دوو کتێبی ئارێز عەبدوڵا بڵاوکرایەوە
کوردسات نیوز
١ی تەمووزی ٢٠٢١
نوێترین هەواڵەکان
پۆلیسی بەرازیل ئەمڕۆ یەکشەممە رایگەیاند کە توانیویەتی پیلانی ئەنجامدانی هێرشێکی تیرۆریستی لە کۆنسێرتی گۆرانیبێژی جیهانی لەیدی گاگا پوچەڵ بکاتەوە، کە زیاتر لە دوو ملیۆن کەسی لە کەناری "کۆپا کابانا" لە ویلایەتی ڕیۆ دی جانیرۆ لە ڕۆژی شەممەدا کۆکردبووەوە.
بەپێی راگەیەندراوی پۆلیسی ریۆ دی جانیرۆ، کە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی دادی ئەو وڵاتە کاری کردووە، ئەم پیلانە لەلایەن گروپێکەوە داڕێژرابوو کە هانی ڕق و کینە دەدات و هەوڵی تووندڕەوکردنی گەنجان و هەرزەکاران دەدات. ئەم گروپە رێگەی جۆراوجۆری وەک خۆئازاردان و پەیامی توندوتیژی بەکارهێناوە وەک شێوازێک بۆ دروستکردنی هەستی پەیوەندی لای ئەندامەکانی.
پۆلیس لە راگەیەندراوێکەیدا ئاماژەی بەوەداوە: "گومانلێکراوەکان خەریکی راکێشانی بەشداربوان بوون، لەنێویاندا کەسانی ژێر تەمەنی یاسایی، بۆ ئەنجامدانی هێرشی لەناو کۆنسێرتەکەدا".
وەزارەتی داد رونی کردەوە کە ئەوانەی بەرپرسی ئەو تیمە بوون بە "وەحشە بچووکەکان" ناسراون و خۆیان بە هەواداری لەیدی گاگا نیشانداوە.
ئه‌مڕۆ يادى له‌دايكبوونى سينه‌ماكاره بوێر و ماندوونه‌ناسه‌كه‌ى كورد.. يه‌ڵماز گونه‌يه, یەکەم کورد، کە چووە کان ەوە.
ئه‌و كوردێكى زازاييه 1 نيسانى 1937 له دايك بووه، دایکوباوکی کۆچ دەکەن بۆ ئەدەنە، تاوەکو وەک کرێکاری کێڵگەی لۆکە دەستبەکار بکەن. ئەمەش دەبێتە باکگراوندێکی بەهێز بۆ کارەکانی داهاتووی، کە هەوڵدەدات تیایاندا تەرکیز بخاتە سەر ئەو پۆرترەیتە ڕاستەقینانەی کە لەو وڵاتەدا چەوسێندراونەتەوە. گونەی یاسا و ئابووریی لە زانکۆکانی ئەنقەرە و ئیستانبووڵ خوێندووە، بەڵام لە تەمەنی بیستویەک ساڵیدا درک بەوە دەکات کە ئەو دەیەوێت کاری فیلمسازی ئەنجام بدات. يه‌ڵماز گونه‌ى به باوكى سينه‌ماى كوردى داده‌نرێت.
ئه‌و له‌ناو سيستمى عه‌سكه‌رتارييه‌ت و له‌وديو شيشه‌كانى زيندانى ئيمڕاڵیی توركياوه وه‌ك ئه‌كتێكى سياسیى پڕ له هونه‌ر و وه‌ك وه‌ڵامێك بۆ نادادیى سياسى و نا به‌رانبه‌ریى كۆمه‌ڵايه‌تیی ژيانى كوردان، بيرى له هونه‌ر و سينه‌ما ده‌كرده‌وه.
لە زینداندا، تەواو خۆی بۆ نووسینی سیناریۆ تەرخان کرد، سێ سیناریۆی تەواو کرد و تەواوی تێبینییەکانی خۆیشی لەگەڵدا ناردە دەرەوە بۆ هاوڕێکانی، تاوەکو کاری لەسەر بکەن، کە ئەوەش بووە هۆی بەرهەمهێنانی فیلمی مێگەل لە ساڵی 1987دا و بەناوبانگترین فیلمی گونەی، ڕێگە لە ساڵی 1982دا.
يه‌ڵماز گونه‌ى سه‌ره‌ڕاى قورسى و به‌ندى و ژيانى ئاواره‌يى به‌ڵام هه‌ميشه وه‌ك سونبولى به‌ره‌نگارى و دژايه‌تیى فاشييه‌ت بينراوه و فيلمه‌كانى له ريزى فيلمه باشه‌كانى دونيادا نمايش ده‌كرێن و له‌و بواره‌دا چه‌ندين خه‌ڵاتى به ده‌ست هێناوه.. كه گرينگترينيان خه‌ڵاتى چڵه‌خورماى زێڕينى فێستيڤاڵى كان-ى جيهانييه... بۆ فيلمى ڕێگا.
