دەریای سپی ناوەڕاست، گۆڕەپانێكی بێبنی بێسەروشوێنبوون و مەرگی دەیان هەزار كۆچبەر لە دەیەی رابردوودا

ساڵانە هەزار خێزان بە منداڵی تازە لەدایكبوو و شیرەخۆرە و ژنی دووگیان و كەسانی تەمەن هەڵكشاو و گەنجەوە، وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا بەجێدەهێڵن و بە ئومێدی دۆزینەوەی ژیانێكی باشتر خۆیان دەدەنە دەست شەپۆلە یەك لە دوای یەكەكانی دەریای ناوەڕاست. بەشێك لەو خێزانانە لە هەوڵەكانیان سەركەوتوو دەبن، بەڵام هەزارانیان چارەنووسێكی نادیار چاوەڕێیان دەكات.

بەشێكیان دوای چەند رۆژێك تەرمەكانیان لەلایەن  تیمە دەریاییەكانی وڵاتانی سەر دەریای ناوەڕاست دەدۆزرێنەوە و بەشێكی تریشیان بۆ هەمیشە بەبێسەروشوێنی دەمێننەوە یان دەبنە خۆراكی ماسییەكان.

بەگوێرەی داتاكانی (ئەلارم فۆن) كە رێكخراوێكی ناحكومی قازانج نەویستی ئەوروپیە، لە 2024دا نزیكەی هەزار و 300 بەلەمی چووپی بچووك لە هەوڵیاندا بۆ گەیشتن بە ئەوروپا لە دەریای ناوەڕاست دوچاری گرفتی تەكنیكی یان سروشتی بوون و لەناو ئاودا گیریان خواردووە یان ژێرئاو كەتوون، بەوهۆیەشەوە لانی كەم سێ هەزار و 812 كەس مردوون یان دیار نەماون.

بەپێی ئامارەكانی ئاژانسی سنوریی یەكێتی ئەوروپا-فرۆنتێكس، ساڵی رابردوو 240 هەزار حاڵەتی كۆچی نایاسایی بوونی هەبووە كە 25 %یان ئەو كەسانە بوون لە باكوری ئەفریقاوە بە دەریای ناوەڕاستدا پەڕیونەتەوە بۆ ئیتاڵیا و ماڵتا، ڕێكخراوی كۆچی نێودەوڵەتیش دەڵێت ئەو ڕێڕەوە یەكێكە لە كوشندەترین دەروازە دەریاییەكانی جیهان.

ئەو ژمارانەش بەراورد بە ساڵانی پێشوو، لە ئەنجامی هەماهەنگی و كاری هاوبەشی نێوان وڵاتانی ئەوروپا و باكووری ئەفریقا، بەڕێژەی زیاتر لە 33% دابەزیون.

لەو بارەیەوە، جیۆرجیا مێلۆنی سەرۆك وەزیرانی ئیتاڵیا رایگەیاند، كەمكردنەوەی ئاستی كۆچی نایاسایی و پەكخستنی بازرگانیی قاچاخچییەكان تاكە ڕێگەیە بۆ دابەزاندنی رێژەی گیانلەدەستدانی ئەو كۆچبەرانەی كە هەوڵی گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا دەدەن.

سەرەڕای ئەوەی هەوڵەكان بۆ كۆبونەوی نێوان سەرۆكانی روسیا و ئۆكراین نەگەیشتونەتە ئەنجام، بەڵام چوار وڵات پێشبڕكێ دەكەن بۆ ئەوەی ببینە شوێنی كۆبونەوەی ئەو دوو سەرۆكە.

هەرچەندە كرملن خۆی لە گفتوگۆكردن لەسەر وردەكارییەكانی هەر دیدارێكی داهاتووی نێوان ڤلادیمێر پوتن، سەرۆكی روسیا و هاوتا ئۆكراینییەكەی بەدوور گرتووە، بەڵام دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمریكا سورە لەسەر ئەنجامدانی ئەو كۆبوونەوەیە.
چەندین پێشنیار خراوەتەڕوو بۆ شوێنی ئەنجامدانی ئەو كۆبونەوەیە، ئیمانوێل ماكرۆن، سەرۆكی فەرەنسا  شاری ژنێفی سویسرای بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوەكە پێشنیازكردوە، هۆكارەكەشی بۆ بێلایەنی  ئەو ولاتە گەراندوەتەوە.
لای خۆشیەوە، ئیگناسیۆ كاسیس وەزیری دەرەوەی سویسرا پشتڕاستی كردەوە كە وڵاتەكەی پارێزبەندی بە سەرۆكی روسیا دەدات، سەرەڕای تۆمەتباركردنی لەبەردەم دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكان، بەمەرجێك بەشداری كۆنفرانسی ئاشتی بكات.
شایانی باسە دوایین سەردانی پوتن بۆ ژنێڤ لە 16ی حوزەیرانی 2021 بوو، كاتێك لەگەڵ جۆ بایدن سەرۆكی ئەوكاتەی ئەمریكا كۆبووەوە.
كریستیان شتۆكەر راوێژكاری نەمساش شاری ڤییەنای پایتەختی وڵاتەكەی  بۆ ئەنجامدانی ئەو كۆبونەوەیە پێشنیازكرد و رایگەیاند،ئەگەر دانوستانەكە لە ڤیەننا ئەنجام بدرێت، پەیوەندی بە دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەكانەوە دەكەن بۆ ئەوەی رێگە بە پوتن بدرێت بەشداری بكات.
ئاژانسی فرانس پرێس لە زاری دوو سەرچاوەی ئاگادار لەو بابەتە، ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە، سەرۆكی روسیا پێشنیازی ئەنجامدانی كۆبوونەوەیەكی دووقۆڵی لەگەڵ هاوتا ئۆكراینیەكەی لە مۆسكۆ كردوە لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ ترەمپ،هەر بە پێی زانیاریەكانی ئەو سەرچاوانە، وەڵامی زیلینسكی بە هیچ شێوەیەك ئەرێنی نەبوو، و ڕەتیكردەوە گەشت بۆ مۆسكۆ بكات.

