مام جەلال لە چاوپێكەوتنەكەدا رەخنەی توندی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان گرتووە و بە بەرپرسیاری زانیون لە جینۆسایدی گەلی كورد لە عیراق و دەڵێت: «بۆمبارانە كیمیاییەكان سیاسەتێكی جینۆسایدە، پێشێلكارییەكی ئاشكرای مافەكانی مرۆڤە و پێویستە هەموو وڵاتانی جیهان و نەتەوە یەكگرتووەكان وەڵامی ئەم تاوانە بدەنەوە

مانوێل مارتۆرێل (Manuel Martorell) رۆژنامەنووسێكی ئیسپانییە و شارەزای دۆزی كوردە، لەساڵی 1988دا چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ سەرۆك مام جەلال لە رۆژنامەی دیاریۆ16 (Diario16)ی ئیسپانی لە مەدرید کردووە. مانوێل لە گفتوگۆیەكی تایبەتدا لەگەڵ كوردستانی نوێ‌ جگە لەوەی باس لە ناوەڕۆكی چاوپێكەوتنەكەی دەكات كە ئامانجی سەرەكی سەردانەكەی سەرۆك مام جەلال داواكردن بووە لە حكومەتی ئیسپانیا بۆئەوەی فرۆشتنی چەك و كەرەستەی كیمیایی بە عیراق رابگرێت، هاوكات دیدگای سەرۆك مام جەلال بۆ دەوڵەتداریی و سەقامگیری و ئاشتی نەك تەنها لە كوردستان، بەڵكو لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە پێوست دەزانێت. جیا لەوە رۆڵی سەرۆك مام جەلال بۆ بە نێودەوڵەتیكردنی دۆزی كورد بە گرنگ وەسف دەكات.  

* بۆ یەكەمجار كەی و لە كوێ مام جەلال-ت بینی؟ باسی چیتان كرد؟

-پسپۆڕییەكەم وەك رۆژنامەنووسێك لە بارەی دۆزی كورد، دەرفەتی ئەوەی پێدام، كە سەركردەكانی كورد بناسم. یەكەمجار لە تشرینی یەكەمی ساڵی 1988دا لە میانەی كۆنفرانسێكی تایبەت بە كوردستان، كە لە مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا بەڕێوەچوو مام جەلالم  بینی، كۆنفرانسەكە لەلایەن «پەیمانگەی لێكۆڵینەوەی سیاسی بۆ ئەمریكای لاتین و ئەفریقا» رێكخرابوو. سێ كەسایەتی دیاری كورد بانگهێشتكرابوون ئەوانیش: (كەنداڵ نەزان) كوردێكی باكووری كوردستان و بەڕێوەبەری ئینستیتیوتی كوردی بوو لە پاریس، (عەبدولڕەحمان  قاسملو) سەركردەیەكی ناسراوی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان، (جەلال تاڵەبانی). چاوپێكەوتنێكم لەگەڵ تاڵەبانی كرد، كە لە رۆژنامەی دیاریۆ16 (Diario16) بڵاوكرایەوە، تێیدا ئیدانەی بێهەڵوێستیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر جینۆسایدی گەلی كورد لە عیراق و فرۆشتنی چەك و پێكهاتە كیمیاییەكان بە رژێمی سەدام حسین لەلایەن ئیسپانیا و وڵاتانی دیكەی ئەوروپاوە ئیدانە كرد.

*چەند جاری دیكە چاوت بە سەرۆك مام جەلال كەوت؟ 

- لە مانگی ئابی ساڵی 1991 جارێكی تر چاوم بە جەلال تاڵەبانی كەوتەوە لە شەقڵاوە، ئەوكات كوردستانی عیراق لەناو راپەڕینێكی سەرتاسەریدا بوو. ئێمە لە رێگەی فیشخاپورەوە چووینە ژوورەوە، دوو رۆژنامەنووس و فۆتۆگرافەر و نوێنەرێكی خاچی سووری ئیسپانیا بووین. سوپای عیراق زۆرێك لە ناوچەكانی كوردستانی كۆنتڕۆڵكردبوو، لەوانە شاری هەولێر. ناچار بووین لە رێگەی ئامێدی و بارزانەوە بۆ رواندز بەڕێ‌ بكەوین، لەوێشەوە بەرەو شەقڵاوە، كە جەلال تاڵەبانی لێ‌ بوو، ئەو بە گەرمی سڵاوی لێ كردین، یەكەم كتێبی خۆمم بەناونیشانی «كوردستان، مێژووی بەرخۆدانێك». پێشكەش كرد، لیستی ئەو پرسیارانەم پێدا كە ویستم لێی بكەم، بەڵام وتی ببورە لە ئێستادا كاتم نییە. یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان هاوكارمان بوو بۆ ئەوەی بگەینە سلێمانی كە ئەوكات لەلایەن سوپای عیراقەوە گەمارۆدرابوو.

