سەرۆک کۆماری ئێران: "شۆڕشێک" لە بازرگانی لە نێوان چین و ئاسیای ناوەڕاستدا دروست دەکەین

مەسعود پزیشکیان، سەرۆک کۆماری ئێران، رایگەیاند کە بەستنەوەی بەندەری چابەهار بە تۆڕی هێڵی شەمەندەفەرەوە لە داهاتوویەکی نزیکدا، گۆڕانکارییەکی گەورە لە پەیوەندیکردنی چین و ئاسیای ناوەڕاست بە ئۆقیانووسی هیندییەوە دروست دەکات. پزیشکیان ئەم لێدوانانەی لە وتارێکدا لە لووتکەی رێکخراوی هاوکاریی شانگهای لە وڵاتی چین پێشکەش کرد.

پێگەی جوگرافیای ئێران و فراوانکردنی هاوکارییەکان

سەرۆکی ئێران جەختی لەوە کردەوە کە ئێران، بەهۆی پێگە جیۆپۆلەتیکییە ستراتیژییەکەیەوە، ئامادەیە ژینگەیەکی لەبار بۆ فراوانکردنی هاوکارییە هەرێمییەکان دابین بکات. وەک ئاماژەیەک بۆ گرنگیی ئەم پڕۆژەیە، وتی: "بەندەری چابەهار بە زوویی بە تۆڕی نیشتمانیی هێڵی شەمەندەفەر دەبەسترێتەوە، کە لە ئەنجامدا چین، ئاسیای ناوەڕاست، و ئەفغانستان بە ئۆقیانووسی هیندی دەبەستێتەوە."

پزیشکیان رێکخراوی هاوکاریی شانگهای بە "هێمای هەوڵدان بۆ ئاشتی لە جیهانێکی پڕ قەیراندا" وەسف کرد و دووپاتی کردەوە کە ئێران ئامادەیە رۆڵێکی کارا لە دابینکردنی ئاسایشی بەکۆمەڵ و فراوانکردنی هاوکارییەکاندا بگێڕێت.

پێشنیازەکان بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی سزا و بەهێزکردنی ئاسایش

لە بەشێکی دیکەی وتارەکەیدا، سەرۆکی ئێران داوای کرد کە رێکخراوەکە دوو رێچکەی هاوتەریب بگرێتەبەر: "پێویستیی بنیاتنانی ئاشتی" و "بەهێزکردنی هاوکاریی دارایی بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی سزا ئابوورییەکان". لەمبارەیەوە، چەندین پێشنیازی خستەڕوو، لەوانە: پێکهێنانی لیژنەی وەزیرانی دەرەوە بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەکان و وەڵامدانەوەی خێرا بۆ پێشێلکردنی سەروەریی وڵاتانی ئەندام، هەروەها "دەستپێشخەریی ژمێریاری و یەکلاکردنەوەی تایبەتیی شانگهای بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دۆلار".

هەروەها پزیشکیان بە گەرمی پێشوازی لە دامەزراندنی چەندین سەنتەری تایبەتمەند کرد بۆ ئاسایش، لەوانە سەنتەری بەرەنگاربوونەوەی قاچاخچێتی ماددە هۆشبەرەکان، میکانیزمەکانی وەڵامدانەوەی خێرا، و سەنتەری لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان. ئەو جەختی کردەوە کە ئێران جێبەجێکردنی ستراتیژیی دە ساڵەی شانگهای بە "هەلێکی مێژوویی" دەزانێت بۆ هاوکاری لە بوارەکانی ژێرخان، وزە، ئابووریی دیجیتاڵی، ژینگە، کەلتوور و زانست.

سەرۆکی ئێران پشتیوانیی وڵاتەکەی بۆ دەستپێشخەریی حوکمڕانیی جیهانی کە لەلایەن سەرۆکی چینەوە راگەیەندرا، دووپاتکردەوە و بە هەنگاوێک بەرەو جیهانێکی دادپەروەرتر وەسفی کرد.