بەرپرسێكی ئەمریكیش باسی لەوەكرد، شاری بۆداپێستی پایتەختی هەنگاریا شوێنێكی گونجاو بۆ لوتكەكە.
سەرچاوەیەكی نزیك لە كۆشكی سپیش رایگەیاند، كۆشكی سپی پلان دادەنێت بۆ كۆبوونەوەی سێ قۆڵی نێوان ترەمپ و پوتن و زیلینسكی لە پایتەختی هەنگاریا وەك هەنگاوی داهاتوو بۆ دانوستاندن بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی سێ ساڵەی ئۆكراین.
سەرۆك وەزیرانی هەنگاریا لە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ سەرۆكی ئەمریكا هەیە، بەڵام هەنگاریا بژاردەیەكی گونجاو نیە بۆ ئۆكراین، ئەوەش بەهۆی دژایەتیكردنی سەپاندنی سزا بەسەر روسیا لە كاتی شەڕی ئۆكراین، ئەمە جگەلەوەی  پەیوەندییەكانی ئۆكراین و هەنگاریا  گرژی تێدایە، ئەوەش بەهۆی كێشەی كەمینەی هەنگاری لە ئۆكراین  و تۆمەتباركردنی حكومەتی كیێڤ بەپێشێلكردنی مافەكانیان.

زاناکان پێشبینیدەکەن تا ساڵی 2050 لە سەدا 20ـی زەوییە شێدارەکان و روبەرە ئاوییەکان لە جیهان لەناوبچن.

زانایانی زانکۆی تۆمسک لە روسیا مەزەندە دەکەن نزیکەی 20%ـی زەوییە شیدارەکانی جیهان تا ساڵی 2050 نەمێنن، هاوکات زاناکان دەستیان کردووە بە لێکۆڵینەوە بۆ دۆزینەوەی رێگەکانی پاراستن و نۆژەنکردنەوەیان.

زەوییە شێدارەکان زەوی و روبەری ئاوی جیهانن، بەپێی دوایین راپۆرتی رێککەوتننامەی زەوییە شیدارەکان، لە ساڵی 1970ەوە مرۆڤایەتی نزیکەی 22%ـی ئەو ناوچانەی لەدەستداوە، کە یەکسانە بە 400 ملیۆن هێکتار.

جێگەی ئاماژەیە ئەم ئامارانە جێگەی نیگەرانی زانایانن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو رۆڵە سەرەکییەی کە ئەو زەوییانە دەیگێڕن لە سەقامگیرکردنی کەشوهەوا، پاراستنی  زیندەوەران و گژوگیا جۆراوجۆرەکان.

زەوییە شێدارەکان، دەریاچە، روبار و زەلکاوەکان و کۆگاکانی ئاو، هەروەها ناوچە کەنار دەرییاکان دەگرێتەوە، ئەو زەوییانە نزیکەی 6%ـی رووی زەوی دەگرێتەوە بەڵام زیاتر لە 7.5%ـی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی جیهانی بەشدارن.

ئەم سەرچاوانە، ئاوی پاک دابین دەکەن، رێگری لە لافاو دەکات، بۆ کەرتی کشتوکاڵ بەکاردەهێنردرێت، بەڵام بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و چالاکییەکانی مرۆڤەوە بە خێرایی زیاتر لە هەموو ژینگەیەکی دیکەی سروشتی لەناو دەچن.

د.ئیرینا ڤۆڵکۆڤا، مامۆستای یاریدەدەر لە پەیمانگای بایۆلۆجی لە زانکۆی تۆمسک ئاماژە بەوە دەکات کە زەوییە شێدارەکان و روبەرە ئاوییەکان، رۆڵێکی گرنگیان  هەیە لە رێکخستنی کەشوهەوادا، هاوکات توانای کۆکردنەوەی کاربۆنیان هەیە، بۆ هەزاران ساڵ و تاکە شوێنی سروشتین کە بەردەوام کەشوهەوای جیهانی سارد دەکەنەوە.

شارەزایان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پاراستنی زەوییە شیدارەکان و روبەرە ئاوییەکان جگە لەوەی کە پێویستییەکی ژینگەییە، پێویستییەکی ئابوریشە، بە لە ناوچونییان دەبێتە هۆی ناسەقامگیری کەشوهەوا و کەمبوونەوەی یەدەگی ئاوی شیرین و زیادبوونی شەپۆلی لافاوە کارەساتبارەکان.

 بۆیە زانایان داوای هاوکاری نێودەوڵەتی لەم بوارەدا و تێکەڵکردنی داهێنانە زانستییەکان لە بەرنامە و ستراتیژییەکانی پاراستنی ژینگەدا دەکەن بۆ پاراستنی روبەرە ئاوییەکان و زەوییە شێدارەکان.