لە ساڵی 2006دا لە دوكان جارێكی تر مام جەلال پێشوازیی لێكردم، تێیدا تاوتوی‌ پرۆژەی پاراستن و زیادكردنی رێژەی سەوزایی و دارستانەكانمان كرد، ئەم پرۆژەیە بە هاوكاریی حكومەتی خۆجێی (ناڤار) لە ئیسپانیا بوو، دەمانویست لە كوردستان بەرەوپێشی ببەین.

*بۆچوونی ئێوە لەبارەی سەرۆك مام جەلال چییە؟

- تاڵەبانی نوێنەرایەتی ئەو سیاسییە گەورانەی دەكرد كە دیدگای دەوڵەتدارییان هەیە، تەنانەت لە ئاڵۆزترین ساتەكان یان قەیرانە قووڵەكاندا توانای دۆزینەوەی چارەسەری هەبوو لەسەر بنەمای رێز و دیالۆگ. تاڵەبانی بەرژەوەندییە گشتییەكانی گەل و دۆزی كوردی لە سەرووی دابەشبوونە حزبی و كەسییەكان و ململانێی نێوان گروپ و ئاڕاستە سیاسییە جیاوازەكانەوە دادەنا. تاڵەبانی دەیزانی چۆن رێز لە بڕیارەكەی (نەوشیروان مستەفا)ی هاوڕێی بگرێت كاتێك بڕیاری دروستكردنی حزبی دا، هەروەها بەرگریی لە شاعیر (فەرهاد پیرباڵ) دەكرد كاتێك هەمووان هێرشیان دەكردەسەری، ئەم رێزگرتنە لە جیاوازییەكان بۆ پەرەپێدانی رۆحێكی دیموكراسی لە كوردستاندا پێویستە. بە بڕوای من تاڵەبانی نوێنەرایەتیی گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی دەكرد لە ئاڕاستەی سیاسی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد بەرەو پێگەی پێشكەوتنخوازانەتر و شێوازی بیركردنەوەی مۆدێرن، ئەم تایبەتمەندییانەی تاڵەبانی وایكردووە پرسی كورد بەركەوتنی زیاتری نێودەوڵەتی هەبێت، بەتایبەتی لەناو رێكخراوی سۆسیالیست ئەنتەرناسیۆنال، كە تاڵەبانی یەكێك بووە لە نوێنەرە سەرەكییەكانی.

* تا چەند سەرۆك مام جەلال بۆ كورد و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویست بوو؟

-من شانازی دەكەم كە یەكێك لە سەركردە هەرە دیارەكانی گەلی كوردم ناسیوە، رۆحی وتووێژ و دیدگای دەوڵەتداری تاڵەبانی بۆ پێشخستنی سەقامگیریی و ئاشتی نەك تەنها لە كوردستان، بەڵكو لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كارێكی پێویستە. ئەمڕۆ، كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە یەكێك لە خراپترین قەیرانەكانیدا تێدەپەڕێت، سیاسییەکی خاوەن پێگە و توانای وەک تاڵەبانی لە هەموو كاتێك پێویستترن بۆ چەسپاندنی ئەو دیدگایەی جیهان كە تایبەتە بە گەلی كورد و لەسەر بنەمای رێزگرتن لە جیاوازییە كەلتوری، ئایینی و نەتەوەییەكان دامەزراوە. كوردستان دەتوانێت ببێتە نموونەیەك بۆ گەیشتن بەو سەقامگیری و ئاشتییەی كە لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خوازراوە، شتێك كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی پێویستی پێیەتی و قەدری دەزانێت، بەڵام بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، وەك لە كۆنفرانسی پێشانگەی نێودەوڵەتی  بۆكتێب وتم، «دەبێت سیاسەتمەداران رێبازی تاڵەبانی پەیڕەو بكەن». 