ده‌رباره‌ى فيلمى ڕێگا
رێگا فيلمێكى 114 خوله‌كييه و ساڵى 1981 يه‌ڵماز گونه‌ى له زيندانى ئيمڕاڵیى توركيادا له‌ژێر بارى سزادا سيناريۆ و چۆنێتیى وێنه‌گرتنى فيلمه‌كه‌ى نووسيوه و له لايه‌ن شه‌ريف گوره‌نى هاوڕێيه‌وه كارى ده‌رهێنانى بۆ كراوه و پاش هه‌ڵهاتنى گونه‌ى له زيندان و گيرسانه‌وه‌ى له ئه‌ورووپا دووباره كارى مۆنتاجى بۆ كردووه‌ته‌وه.
1982 خه‌ڵاتى چڵه‌خورماي كان و خه‌ڵاتى ڕه‌خنه‌گرانی كانی بۆ ئه‌و فيلمه به ده‌ست هێنا.
سينه‌ماى گونه‌ى، واته سينه‌ماى سياسى. سينه‌مايه‌ك كه بریتی نه‌بێت له سه‌كۆى وتاردان و هونه‌ر تيايدا نه‌كرێت به قوربانیى ئايدیۆلۆژيا.
ئه‌مڕۆ يادى له‌دايكبوونی گونه‌يه و ئه‌و له 47 ساڵيدا له پاريسى فه‌ڕه‌نسا به هۆی نه‌خۆشیی شێرپه‌نجه‌وه گيانى له ده‌ست دا.
رەخنەگران دەربارەی سینەمای گونەی چی دەڵێن؟
تۆنی ڕاینسی ڕەخنەگر لە تایم ئاوت، دەربارەی گونەی دەڵێت: ”گومان هەیە کە ئەگەر هیچ فیلمسازێکی گەورەی تر هێندەی گونەی، لە پشت دەرگەی زیندانەکانەوە کاتەکانی ژیانی بەسەر بردبێت.“
یوسف کاپڵان، لە مێژووی ئۆکسفۆردی سینەمای جیهان، دەڵێت: ”گونەی داهێنەرترین، بلیمەتترین، کاریگەرترین و مەزنترین دەرهێنەری جیهانییە، کە تا ئێستا تورکیا بەرهەمی هێنابێت. بووەتە سەرچاوەیەک بۆ ئیلهامی نەوەیەک لە دەرهێنەرانی لاوی دوای خۆی.“
ماری كۆپه‌ر خانمێكی ئه‌مریكی ته‌مه‌ن 81 ساڵه، له‌كاتی ماڵ گواستنه‌وه‌دا، كۆمه‌ڵێك كارتۆن و سندوقی له ماڵه كۆنه‌كه‌یه‌وه، هێناوه بۆ ماڵه تازه‌كه‌ی. كارتۆن و سندوقه‌كان كه‌لوپه‌لی دایكه كۆچكردووه‌كه‌ی تێدا بووه.
ماری له ماڵه تازه‌كه‌یدا، دوای كردنه‌وه‌ی كارتۆن و سندوقه‌كان و جیاكردنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌له‌كانی ناویان، له یه‌كێك له سندوقه‌كان، كتێبێك ده‌بینێت به‌شێوه‌ی خواستن له كتێبخانه‌یه‌كه‌وه وه‌رگیراوه و ده‌بوایه پێش 99 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، كتێبه‌كه بگه‌ڕێنرایه‌ته‌وه بۆ كتێبخانه‌كه.
ماری كۆپه‌ر له شارۆچكه‌ی بێركلی سه‌ر به ویلایه‌تی نیوجێرسی ئه‌مریكا ده‌ژی، به تۆڕی هه‌واڵی "سی ئێن ئین"ی راگه‌یاندووه: "من به‌ناو كتێبه‌كاندا ده‌گه‌ڕام و سه‌یری كتێبه‌كانم ده‌كرد و كتێبی (دروستكردنی یاری بۆ كوڕان و كچان) م به‌رچاوكه‌وت، بیرمكرده‌وه ئه‌مه كتێبێكی باشه، له‌وانه‌یه كوڕه‌كه‌م حه‌زی لێ بكات، چونكه كوڕه‌كه‌م حه‌زی له دروستكردنی كاری ده‌ستییه".