کاریگەرییە ئابوری و سیاسییەکان: وێستگەیەکی ستراتیژی بۆ ئێران و چین

چاوێدران پێیان وایە کە ئەم هێڵی شەمەندەفەرە رێگایەکی جێگرەوەی سەرەکی دەبێت بۆ رێڕەوە دەریاییەکان، کە ئەمەش کاریگەریی سزا ئابوورییەکانی ئەمریکا کەم دەکاتەوە و ئێران توانای ئەوە بە ئێران دەبەخشێت کە کاڵاکانی هەناردە و هاوردە بکات بە دوور لە چاودێریی ئەمریکا. ئێران خاوەنی پێگەیەکی جوگرافیی ستراتیژییە کە هێزە ئابوورییەکانی رۆژهەڵات و رۆژاوا بەیەکەوە دەبەستێتەوە، ئەمەش دەرفەتێکی زێڕینی بۆ دابینکردنی داهاتی زیاتر لە رێگەی تۆڕی رێڕەوە نێودەوڵەتییەکانەوە دەڕەخسێنێت. 

ئەم هەنگاوە لە چوارچێوەی دەستپێشخەریی "پشتێنە و رێگا"ی چین دێت، کە نزیکەی دە ساڵ لەمەوبەر دەستی پێکرد بە ئامانجی دروستکردنی تۆڕێک لە رێگا بازرگانییە وشکانی و دەریاییەکان لە نێوان ئاسیا و ئەوروپادا، کە ئەمەش گرنگیی سیاسی و ئابووریی پڕۆژەکە نیشان دەدات.

لووتکەی رێکخراوی شانگهای: فراوانبوونێکی مێژوویی

لووتکەی ئەمجارەی رێکخراوەکە، کە بەرفراوانترین لووتکەیە لە مێژووی رێکخراوەکەدا، لە رۆژانی 31ی ئاب و 1ی ئەیلوولی ئەمساڵ لە شاری تیانجینی چین بەڕێوە دەچێت. 20 سەرۆکی وڵاتانی نا ئەندام و نوێنەرانی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەشداری تێدا دەکەن.

رێکخراوی هاوکاریی شانگهای لە ساڵی 2001 دامەزراوە و لە ئێستادا وڵاتانی روسیا، چین، هیندستان، ئێران، کازاخستان، قرغیزستان، تاجیکستان، پاکستان، ئۆزبەکستان، و بیلاڕووس (کە لە 4ی تەمموزی 2024 بە فەرمی پەیوەندی پێوە کرد) لەخۆ دەگرێت. هەروەها ئەفغانستان و مەنگۆلیا وەک چاودێر بەشدارن، لەکاتێکدا ئازەربایجان، ئەرمینیا، بەحرەین، میسر، کەمبۆدیا، قەتەر، کوەیت، دوورگەکانی ماڵدیڤ، میانمار، نیپال، ئیمارات، سعودیە، تورکیا، و سریلانکا وەک "هاوبەشی گفتوگۆ"ن.

بومەلەرزەیەکی بەهێز بە گوڕی 6 پلەی رێختەر، بەرەبەیانی ئەمڕۆ رۆژهەڵاتی ئەفغانستانی هەژاند، کە بەهۆیەوە لانی کەم 500 کەس گیانیان لەدەست داوە و نزیکەی 1000 کەسی دیکەش بریندار بوون.

تۆڕی هەواڵی "ئێن بی سی"ی ئەمریکی، بە پشتبەستن بە زانیارییە سەرەتاییەکان، ئاماژەی بە ژمارەی قوربانییەکان داوە و رایگەیاندووە کە ئاماژرەکە لە بەرزبوونەوەدایە.

دەزگای گەشتیاری جیۆلۆجی ئەمریکا (USGS) ئاشکرای کردووە، ناوەندی بومەلەرزەکە لە دووری 17 میل لە شاری جەلال ئاباد، نزیک سنووری پاکستان بووە و کاتژمێر 12ی نیوەڕۆی رۆژی یەکشەممە بە کاتی ناوخۆی ئەو وڵاتە روی داوە.

شەرەفات زەمان، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی گشتی ئەفغانستان، رایگەیاندووە: "لەبەر ئەوەی بومەلەرزەکە ناوچەیەکی شاخاوی و دوورەدەستی گرتووەتەوە، چاوەڕوان دەکرێت بەدەستهێنانی زانیاریی ورد دەربارەی قوربانییەکان و قەبارەی زیانەکان کاتێکی زۆر بخایەنێت."