*تۆ سەردانی كوردستانت كردووە چیتان لەسەر گەلی كورد هەیە؟

من زیاتر لە 10 جار سەردانی باشووری كوردستانم كردووە، هەروەها سەردانی رۆژهەڵاتی كوردستان و رۆژئاوای كوردستانم كردووە. كوردستان و كورد بۆ تێگەیشتن لە بارودۆخی ئاڵۆزی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئایینی و نەتەوەیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك «ماستەرێكی گەورە» وابوو بۆ من. لە سایەی گەلی كورد، ئێستا بە باشی شارەزام لەوەی كە لە عیراق، ئێران، سوریا و توركیا چی دەگوزەرێت. گەلی كورد رێگەی پێدام ئەو بیركردنەوە كۆنەپەرستە باوانە بشكێنم كە لە ئەوروپادا هەیە سەبارەت بەوەی كوردستان بە ئیسلامییەكی توندڕەو وێنا دەكەن. گەلی كورد نیشانی دەدات كە ئیسلامێكی لێبوردەتر و رێزدارتری هەیە. جیا لەوە پێم وایە بۆ كورد زۆر مەترسیدارە كە گەشەپێدانی ئابووریی لەسەر یەك كەرتێكی بەرهەمدار بنیات بنێت، وەك دەرهێنانی نەوت و گاز، چونكە ئەوە مانای وازهێنانە لەو توانا بەرفراوانەی كە بۆ گەشەپێدانی هەمەلایەنە لە كوردستاندا هەیە. كوردستان وڵاتێكی دەوڵەمەندە لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازیی و گەشتوگوزاردا، نەك تەنها لە شارەكاندا، بەڵكو لە ناوچە گوندنشینەكانیشدا، كە دواجار نوێنەرایەتی میراتی مێژوویی گەلی كورد دەكەن. هەروەها پێویستە ناوچە گوندنشینەكان پەرەیان پێ بدرێت.

پوختەی چاوپێكەوتنەكەی سەرۆك مام جەلال لەگەڵ رۆژنامە ئیسپانییەكە

لە مانشێتی رۆژنامەی دیاریۆ16 (Diario16)ی ئیسپانی بەگەورەیی نووسراوە «جەلال تاڵەبانی؛ نەتەوە یەكگرتووەكان بە بێهەڵوێست لە بەرامبەر جینۆسایدی كورد دا تۆمەتبار دەكات»، لە پێشەكییەكی كورتدا باسی لەوە كردووە، جەلال تاڵەبانی، سەركردەی هێزە چەكدارەكانی كورد لە عیراق، جارێكی دیكە لە مەدرید ئیدانەی ئەو جینۆسایدەی كرد، كە گەلەكەی تووشی بووە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتیش نەتەوە یەكگرتووەكانی بە بێهەڵوێستی لە ئاست ئەو دۆخەدا تۆمەتبار كرد. چاوپێكەوتنەكە لە ساڵی 1988 لەلایەن رۆژنامەنووسی دیاری ئیسپانی مانوێل مارتۆرێل (Manuel Martorell) کراوە، ئاماژە بەوە دراوە، جەلال تاڵەبانی، سكرتێری گشتیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، كە یەكێكە لە هێزە سەرەكییەكان دژ بە رژێمی بەعسی عیراق، جەختی لەوە كردووەتەوە، تا مافە نەتەوەییەكانی كورد مسۆگەر نەكرێت، ئاشتی بوونی نابێت.
تاڵەبانی ئاماژەی بەوەداوە، دۆخی ئێستا جیاوازە لە ساڵی 1975، كاتێك رێككەوتننامەی جەزائیر لەنێوان عیراق و ئێراندا ئیمزاكراوە بووەتەهۆی هەرەسی شۆڕشی كورد. تاڵەبانی دەڵێت: ئێستا شۆڕشی كورد بەهێزترە و سوورە لەسەر بەردەوامبوون لە خەبات بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی. یەكێتی لەگەڵ پارتی و حزبی شیوعیی عیراق بەرەیەكی هاوبەشی پێكهێناوە، بە چەك خەبات دەكات بۆ بەدەستهێنانی مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلی كورد. تاڵەبانی تیشكی خستووەتە سەر ئەوەی باوەڕی بە هەموو جۆرەكانی خەبات هەیە، چ سیاسی چ چەكداریی، دانوستانیش یەكێكە لە شێوازەكان، لەگەڵ ئەوەشدا دانوستانی لەگەڵ حكومەتی عیراق رەتنەكردووەتەوە، ئەگەر ئەوان ئامادەبن ئێمەش ئامادەین، بەڵام تاڵەبانی دەڵێت: متمانەمان بە حكومەتی عیراق نییە».

