێت، بۆئەوەی پشکنینی پێش سەربڕین و دوای سەربڕینیشی بۆ بکرێت.
-نابێت بەهیچ جۆرێک ئاژەڵ لەناو ماڵ و گەڕەکەکاندا سەر ببڕدڕێت.
بزوتنەوەی حەماس هەڵسەنگاندنی قوڵ بۆ پێشنیازێكی نوێی ئیسرائیل بۆ ئازادكردنی بارمتەكان و راگەیاندنی ئاگربەستی تەواو لە غەززە دەكات، چاوەڕوانش دەكرێت بزوتنەوەكە لەماوی 48 سەعاتی داهاتوودا لەڕێی دوو وڵاتی نێوەندگیرەوە وەڵامی ئیسرائیل بداتەوە.
سەركردەیەكی بزوتنەوەی حەماس بە ئاژانسی فرانس پرێسی راگەیاندوە، بزوتنەوەكەیان پێشنیازە نوێیەكەی ئیسرائیل بۆ ئاگربەست بە هەند وەردەگرێت و چاوەڕوان دەكرێت لە 48 سەعاتی داهاتوودا وەڵامی خۆی لەوبارەیەوە بە نێوەندگیری میسر و قەتەڕ بخاتەروو.
سەركردەیەكی تری بزوتنەوەكەش ئاماژەی بەوە كردوە، حەماس گرفتی لەگەڵ ژمارەی ئەو بارمتانەدا نییە كە بڕیارە ئازاد بكرێن و ئامادەن سەرجەمیان ئازاد بكەن، بەڵام هیچ پێشنیازێك قبوڵ ناكەن تاكو دڵنیا دەبنەوە لە ئاگربەستێكی گشتگیر و هەمیشەیی و كشانەوەی تەواوەتی ئیسرائیل لە كەرتی غەززە و هاتنە ناوەوەی هاوكاری مرۆیی.
لەم سەروبەندەشدا، بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل و ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا لە پەیوەندیەكی تەلەفۆنیدا رەوشی ناوچەكەیان تاوتوێ كرد و نەتەنیاهۆ جەختیكردەوە، دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستینی دەبێتە گەورەترین پاڵپشتی بۆ تیرۆر.
ناتانیاهۆ بە ماكرۆنی راگەیاند، تاكو ئێستا هیچ دەسەڵاتدارێكی فەڵەستینی هێرشیكانی 7ی ئۆكتۆبەری ئیدانە نەكردووە كە تێیدا زیاتر لە هەزار و 200 ئیسرائیلی كوژران، بەڵكو خەڵك هاندەدەن بۆ كوشتنی جولەكە و پاداشتیان دەكەن.
پەیوەندیەكەی نەتەنیاهۆ و ماكرۆن لە كاتێدا دێت، لە چەند رۆژی رابردوودا سەرچاوەیەك لە سەرۆكایەتی فەڵەستین ئاشكرایكرد، ماكرۆن بە مەحمود عەباس سەرۆكی فەڵەستینی راگەیاندووە كە فەڕەنسا هەڵسەنگاندنی جددی دەكات بۆ دانپێدانانی دەوڵەتێكی فەڵەستینی بەگوێرەی سنورەكانی ساڵی 1967.
وڵاتانی جیهان بەشێوازی جیاجیا جەخت لە راگەیاندنی ئاگربەست لە غەززە دەكەنەوە و داوا دەكەن هێرشەكان رابگیرێن.
محەمەد موعیز سەرۆكی ماڵدیڤ بڕیارێكی پەسەند كرد كە رێگری دەكات لە هاتنەناوەوەی هاووڵاتیانی ئیسرائیلی بۆ وڵاتەكەی، داواش دەكات ئیسرائیل بەرپرسیاریتی لە ئاستی ئەو تاوانانەی دژی گەلی فەڵەستین ئەنجامی داون بگرێتە ئەستۆ.
لەبارەی پێشنیازەكەی ئیسرائیلەوە، عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسر و سەباح خالد حەمد شازادەی جێنشینی كوەیت پرسەكەیان تاوتوێ كرد و جەختیانكردەوە لە دەستبەجێ راگەیاندنی ئاگربەست و ئاڵۆگۆڕی بارمەتەكان.
فشارە دیپلۆماسییەكانی سەركردە جیهانییەكان و نێوەندگیرییان چارەنوسساز دەبێت لە ئاسانكاری بۆ گفتوگۆی نێوان ئیسرائیل و حەماس و رێخۆشكردن بۆ كۆتاییاهتنی ململانێكانی غەززە، هەوڵی لایەنەكانیش بە ئاڕاستەی ئازادكردنی سەرجەم بارمتەكانی هەردولا و راگەیاندنی ئاگربەستێكی درێژخایەنن بە ئامانجی كۆتاییهێنان بە گرژی و ئاڵۆزیەكانی كەرتی غەززە.