نزیکەی 20 خولەک دوای بومەلەرزە سەرەکییەکە، بومەلەرزەیەکی دیکەی پاشکۆ بە گوڕی 4.5 پلەی رێختەر لە هەمان ناوچەدا تۆمار کراوە، کە دۆخەکەی ئاڵۆزتر کردووە.

ئەفغانستان بە بەردەوامی روبەڕوی بومەلەرزە دەبێتەوە، ئەمەش بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافیی وڵاتەکەیە کە دەکەوێتە سەر هێڵی پێکدادانی چەندین چینی تێکتۆنیکی. هەروەها، سروشتی شاخاویی رۆژهەڵاتی ئەفغانستان مەترسی داڕمانی زەویی لێ دەکەوێتەوە، ئەمەش ئۆپەراسیۆنەکانی تیمەکانی فریاگوزاری بۆ گەیاندنی یارمەتی و رزگارکردنی خەڵک زۆر قورس دەکات.

شارەوانی سلێمانی ئاشکرایدەکات، وردبینیکردن لە دابەشکردنی زەوی بەسەر فەرمانبەران دەستیپێکردووە، هاوکات هەر فەرمانبەرێک پێشتر سودمەند بووبێت یاخود دوو فەرمانبەر هاوسەربن و هەردوولا فۆڕمیان پڕکردبێتەوە، ئەگەر شارەوانی ئاگادار نەکەنەوە تووشی لێپیچینەوەی یاسایی دەبنەوە.

سەرۆکایەتی شارەوانی سلێمانی لە راگەیەنراوێکدا بڵاویکردەووە، دوای ئەوەی دەستکرا بە دابەشکردنی زەوی بەشێوەی تیروپشکی ئەلیکترۆنی لە رۆژی 28-8-2025، لە ئێستادا لیژنەکانی دابەشکردنی زەوی هەڵدەستن بە کاری وردبینیکردن بۆ داواکاری سەرجەم فەرمانبەران.

شارەوانی سلێمانی ئاماژەی بەم خاڵانەی خوارەوە کردووە و دەڵێت هەر فەرمانبەرێک پێچەوانەی ئەم خاڵانە فۆڕمەکەی پڕکردووەتە دەبێت ئاگاداریان بکاتەوە بە پێچەوانە تووشی لێپێچینەوەی یاسایی دەبنەوە.

یەکەم؛ ئەگەر فەرمانبەر پێشتر سوودمەند بووە و فۆڕمی پڕکردۆتەوە و زانیاری دروستی نەداوە.

دووهەم؛ ئەگەر فەرمانبەری گرێبەست فۆڕمی پڕکردۆتەوە و بەهەڵە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتییەکەی بەرزکراوەتەوە بۆ وەزارەتەکەی خۆی.

سێیەم؛ ئەگەر فەرمانبەر خزمەتی فعلی هەشت ساڵ کەمتر بێت و فۆڕمی پڕکردبێتەوە بە هەڵە و بەسەر لیژنەی بەڕێوەبەرایەتییەکەیاندا تێپەڕیبێت.

چوارەم؛ ئەگەر هاتوو هەردوو هاوسەر فەرمانبەربن و هەردوولا فۆڕمیان پڕکردبێتەوە.

 شارەوانی سلێمانی راشیگەیاندووە، پێویستە بە نوسراوی رەسمی فەرمانگەی پەیوەندیدار ئاگاداریان بکاتەوە بە پێچەوانەوە بەپێی ئەو بەڵێننامەیەی کە پڕی کردوەتەوە لە کاتی پێشکەشکردنی فۆڕمی وەرگرتنی زەوی تووشی لێپێچینەوەی یاسایی دەبن، هەروەها پێویستە فەرمانبەرانی فەرمانگەکان راستەوخۆ سەردانی سەرۆکایەتیی شارەوانیی سلێمانی نەکەن بۆلای لیژنەی دابەشکردنی زەوی، بەڵکو هەر داواکارییەک یاخود پرسیارێک یاخود کێشەیەکیان هەبێت لیژنەکانی خۆیان ئاگادار بکەنەوە و ئەوانیش بەرزی بکەنەوە بۆ سەرۆکایەتییان، چونکە دەبێتە هۆی لۆد و قەرەباڵغی لە فەرمانگەکەیان.