تاڵەبانی لەچاوپێكەوتنەكەدا رەخنەی توندی لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان گرتووە و بە بەرپرسیاری زانیون لە «جینۆسایدی» گەلی كورد لە عیراق و دەڵێت: بۆمبارانە كیمیاییەكان سیاسەتێكی جینۆسایدە، پێشێلكارییەكی ئاشكرای مافەكانی مرۆڤە و پێویستە هەموو وڵاتانی جیهان و نەتەوە یەكگرتووەكان وەڵامی ئەم تاوانە بدەنەوە». تاڵەبانی ئاماژەی بەوەشكردووە، وڵاتانی وەك فەرەنسا و یەكێتیی سۆڤیەت بە پێدانی چەكی كیمیایی یارمەتیی عیراقیان داوە. 

ناساندنی دۆزی كورد لە ئیسپانیا

بەهۆی ئەوەی گەلی كورد خاوەنی دۆزێكی رەوا بووە، بەدرێژایی مێژوو كەسانی بیانی هەبوون پشتیوانیان لێ‌ كردووە، هەوڵیانداوە مافەكانی كورد بە جیهان بناسێنن. یەكێك لەو كەسانە رۆژنامەنووس مانوێل مارتۆرێل (Manuel Martorell)، ئەو تەمەنی 71 ساڵە، زۆربەی ژیانی خۆی بۆ دۆزی كورد تەرخانكردووە، بەتایبەت لە ناساندنی كورد لە ئیسپانیا. كاتێك لە ئیسپانیا بە كردەیی هیچ كەس باسی كوردی نەكردووە ئەو یەكەم راپۆرتی خۆی لەسەر كوردستان لە ساڵی 1983 بڵاوكردووەتەوە. مانوێل چوار كتێبی لەسەر كوردستان نوسیووە، لە ساڵی 1991دا، یەكەم بابەتی بە زمانی ئیسپانی لە جیهاندا لەسەر مێژووی كورد بڵاوكردووەتەوە بەناونیشانی (كوردستان، مێژووی بەرخۆدانێك) جیا لەوە چوار كتێبی دیكەشی لەگەڵ پسپۆڕانی بوارەكەدا نووسیوە. مانوێل چەندین وتار و راپۆرتی لە رۆژنامە، گۆڤار و تەلەفزیۆنەكاندا بڵاوكردووەتەوە، سەرەڕای ئەنجامدانی چالاكی هەمەجۆر بۆ پشتیوانی لە دۆزی كورد، مانوێل دەڵێت: «بەهۆی پشتیوانیی گەلی كورد و لەسەر راپۆرتێكی ناڕاستی سی ئای ئەی، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا بە«تیرۆریستی نێودەوڵەتی» ناساندوویەتی و گەشتكردنی بۆ ئەمریكا لێ‌ قەدەغە كردووە.

پوختەیەك دەربارەی رۆژنامەكە

رۆژنامەی دیاریۆ16 (Diario16) لە ساڵی 1976 لە مەدریدی پایتەختی ئیسپانیا یەكەمین ژمارەی لێ‌ بڵاوكراوەتەوە، یەكێك بووە لە رۆژنامە دیار و بەناوبانگەكانی ئیسپانیا لەسەر دەستی ژمارەیەك رۆژنامەنووسی بەناوبانگ دامەزراوە، رۆژنامەكە لەسەر هێڵی بەرگریكردن لە ئازادییە مەدەنییەكان كاریكردووە، بەهۆی راپۆرتە بنكۆڵكارییەكانی ناوبانگی زۆری هەبووە، پێشەنگ بووە لە رۆژنامەگەریی لێكۆڵینەوە، چاوپێكەوتنی لەگەڵ بەشێكی زۆر لە سەركردە و سەرۆكەكانی جیهان كردووە، رۆژانە زیاتر لە 100 هەزار کۆپی لێ‌ چاپكراوە و خاوەنی چەندین خەڵاتی كاری رۆژنامەوانییە. لە ساڵی 2001 رۆژنامەكە بەهۆی قەیرانی داراییەوە راگیراوە، بەڵام لە ساڵی 2015دا بەشێوەی ئەلیكترۆنی دەستی بە كار كردووەتەوە.

