د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق و فام مینە چینە سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام، سەرۆکایەتی لوتکەی جیهانی بۆ دەلتاکانیان کرد کە لە شاری نیس-فەرەنسا، لە پەراوێزی کونفرانسی سێهەمی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ ئۆقیانوسەکان بەڕێوەچوو.

ئەمەی خوارەوە دەقی ووتەکەی سەرۆک کۆمارە

بەڕێز سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام

خوشکان برایانی بەڕێز..

سڵاوی خوداتان لێ بێت..

شانازییەکی گەورەیە کە لەگەڵ هاوکارم، سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام، هاوسەرۆکایەتی ئەم لوتکە گرنگەی دەلتای ڕووبارەکان دەکەم، وەک سەرکردەی گەلانێک کەخودا هەندێک لە گرنگترین دەلتای ڕووبارەکانی پێبەخشیوون بەدرێژایی مێژوو، ئەمڕۆ بە سوپاسگوزارییەوە بۆ کەلوپوری هاوبەشمان و خەمی قووڵ بۆ داهاتوومان کۆدەبینەوە.

دەلتاکان چیرۆکی خودی شارستانیەتی مرۆڤ دەگێڕنەوە. دەلتای میزۆپۆتامیا کە دیجلە و فورات لەگەڵ کەنداوی عەرەبیدا یەکدەگرنەوە، پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر شایەتحاڵی لەدایکبوونی نووسین و یاسا و کۆمەڵگەی شارستانی بووە.

بەهەمان شێوە دەلتای میکۆنگ بە زەوییە بەپیتەکەی خۆراک شارستانیەتی ڤێتنامیی دابینکردوە، ئەم دیمەنە سروشتیانە تەنها تایبەتمەندی جوگرافی نین؛ بەڵکو لانکی کلتوورەکانمانن، بناغەی ئاسایشی خۆراکمانن و شادەماری ژیانی ئابووریمانن.

قورئانی پیرۆز  بەجوانی باس لە بەیەکگەیشتنی ئاوە پیرۆزەکان دەکات، کە دەلتا نوێنەرایەتی ئێرادەی خودایی دەکات، ئەو شوێنانەی کە خودا قەدەری وابوە کە ئاوی شیرین و خوێ بە هاوئاهەنگی کۆببنەوە، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە ڕووبەڕووی هەڕەشەی بێ وێنە دەبینەوە کە پێویستی بەهەنگاوی بەپەلەی نێودەوڵەتی هەیە، گۆڕانی کەشوهەوا بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا خێراتر دەکات و پاڵدەنێت بە ئاوە سوێرەکان بۆ ناوەوەی وڵات و هەڕەشە لەو هاوسەنگییە تایبەتمەندیە ووردەی نەوەکانی پێشوو کۆمەڵگەکانمان دەکات.

لەعێراق، زۆنگاوە دێرینەکانمان کە لەلیستی کەلەپوری جیهانی یونسکۆدان، بە شێوەیەکی کارەساتبار دەگۆڕێن بۆ زەوییە وشکەکانی بەخوێ داپۆشراو.

پیسبوون ئاڵنگاریەکی دیکەی بەرچاوی هەیە ، ڕژانی بەرهەمە پیشەسازی و  کشتوکاڵیەکان و پاککردنەوەی ئاوی پاشەڕۆکان بەشێوەیەکی پێویست نیە، پیسبوونی هەمان ئاوە کە باوباپیرانمان لایان پیرۆز بووە.

لە هەردوو ناوچەی دەلتای میکۆنگ لە ڤێتنام و زۆنگاوەکانی باشووری عێراق، کاریگەریی وێرانکەری پیسبوونی ئاو لەسەر ڕاوەماسی و کشتوکاڵ و تەندروستی مرۆڤ دەبینین، ڕەنگە لەهەمووی گرنگتر دابەزینی ڕیژەی لێشاوی ئاوە  لە سەرچاوەکەیەوە بێت کەهەڕەشە لەبونی خۆی دەکات.

عێراق لە چەند دەیەی ڕابردوودا دابەزینێکی کارەساتباری بەخۆیەوە بینیوە بە ڕێژەی نزیکەی ٤٠% لە لێشاوی ئاوی ڕووباری دیجلە و فورات کەمی کردوە، دروستکردنی بەنداو لە وڵاتانی سەرەووی ڕوبارەکان و زیادەڕۆیی لە دەرهێنانی ئاو، ڕووبارە گەورەکانمانی کردووە بە چەمێکی بچووک.

ڤێتنام ڕووبەڕووی ئاستەنگی هاوشێوە دەبێتەوە، چونکە پێشهاتەکانی سەرەوەی دۆڵی میکۆنگ شێوازی لێشاوی سروشتی دەگۆڕن، ئەم ئەزموونە هاوبەشانە پشتڕاستی دەکەنەوە کە پاراستنی دەلتا پێویستی بە هاوکاری نێودەوڵەتی و گفتوگۆی جددی و بەپەلە لە نێوان وڵاتانی سەرەوە و خوارەوە هەیە.

داوا لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکەین کە دەلتاکان وەک ژێرخانی سەرەکی پێویست بۆ ئاسایشی خۆراکی جیهانی و کەشوهەوا و پاراستنی جۆراوجۆری زیندەیی بناسن.

چارەسەرەکانیش بریتین لەکارا کردن و باشترکردنی ئاودێری و بەڕێوەبردنی یەکگرتووی ئاوەوە هەتا گواستنەوە بۆ وزەی نوێبووەوە، ئەوەی ئێستا پێویستمانە ئیرادەی بەکۆمەڵە بۆ جێبەجێکردنیان ، لە کۆتاییدا با لەبیرمان بێت کە پاراستنی دەلتاکان لە وڵاتەکانماندا پاراستنی کەلەپوری مرۆیی هاوبەشمانە، داهاتووی لانکی ڕافیدەین و بەپیتی ڕووباری میکۆنگ پەیوەستە بەو ئەگەرانەی ئەمڕۆ بڕیاری لێ دەدەین.