بەڵام سه‌روه‌ختێك ماری كۆپه‌ر كتێبه‌كه ده‌كاته‌وه، ده‌بینێت "نیلی هۆل" نووسه‌ری كتێبه‌كه‌یه و تێده‌گات ئه‌م كتێبه له مانگی ئاداری ساڵی 1926 له كتێبخانه‌ی هه‌رێمی ئۆشن له نیوجێرسی، به خواستن وه‌رگیراوه. وه‌لێ ساڵی دواتر، واته ساڵی 1927 باپیرهی، چارلز تیلیۆن كه كتێبه‌كه‌ی به خواستن وه‌رگرتووه، كۆچی دوایی ده‌كات، به‌م جۆره كه‌س ئاگاداری ئه‌وه نه‌بووه، ئه‌م كتێبه له كتێبخانه خواستراوه و پێویسته بگه‌ڕێنرێته‌وه.
كتێبه‌كه ساڵی 1911 بڵاوكراوه‌ته‌وه و بریتییه له كۆمه‌ڵێ رێنمایی وێنه‌دار، سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی دروستكردنی هه‌ندێك یاری ساده و كه‌لوپه‌لی ناوماڵ له ته‌خته و كانزاكان. له‌م باره‌یه‌وه ماری كۆپه‌ر ده‌ڵێت: "باپیرم كچێكی بچووكی هه‌بوو، وا مه‌زه‌نده ده‌كه‌م حه‌زی كردووه هه‌ندێك یاری بۆ دروست بكات".
ئه‌مه له كاتێكدایه ماری كۆپه‌ر، هیچ یارده‌وه‌رییه‌كی له‌گه‌ڵ باپیری نه‌بووه، چونكه كاتێك ئه‌م له‌دایك بووه، باپیری كۆچی دوایی كردووه و دایكی سه‌باره‌ت به باپیری، هه‌ندێك به‌سه‌رهات و چیرۆكی بۆ گێڕاوه‌ته‌وه. ماری كۆپه‌ر بیری ده‌كه‌وێته‌وه دایكی پێی وتووه باپیری له ته‌خته به‌له‌می چارۆكه‌داری بۆ دروستكردووه. ماری كۆپه‌ر دواتر له نیوجێرسی ئه‌و به‌له‌مه چارۆكه‌دارانه‌ی پێشكه‌ش به كۆمه‌ڵه‌یه‌كی مێژوویی كردووه.
سه‌روه‌ختێك ماری كۆپه‌ر كتێبه‌كه ده‌دۆزێته‌وه، بڕیارده‌دات بیگه‌ڕێنێته‌وه بۆ كتێبخانه‌كه. كاتێك ده‌ڕواته ناو كتێبخانه‌كه‌وه، پێشبینی ئه‌وه‌ی نه‌كردووه كه چی ڕووده‌دات. به‌ڵام هیواداربووه كتێبخانه‌كه به وه‌رگرتنه‌وه‌ی كتێبه‌كه ڕازیببێت. ئه‌مه جگه له‌وه‌ی ماری كۆپه‌ر نیگه‌رانی ئه‌وه بووه، له‌وانه‌یه كتێبخانه‌كه به‌هۆی دواخستنی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی كتێبه‌كه، سزای دارایی بدات و بڕێك پاره‌ی لێ وه‌ربگرێت.
لێره‌وه كاتێك ماری كتێبه‌كه ده‌دات به فه‌رمانبه‌ری كتێبخانه‌كه، به شۆخییه‌وه پێی ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ت درنگ گه‌ڕانووه‌ته‌وه، سزای دارایت بده‌ین، ده‌بێت بڕی 18 هه‌زار دۆلارت لێ وه‌ربگرین. به‌ڵام فه‌رمانبه‌ره‌كه‌ی له‌بری ئه‌وه‌ی سزای بدات، كاتێك كتێبه‌كه‌ی لێ وه‌رگرتووه و چاوێكی به كتێبه‌كه‌دا خشاندووه، به ده‌نگی به‌رز هاواری كردووه: "ئای خوایه.. ئه‌م كتێبه ته‌مه‌نی نزیكه‌ی 100 ساڵه.. ڕاوه‌سته و نه‌ڕۆیت بۆ هیچ شوێنێك"، ئیدی لانی كه‌م ده كه‌س له‌و ناوه‌دا كۆبوونه‌ته‌وه و پێیانخۆش بووه كتێبه‌كه ببینن و ده‌ستی لێ بده‌ن. له ئێستادا كتێبه‌كه له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك یادگاری دیكه‌دا، له‌ناو سندوقێكی داخراو پارێزراوه و ئه‌وانه‌ی سه‌ردانی كتێبخانه‌كه ده‌كه‌ن، ده‌توانن بیبینن.