دیداری: فەرید دڵشاد

قۆناغی یەکەمی رێککەوتنی ئاگربەست لە غەززە راگەیەنرا و بەپێی رێککەوتنەکە لە 72 سەعاتی سەرەتادا 20 بارمەتی زیندوو لەلایەن حەماسەوە ئازاد دەکرێن و سوپای ئیسرائیلیش دەست بە کشانەوە دەکات.

سەرکردەیەکی حەماس ئاشکرایکرد، بزوتنەوەکە 20 بارمتەی زیندوو بە یەکجار ئازاد دەکات و لە بەرانبەردا ئیسرائیل زیاتر لە دوو هەزار فەلەستینی ئازاد دەکات، کە 250 کەسیان سزای زیندانی هەتاهەتاییان بەسەردا سەپێنراوە و 1700 کەسیش لە سەرەتای جەنگەکەوە کە دوو ساڵ لەمەوبەر دەستی پێکردووە، دەستگیرکراون.

سەرچاوەیەکی فەلەستینی ئاگادار لە گفتوگۆکان بە ئاژانسی فرانس پرێس رایگەیاندووە، ئەم پڕۆسەی ئاڵوگۆڕە دەبێت لە ماوەی 72 سەعاتدا لە دەستپێکی جێبەجێکردنی رێککەوتنەکە ئەنجام بدرێت، ئاماژەی بەوەشدا، رێککەوتنەکە بە رەزامەندی لایەنە فەلەستینییەکان بووە.

ئاماژەی بەوەشکردووە، رێککەوتنەکە کە بە رەسمی نیوەڕۆی ئەمڕۆ لە میسر ئیمزا دەکرێت، هەروەها بەپێی رێککەوتنەکە لە پێنج رۆژی یەکەمدا رۆژانە رێگە بە 400 بارهەڵگر لە هاوکارییە مرۆیەکان دەدرێت بچنە غەززە، دواتریش ژمارەی بارهەڵگرەکان زیاد دەکرێت.

هاوکات رێککەوتنەکە رێگە بە ئاوارەکان دەدات لە باشوری کەرتی غەززەوە بۆ 'ناوەڕاست' و باکوری کەرتەکە بگەڕێنەوە، ئەم هەنگاوەش لە کاتی دەستپێکردنی رێککەوتنەکەوە جێبەجێ دەکرێت.

لەلایەکی دیکەوە، بزوتنەوەی حەماس ئاشکرایکردووە، گفتوگۆکان سەبارەت بە جێبەجێکردنی قۆناغی دووەمی پلانی ترەمپ "هەر زوو" دوای دەستپێکردنی قۆناغی یەکەم دەست پێدەکەن.

جگە لەوەش،  دەستپێکردنی کشانەوەی سوپای ئیسرائیل لە کەرتەکەدا دەسپێدەکات، بەپێی ئەو هێڵەی پێشتر لەسەری رێککەوتبوون و ترەمپ نەخشەکەی بڵاوکردبووە.

هەروەها بەپێی ئەو پلانەی پێشتر کۆشکی سپی رایگەیاند و بە نەخشەیەک پشتڕاستی کردەوە کە هێڵەکانی کشانەوەی هێزەکانی ئیسرائیلی تێدا دەردەکەوێت، پڕۆسەی کشانەوە لە بەیت حانوون لە باکوری غەززە دەست پێدەکات و بە چەند شارێکی غەززەدا تێپەڕدەبێت تا دەگاتە باشوری کەرتەکە ، واتا سوپای ئیسرائیل دەبێت بگەڕێنەوە بۆ شاری رەفەح لە باشوری غەززە.

کەواتە کشانەوەی هێزەکانی ئیسرائیل بە درێژایی لە باکورەوە بۆ باشور دەبێت، بەناو ناوەندە سەرەکییەکانی دانیشتووان لە کەرتەکەدا تێپەڕ دەبێت.

جێگەی ئاماژەیە پلانی ترەمپ 20 بڕگەی لەخۆگرتبوو و بڕیاریداوە کە غەززە ناوچەیەکی بێ چەک بێت و ئاوەدانکردنەوەی کەرتەکەش ئەنجام بدرێت.