سوپاستان دەکەم.

خان مەرجان؛ میراتە 667 ساڵەکەی بەغداد و ئەو خانەی پێی دەوترا دڵی بەغداد، دەگەڕێنرێتەوە بۆ ژیان و جارێکی دیکە گەرموگوڕی بۆ دەگەڕێنرێتەوە.

خان مەرجان لە ساڵی 1358دا و لە سەردەمی والی ئەمینەدین مەرجاندا دروستکراوە و لەدوای سەردەمی عەباسییەکانەوە وەک ناوەندێکی گەورەی بازرگانی و میوانخانە و دیوەخانێک بۆ رێبواران و ناوەندێکی فێربوونی نوسین و خوێندنەوە رۆڵی گێڕاوە.

خانەکە دەکەوێتە ناوجەرگەی شەقامی رەشیدی ئێستا، هونەری تەلارسازی ئاستبەرزی تێدا بەکارهاتووە کە بە بینینی چاو تێر نابێت، بەرزی خانەکە 31 مەتر و نیو و پانی رووکاری پێشەوەشی 45 مەترە.

خانەکە لە دوو نهۆمی 45 ژووری پێکهاتووە، کە سەرجەم ژوورەکان بە هونەرێکی بەرزی تەلارسازیی نەخشێنراون، ناوەڕاستی خانەکەش لە هەردوو نهۆمەکەوە دەڕوانێتە سەر گۆڕەپانێک کە بنمیچەکەی بە شێوەیەکی هونەریی رازێنراوەتەوە.

ئێستاش دوای نزیکەی 700 ساڵ، دووبارە خان مەرجانی دڵی بەغداد جمەی دێت و لەچوارچێوەی هەوڵەکان بۆ پاراستنی شوێنەوارە مێژووییەکان، نۆژەن کراوەتەوە و وەک مۆزەخانەیەک و شوێنێکی گەشتیاریی و ناوەندێکی هونەری و رووناکبیری بە رووی هاووڵاتیاندا کراوەتەوە.

نۆژەنکردنەوەی خانەکە بە جۆرێک کراوە، کە سەرجەم دەرگا و پەنجەرەکانی هاوشێوەی هونەری تەلارسازی ئەو سەردەمە دروستکراونەتەوە و بناغەی خانەکەش تۆکمەکراوەتەوە، هەروەها سەرجەم دیوار و بناغە و بنمیچەکانیشی کاریان تێدا کراوە بۆئەوەی لە شێ و هەر شتێکی دیکە کە ببێتە هۆی تێکدانی بیپارێزن، لە رووکاری دەرەوەشیدا سەرجەم زیادەڕەوییەکانی لێ لابراون و ئێستا خانەکەی سەردەم والی ئەمینەدین دووبارە هاوشێوەی ئەوکاتە خۆی دەنوێنێت.

بڕیارە خانەکە پاڵپشت بە کرانەوەی، ئەو خواردن و خواردنەوانەشی تێدا پێشکەشبکرێت کە بنەچەیان بەغداد خۆیەتی، هەروەها شوێنی بۆ پێشانگەی کاری دەستیی و وەرشەی فێرکردن و خولی دیکە تێدا تەرخان بکرێت و بەردەوام نمایشی هونەری تێدا بێت.

رافایل گرۆسی، بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم لە راگەیەنراوێکدا بۆ دەستەی پارێزگارانی ئاژانسەکە رایگەیاندووە، "تا ئێران یارمەتی ئاژانسەکە نەدات بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی، ئاژانس ناتوانێت دڵنیایی بدات دەربارەی ئەوەی کە بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران ئاشتیانە دەبێت".

کاربەدەستانی ئێران ئەم راپۆرتەیان بە "سیاسی" ناوبردووە و بە توندی هۆشدارییان داوە لە پەسەندکردنی رەشنووسی بڕیارنامەیەک کە لە لایەن زلهێزەکانی رۆژئاواوە ئامادە کراوە.

بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی وتی رایەگەیاند، ئێران چەندین جار یان وەڵامی پرسیارەکانی ئاژانسەکەی نەداوەتەوە یان وەڵامگەلێکی داوەتەوە کە لە رووی تەکنیکییەوە قبوڵ ناکرێت، هەروەها ئێران هەوڵی پاککردنەوەی شوێنەکانی داوە، ئەمەش بووەتە هۆی ئاستەنگ لە بەدواداچوونەکانی بەردەم ئاژانسەکە. 

هاوکات  داوای لە ئێران کرد، کە "دەستبەجێ هاوکاری تەواو لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ناوەکی" بکات.

رافائیل گرۆسی راشیگەیاند، دوایین راپۆرتی رێکخراوەکە پشتڕاستی دەکاتەوە کە ئێران تا سەرەتای ساڵانی 2000 "بەرنامەیەکی ئەتۆمی سیستماتیکی رانەگەیەنراوی ئەنجامداوە و لە هەندێک لەو چالاکیانەشدا، مادە ئەتۆمییە راگەیەندراوەکان بەکارهێنراون.

ئەم لێدوانەی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێوزەوڵەتیی وزەی ئەتۆم، لە کاتێکدایە کە مەسعود پزیشکیان سەرۆک کۆماری ئێران چەند رۆژێک پێش ئێستا رایگەیاند: بەرنامەکەمان بەتەواوی ئاشتیانەیە.